معناى «ذکر کثیر» در آیه «یا الذین آمنوا اذکروا الله ذکرا کثیرا»، چیست؟

پاسخ اجمالی

یکى از زیباترین جلوه ‌هاى ارتباط عاشقانه با خدا و اساسى ‌‏ترین راه‏هاى سیر و سلوک، ذکر و یاد خداست؛ از این ‌رو است که خدای متعال بندگان مؤمن خویش را به ذکر فراوان سفارش می ‌کند: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثیراً».[۱]
«ذکر کثیر» به معناى واقعى کلمه؛ یعنى توجه به خداوند با تمام وجود، در تمام حالات؛ ذکر کثیرى که در همه اعمال و رفتار انسان تجلی پیدا کند؛ به هنگام عبادت با حضور قلب و اخلاص؛ به هنگام نعمت با یاد خدا و شکرگزاری؛ به هنگام گرفتاری و مشکلات با صبر و شکیبایی؛ و… .
با توجه به این معنا است که پیامبر اکرم(ص) در جواب پرسشی در ارتباط با این ‌که در روز قیامت کدام یک از انسان ‌ها از مقام والاتری برخوردارند؟ پاسخ فرمود: آنها که خدا را بسیار یاد می ‌کنند: «اى العباد افضل درجه عند اللَّه یوم القیامه؟ الذاکرون اللَّه کثیرا».[۲]
با این وجود ارزیابی این ‌که چه کسی بیشتر از دیگران به یاد خدا است، امری نسبی خواهد بود؛ یعنی فردی می ‌تواند در مقایسه با برخی افراد، بیشتر از آنان به یاد خدا باشد، اما در عین حال گروهی دیگر نیز وجود داشته باشند که بیشتر از او به یاد خدا هستند. در همین راستا می ‌توان «ذکر کثیر» را در مراتب مختلفی رده ‌بندی کرد و روایات و گزارش ‌هایی که در این مورد آمده و تفاوت ‌هایی با هم دارند، به احتمال زیاد ناظر به همین تفاوت ‌ها و ظرفیت ‌ها در افراد می ‌باشند.
به هر حال، مفسران قرآن با بهره ‌گیری از احادیث وارده در تفسیر آیه فوق، مصادیقی را به عنوان ذکر کثیر معرفی کرده ‌اند؛ از جمله گفته ‌اند منظور از ذکر کثیر آن است که:
۱ – بنده هرگز خدا را فراموش نکند. بر اساس این معنا، مقصود از ذکر کثیر، توجه قلبى است که مؤمن بایستى همیشه و در همه حال به یاد حق تعالى باشد؛ زیرا که ذکر زبانی دائمى نمی ‌شود.
۲ – منظور از ذکر کثیر آن است که انسان به یاد اسما و صفات حسنای الهی‏ نیز باشد.
۳ – ذکر کثیر آن است که در همه احوال بگوید: «سبحان اللَّه و الحمد للَّه و لا اله الا اللَّه و اللَّه اکبر».^[۳]
۴ – هرگاه بنده در شبانه روز صد بار به یاد خدا باشد، ذکر کثیر کرده است: «عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع… قَالَ إِذَا ذَکَرَ الْعَبْدُ رَبَّهُ فِی الْیَوْمِ مِائَهَ مَرَّهٍ کَانَ ذَلِکَ کَثِیراً».[۴]
۵ – از امام صادق(ع) سؤال شد، کمترین مقدار ذکر کثیر چیست؟ فرمود: گفتن سی مرتبه تسبیح[۵] بعد از هر نماز است: «قُلْتُ: مَا أَدْنَى الذِّکْرِ الْکَثِیرِ؟ فَقَالَ التَّسْبِیحُ فِی دُبُرِ کُلِّ صَلَاهٍ ثَلَاثِینَ مَرَّهً».[۶]
۶ – منظور از ذکر کثیر، تسبیح حضرت زهرا(س) است: «تَسْبِیحُ فَاطِمَهَ الزَّهْرَاءِ ع مِنَ الذِّکْرِ الْکَثِیرِ»؛[۷] یعنی کسی که تسبیحات حضرت زهرا(س) را بگوید، جزو کسانی است که خدا را بسیار یاد کرده است.
گفتنی است که از ابن عبّاس نقل شده است: هر دستورى را که خداوند مقرّر فرموده، حدّ و حدودى دارد، و به هنگام عذر، ساقط می ‌شود، مگر ذکر خدا که نه محدود است، نه عذرى براى ترک آن وجود دارد.[۸]
به هر حال، ذکر کثیر مفهومی وسیع و نسبی دارد که همه آنچه را که به عنوان مصداق بیان شده، در بر می ‌گیرد و با آن قابل جمع است.

 منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱]. احزاب، ۴۱٫

[۲]. ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، تحقیق، تعلیق، شاکر، أحمد محمد، عبد الباقی، محمد فؤاد، ج ۵، ص ۴۵۸، مصر، شرکه مکتبه و مطبعه مصطفی البابی الحلبی، چاپ دوم، ۱۳۹۵ق؛ شیبانی، أبو عبد الله أحمد بن محمد، مسند احمد، تحقیق، الأرنؤوط، شعیب، مرشد، عادل و دیگران، اشراف، ترکی، عبد الله بن عبد المحسن، ج ۱۸، ص ۲۴۸، بیروت، مؤسسه الرساله، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.

[۳]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی‏، محمد جواد، ج ‏۸، ص ۵۶۸، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.

[۴]. اشعری قمی، احمد بن محمد بن عیسی، النوادر، ص ۱۳۷، قم، مدرسه الإمام المهدی(عج)، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.

[۵]. ر. ک: پاسخ ۳۶۱۸۷.

[۶]. حمیری، عبد الله بن جعفر، قرب الإسناد، ص ۱۶۹، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.

[۷]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج ۲، ص ۵۰۰، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.

[۸]. طبرى محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج ‏۲۲، ص ۱۳، بیروت، دار المعرفه، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.