در ابتدا باید دانست که دعا در لغت به معنى «خواندن»[۱] درخواست انجام کار[۲] و حاجت خواستن است.[۳] اما در اصطلاح دینى به معناى روى آوردن به خداوند متعال و درخواست از او با حالت خضوع مى باشد.[۴] به بیان دیگر دعا از دیدگاه شرع گفت و گو کردن با حق تعالى به نحو بیان توحید و ثناى الهى یا درخواست بخشش و رحمت از او یا طلب بهره دنیایى است.[۵]

خداوند از طریق وحى، الهام و اشراق با انسان رابطه برقرار مى کند و آدمى از طریق نیایش و دعا به خداوند تقرب مى جوید.[۶]

دعا از اساسى ترین نیازهاى روحى است که روانشناسان نیز آن را تأیید نموده اند.[۷] از این رو، اسلام که بر پایه فطرت بنا شده و آموزه هاى آن فطرى است، بر این مهم تأکید فراوان کرده است. در موارد متعددى آیات قرآن به مطلوب بودن دعا توجه نموده و آن را همپایه عبادت تلقى کرده است.[۸]

خواندن خدا با خلوص نیت[۹] خداى خویش را با گریه، زارى و در خلوت طلبیدن،[۱۰] او را با یاد کردن نام هاى نیک خواندن[۱۱] کمترین مواردى است که قرآن به ضرورت و اهمیت دعا اشاره نموده است. علاوه بر آن که در ۴۷ مورد آیات قرآنى به صورت دعا آمده است.[۱۲]

روایات نیز با تأسى به آیات قرآنى بر این مهم تأکید کرده است، جوهر و جان عبادت بودن[۱۳] محبوب ترین اعمال نزد خداوند،[۱۴] سلاح اولیاء،[۱۵] سپر مؤمن،[۱۶] کلید پیروزى و رستگارى،[۱۷] بهترین وسیله براى تقرب به خداوند، کوشش در دعا کردن در زمان هاى گوناگون و…[۱۸].

اى اخى دست از دعا کردن مدار *** با اجابت یا رد اویت چه کار؟[۱۹]

اهمیت، ضرورت و جایگاه دعا در زندگى فردى و اجتماعى، آداب دعا، شرایط دعا، موانع استجابت دعا، شیوه هاى دعا، گونه هاى دعا و… عناوینى است که در کتب روایى بدان پرداخته شده است.[۲۰]

انواع دعا :

در یک نگاه کلى دعا به مأثور و غیرمأثور و یا منقول و غیرمنقول تقسیم مى شود؛ دعاى منقول یا ماثور، دعاهایى است که از زبان معصوم (علیه السّلام)  صادر شده است و دیگران به تبعیت از آنان، مضامینى را هم زبان با معصوم زمزمه مى کنند، دعاى غیرمنقول یا غیرمأثور دعاهایى است که بر زبان غیرمعصوم جارى است که بسته به میزان معرفت، ارادت و ابراز احساسات و تعیین موضع نسبت به خداوند متعال از سوى داعى متفاوت خواهد بود.[۲۱]

دعاهاى مأثور و منقول نیز از یک نگاه کلان به دعاى واقعى و دعاى تعلیمى قابل تفکیک و تقسیم است. در دعاهاى واقعى معصومان (علیهم السّلام)  مى خواهند تنها خدا بشنود؛ اما دعاهاى تعلیمى براى آن است که پیروان اسلام بشنوند و با وظایف خویش آشنا گردند.

به بیان دیگر دعاهاى تعلیمى منقول نه تنها کیفیت اظهار ارادت و چگونگى با خدا را مى آموزد بلکه متنى است براى شناخت و آگاهى از منزلت خداوند متعال و معصومان و وظایف ما به عنوان پیروان اسلام [در این خصوص در بخش هاى دیگر بیشتر سخن خواهیم گفت] به دلیل جایگاه ویژه دعاهاى تعلیمى مى توان دعا در سنت را به عنوان یکى از منابع مهم دین شناسى تلقى کرد.

پیشینه دعا:

از آنجا که دعا پدیده اى فطرى است قدمتى به بلنداى حیات بشرى دارد و از این رو از سوى تمام پیامبران و ادیان آسمانى وجود داشته است، اما در اسلام دعا از خود قرآن آغاز شده و با ادعیه رسول خدا توسعه مى یابد. اهل سنت در باب دعا تا همین اندازه اکتفا مى کند؛ اما در میان شیعه، ائمه (علیهم السّلام) دعاهاى بیشمارى را با الهام از قران و سیره نبوى براى ما به یادگار گذاشته اند. نخستین مرحله در شیعه، دعاهاى رسیده از مولى الموحدین على بن ابیطالب (علیه السّلام)  است! در این میان دعاى کمیل و مناجات شعبانیه از وى مشهورتر است ولى دعاهاى منقول از ایشان در گذشته به طور پراکنده در کتاب هاى دعا از جمله: مصباح المتهجد، اقبال الاعمال، بلدالامین، فلاح السائل ثبت شده است.[۲۲]

امامان دیگر نیز در مراحل بعد، ادامه دهنده این حرکت عارفانه بوده اند و ادعیه رسیده از آنان مانند دعاى عرفه، ادعیه صحیفه سجادیه، زیارت جامعه کبیره و سایر دعاها و زیارات که برخى از آن در کتاب مفاتیح الجنان در اختیار عموم قرار گرفته است.[۲۳]

از زمان امامان معصوم (علیهم السّلام) ، اصحاب آن بزرگواران در پى گرفتن ادعیه امامان بوده اند. آنان از آن حضرت درخواست دعا کرده و دعاهایى را که به آنها تعلیم داده مى شد، مى نگاشتند.[۲۴]

اما تدوین جدى کتاب دعا و زیارت پس از عصر غیبت آغاز شد و آثارى چون کتاب الدعا از کلینى، کامل الزیارات از ابن قولویه، کتاب الدعا و الزیارات از شیخ صدوق، کتاب المزار از شیخ مفید، مصباح المتهجد از شیخ طوسى و روضه العابدین از کراجکى که همگى این بزرگواران متعلق به قرن سوم تا قرن پنجم مى باشند، تدوین گشت.[۲۵]

سیدبن طاووس (متوفى ۶۶۵ ه.ق) در قرن هفتم نهضتى علمى در احیاء ادعیه و زیارات بر پا کرد.[۲۶] وى سراسر زندگى علمى خویش را وقف دعا و اخلاق کرده و تنها بخش اندکى از آن را به موضوعات دیگر از قبیل حدیث، تاریخ و شرح حال اختصاص داده است. سیدبن طاووس در این زمینه با جست و جوى کم سابقه در یک موضوع از مجموعه آنچه از میراث مکتوب در اختیارش بوده، دعاها را استخراج کرده است. او آثار متعددى را در این باب از خود به یادگار گذاشته است، همچون: الاقبال بالاعمال الحسنه فیما نذکره مما یعمل مره فى السنه، مما راسبق فى المیدان الصدق، جمال الاسبوع فى کمال العمل المشروع، منهج الدعوات و منهج الغایات و…[۲۷].

پس از سیدبن طاووس، ابن فهد حلى (م ۸۴۱ ق) به سبک جدیدى به تدوین مجدد آثار دعایى پرداخت. دو اثر مهم وى عبارتند از: البلد الامین و جنه الامان الواقیه و جنه الایمان الباقیه.[۲۸]

تدوین کتاب دعا با استفاده از منابع علماى سلف از دوره صفوى تا عهد قاجار شتاب بیشترى گرفت؛ در این دوره علاوه بر ترجمه بسیارى از متون دعایى و زیادى قرون پیشین، کتاب هاى مستقلى نیز در این موضوع نگاشته شد. کتاب هایى چون ذخیره الاعمال محمدباقر مراغى؛ ریاض المؤمنین و حدائق المتقین محمدتقى مجلسى، زادالعقبى ملامحسن کاشانى، زادالمعاد محمدباقر مجلسى، و مفتاح الفلاح شیخ بهایى، از جمله کتاب هاى دعایى در این دوره است.[۲۹]

در قرن معاصر چند کتاب دعا تدوین شده که مشهورترین آنها مفتاح الجنان یا مفاتیح الجنان شیخ عباس قمى و مفتاح الجنات علامه سیدمحسن امین است. مصباح المنیر آیه اللّه  مشکینى نیز با توجه به مستند کردن دعاها و ترجمه جالب و روان و نیز حروفچینى و صفحه آرایى چشم نواز از آثار برجسته دوران معاصر به شمار مى رود.

چند نکته:

یکم. بیشتر کتاب هاى دعا که در میان برادران اهل سنت تدوین شده، دعاهاى منقول از رسول خدا (صلی الله علیه وآله)  است، قدیمى ترین این آثار کتاب الادعیه المرویه عن الحضره النبویه نوشته عبد الکریم بن محمد سمعانى است (م ۵۶۲ق) که مورد استفاده ابن طاووس نیز قرار گرفته است. اما ریاض الصالحین از نووى از رایج ترین کتاب هاى دعاى اهل سنت تاکنون به شمار مى رود که شرحى با عنوان منهل الواردین فى شرح ریاض الصالحین از صبحى صالح در آن چاپ شده است.[۳۰]

دوم. برخى از صوفیان خود به ساختن دعاها و اورادى پرداخته اند که مستند به احادیث نبوى و علوى نیست مانند مجموع الدعوات مجموعه اى از اوراد و ادعیه ساخته شده توسط سید على همدانى، محمدبن رسامه، اویس قرنى و… یا کتاب صلوات الخادم الى المخدوم در شرح صلوات بر چهارده معصوم نوشته فضل الله بن روزبهانى فنجى.[۳۱]

سوم. بسیارى از دعاها و زیاراتى که در کتب اندیشمندان شیعى تدوین و گردآورى شده است مستند به احادیث منقول از معصومان (علیهم السّلام)  است و در این خصوص تلاش بر آن بوده است تا سلسله ناقلان به آن بزرگواران ختم شود. علماى شیعه کوشش کرده اند تا دعاها و زیارات وارده از طرف معصومان را با امانت دارى به خردورزان پس از خود تحویل دهند و در این راه زحمات و مشقت هاى فراوانى متحمل شده اند. آنچه واضح است آنکه بسیارى از دعاها و زیاراتى که در دسترس ماست، مستند و متکى به دلایل محکم مى باشد.[۳۲]

دفتر نشر معارف/مؤلفان:محمدرضا کاشفی و سیّد محمد کاظم روحانی

  [۱] – لسان العرب، ج ۱۴، ص ۲۵۸٫

[۲] – الفروق اللغویه، ص ۵۳۴٫

[۳] – لغت نامه دهخدا، ج ۷، ص ۹۶۰۲٫

[۴] – التحفه السنیه، ص ۲۵٫

[۵] – المصباح المنیر، صص ۱۷-۱۶؛ لسان العرب، ج ۱۴، ص ۲۵۷٫

[۶] – میناگر عشق، ص ۶۹۱٫

[۷] – قرآن و روانشناسى، ص ۳۶۰٫

[۸] – نگا: مؤمن۲۳، آیه ۶۰؛ کافى، ج ۲، ص ۴۶۷٫

[۹] – غافر۴۰، آیه ۱۴٫

[۱۰] – اعراف۷، آیه ۵۵٫

[۱۱] – همان، آیه ۱۸۰٫

[۱۲] – نگا: المصباح المنیر، صص ۹۹-۹۱٫

[۱۳] – بحارالانوار، ج ۹۰۷، ص ۳۰۰٫

[۱۴] – کافى، ج ۲، ص ۴۸۸٫

[۱۵] – غررالحکم، ح ۷۷۸٫

[۱۶] – کافى، ج ۲، ص ۴۸۸٫

[۱۷] – همان، ص ۴۶۸٫

[۱۸] – نگا: المصباح المنیر، صص ۱۹-۱۸٫

[۱۹] – مثنوى، دفتر ششم، ۲۳۴۴٫

[۲۰] – نگا: کافى، ج ۲، کتاب الدعا؛ میزان الحکمه، ج ۳، عنوان ۱۶۰٫

[۲۱] – نگا: ادب فناى مقربان، ص ۳۷٫

[۲۲] – ۱٫ دعاهاى امام در ستایش خداوند؛ ۲٫ درخواست هاى امام؛ ۳٫ دعاهاى امام در اوقات خاص؛ ۴٫ دعاهاى امام هنگام انجام دادن کارها؛ ۵٫ دعاها و نفرین هاى امام درباره اشخاص؛ ۶٫ تعویذهاى قرآنى امام، ر.ک: موحد ابطحى اصفهانى، سید محمد باقر، الصحیفه العلویه.

[۲۳] – فرهنگ سخنان امام حسین (علیه السّلام) ، صص ۱۸۳-۱۷۶٫

[۲۴] – تاریخ الطبرى، ج ۱۵، ص LXXXVII ؛ رجال الطوسى، ص ۵۰۷٫

[۲۵] – الذریّعه، ج ۸، ص ۱۷۴٫

[۲۶] – همان، ج ۲، ص ۲۶۵٫

[۲۷] – مقالات تاریخى، ج ۱، صص ۳۷۹-۳۷۶٫

[۲۸] – نگا: همان، صص ۳۸۲-۳۷۹٫

[۲۹] – نگا: همان، صص ۳۹۰-۳۸۲٫

[۳۰] – نگا: همان، صص ۳۹۳-۳۹۱٫

[۳۱] – نگا: همان، ص ۳۹۳٫

[۳۲] – در این خصوص نگاه کنید به: شفاء الصدور فى شرح زیاره العاشور، ابوالفضل بن ابى القاسم همدانى؛ شرح دعاى صباح اثر مصطفى بن محمد هادى خویى م ۱۲۵۲ق، شرح مناجات شعبانیه نوشته محمد محمدى گیلانى. شرح دعاى سحر امام خمینى(ره)، شرح دعاى صباح اثر مرحوم حکیم سبزوارى و… .