در منابع اهل سنّت آمده است:

گویند: وجه تسمیه مسجد ضرار آن است که به مسجد قباء ضرر می‌زد. بدین ترتیب که وقتی عمرو بن عوف مسجد قباء را ساخت، یعنی مسجدی که پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم به وقت هجرت به مدینه آن را تأسیس کرد و در آن نماز گزارد؛ گروهی از منافقان گفتند: ما هم مانند آنان، مسجدی می‌سازیم و در آن قیلوله می‌کنیم و پشت محمّد حاضر نمی‌شویم.

ابوعامر فاسق، پیش از آن‌که به شام برود، به آنان گفت:

مسجدتان را بسازید و هر چه از قوت و اسلحه می‌توانید، در آن فراهم کنید که من نزد قیصر می‌روم و از او لشکری گرفته به سوی شما خواهم آمد و محمّد و یارانش را از مدینه بیرون خواهم کرد.[۱]

سپس از پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم در خواست کردند که در آن، نماز گزارد تا کار مسجد در میان مردم عادی ترویج شود و آن هنگامی بود که آن حضرت برای تبوک آماده می‌شد؛ چنان‌که گذشت، به آنان وعده داد که پس از بازگشت به دعوت آنان پاسخ خواهد داد…

سخنان و دیدگاه‌ها درباره‌ی مسجدی که براساس تقوا بنا شده، ‌مختلف است. برخی آن را مسجد شریف نبوی می‌دانند.[۲]

ابن حجر گوید: جمهور را عقیده بر آن است که این مسجد، مسجد قباء است؛ زیرا خداوند در آیه‌ فرمود: «مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ»؛ این اقتضا دارد که مسجد مورد نظر، مسجد قباء باشد که تأسیس آن از نخستین روزی بود که رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم به مدینه رسید. سخن خداوند در بقیه آیه: «فیهِ رِجالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا»؛ تأکید دارد که این مسجد، مسجد قباء است.

داودی و دیگران گویند: این اختلاف نیست؛ زیرا هر دو مسجد، قباء و مدینه، بر پایه‌ی تقوا بنا شده‌اند.[۳]

در پاسخ می گوییم:

۱٫‌ ممکن است گفته شود: منظور از ضرار، ضرر زدن به مسجد دیگر از راه کاهش نمازگزاران نباشد، تا گفته شود: مقصود آن است که این مسجد به مسجد قباء یا مسجد مدینه ضرر زده است بلکه مقصود آن است که این مسجد به هدف ضرر زدن به اهل اسلام و دعوت اهل ایمان ساخته شده است.

2. متن پیش گفته بر نکته‌ای تصریح دارد که دلالت می‌کند:

مقصود منافقان از بنای مسجد ضرار آن بود که پشت سر محمّد صلّی الله علیه و آله و سلّم حاضر نشوند. این موجب ترجیح این سخن است که هدف اصحاب ضرار آن بود که از حضور در مسجد النبی بی‌نیاز شوند؛ زیرا، هرگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم در مدینه بود، غالباً نماز را در همین مسجد می‌خواند نه مسجد قباء…

3. از سخن برخی ظاهر است که مقصود از این آیه: «لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوى‏»[۴] مسجد النبی باشد.

و منظور این آیه: «أَ فَمَنْ أَسَّسَ بُنْیانَهُ عَلى‏ تَقْوى‏ مِنَ اللَّهِ وَ رِضْوانٍ خَیْرٌ»[۵]، مسجد قباء.[۶] در حالی که سیاق آیات نشان می دهد که در هر آیه، سخن از یک مسجد است.

4. منافقان می‌خواستند با ساخت این مسجد و اظهار این‌که اهل دین، عبادت و التزام هستند، توطئه‌ها و نقشه‌های شوم خود را پنهان دارند.. آنان از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم دعوت کردند که در این مسجد نماز بخواند تا از این طریق کسب مشروعیت کنند و به مردم وانمود سازند که رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم را مقدّس می‌دارند و به او نماز وی در مسجدشان تکبر می‌جویند.

اصحاب ضرار با انتخاب این وقت حساس که رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم عازم تبوک بود و مردم سرگرم مقدمات سفر و به فکر جنگ با دشمن رومی و دفع خطر عدو، فرصت را غنیمت شمردند… شاید که این قضیه در تزاحم حوادث و پراکندگی اهتمامات مردم انجام شود که برای بحث و بررسی درباره‌ی اهداف، پیامدها و انگیزه‌های آنان از ساخت این مسجد، نه وقت کافی موجود بود و نه فرصت لازم فراهم.

لیکن پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم به دعوت. آنان پاسخ نداد و امور، مخفی و پوشیده ماند تا این‌که وحی الهی آمد و هم خودشان را رسوا کرد و هم افسانه‌ی آنان را تکذیب.

منبع: اقتباسی از ترجمه کتاب الصحیح من سیره النبی الاعظم صلى الله علیه وآله، ج۱۰ 

[۱]ـ شرح المواهب اللدنیه، ۴/۹۹؛ ر. ک: تخریج الاحادیث و الآثار، ۲/۱۰۲؛ جامع البیان، ۱۱/۳۳؛ تفسیر ابن ابی حاتم، ۶/۱۸۷۸؛ فتح القدیر، ۲/۴۰۴؛ تاریخ الاسلام، ذهبی، ۲/۶۴۹؛ سبل الهدی و الرشاد، ۵/۴۷۰ـ ۴۷۱٫

[۲]ـ صحیح مسلم، ۴/۱۲۶؛ شرح صحیح مسلم، نووی، ۹/۱۶۹؛ الدیباج علی صحیح مسلمف ۳/۴۲۹؛ تحفه الاحوذی، ۲/۲۳۴؛ تخریج الاحادیث و الآثار، ۲/۱۰۲ـ ۱۰۳؛ جامع البیان، ۱۱/۳۷؛ تفسیر ثعلب، ۵/۹۴؛ تفسیر البغوی، ۲/۳۲۷؛ تفسیر بیضاوی، ۳/۱۷۲؛ تفسیر القرآن العظیم، ۲/۴۰۵؛ البدایه و الهایه، ۳/۳۶۷؛ امتاع الاسماع، ۱۰/۷۲؛ سیره ابن کثیر، ۲/۳۱۱؛ سبل الهدی و الرشاد، ۵/۴۷۱؛ ۱۲/۷۲؛ ۳۵۵؛ شرح المواهب اللدنیه، ۴/۱۰۰٫

[۳]ـ سبل الهدی و الرشاد، ۵/۴۷۱؛ شرح المواهب اللدنیه، ۴/۱۰۰٫

[۴]ـ توبه: ۱۰۸٫

[۵]ـ توبه: ۱۰۹٫

[۶]ـ سبل الهدی و الرشاد، ۵/۴۷۲؛ السنن الکبری، نسائی، ۱/۲۵۷؛ تفسیر ابن ابی حاتم، ۶/۱۸۸۳؛ تفسیر سمرقندی، ۲/۸۸، ۳۴۹؛ تفسیر عز بن عبدالسلام، ۲/۵۲؛ التسهیل لعلوم التنزیل، ۲/۸۵؛ تنویر المقباس من تفسیر ابن عبّاس، ۱۶۶؛ الدر المنثور، ۳/۲۷۹؛ فتوح البلدان، ۱/ ۲٫