طرح مسأله و شیوه بررسی
زبان اصلی نهج البلاغه عربی است. در گذر زمان، به دلایلی، این کتاب گران سنگ به کرات به زبان فارسی و اردو ـ که زبان مسلمانان شبه قاره هند است ـ ترجمه گردید؛ اما در سال های بعد و عمدتاً در قرن اخیر، متن کامل یا منتخب هایی از این کتاب، به برخی زبان های دیگر نیز ترجمه شد. این نوشتار، فهرستی از ترجمه های نهج البلاغه عمدتاً، به زبان های اروپایی ارائه می دهد.
دو تقسیم بندی از آثار ارائه شده است؛ نخست تقسیم بندی از حیث انتشار که در آن آثار به سه دسته تقسیم می شوند: آثار ترجمه شده، آثار در دست ترجمه و آثاری که قرار است در آینده ترجمه شوند. تقسیم بندی دوم براساس زبان ترجمه و شامل دو بخش است: ترجمه های کامل و ترجمه های منتخب. ذیل آثار ترجمه شده به هر زبان، مترجمین مختلف (در صورت وجود) و نیز چاپ های آنها به صورت شبکه ای ذکر گردیده اند.
این نوشتار شامل آثار در تحلیل و بررسی نهج البلاغه به زبانهای اروپایی نمی شود. علاقه مندان می توانند به آثار فراوانی که در این زمینه (در قالب کتاب، مقاله و پایان نامه) منتشر شده اند، مراجعه نمایند. [۱]
در پایان، بر اساس آثار فهرست شده در این نوشتار، دلالت هایی نظری ارائه گردیده اند. این دلالت ها برگرفته از ویژگی های نهج البلاغه های ترجمه شده به زبان های مختلف است.
بدیهی است که این فهرست از جهات مختلف، قابل افزایش است و بر همین اساس دلالت های پایانی این نوشتار نیز قابل تغییر خواهند بود. این مهم بر عهده خوانندگان نکته سنج است تا گردآورنده را در ارائه فهرست کاملی از ترجمه های نهج البلاغه به زبان های غربی یاری رسانند.
آثار ترجمه شده به زبان انگلیسی
ترجمه های کامل
ـ ترجمه میرزا جعفر بن حاج احمد آقا بن نجفقلی تبریزی طسوجی نجفی (ح ۱۳۲۸ ـ ذی الحجه ۱۴۰۲ق):
وی ساکن هند بوده و موفق به چاپ ترجمه خود نشده است. [۲]
ـ ترجمه سید انصار حسین رضوی هندی و دیگران:
ظاهراً خطبه ها را سید انصار حسین رضوی هندی، نامه ها را عبدالرزاق خان ملیح آبادی و حِکَم و کلمات قصار را سید مرتضی حسین ترجمه کرده اند. این ترجمه در سال ۱۹۷۰م در لکهنو و در سال ۱۹۷۶م در حیدرآباد هند در ۶۸۰ صفحه منتشر شده است. [۳]
ـ ترجمه امتیاز علی‎ خان عرشی هندی. [۴]
ـ ترجمه دکتر محمد علی حاج سلمین: رر
این ترجمه در هند و پاکستان چاپ شده است؛ چاپ هند در بمبئی [۵] و چاپ پاکستان:
English translation of Nahj ـul ـbalagha, By Ali ibn abu Talib ؛Edited and translated by Muhammad Ali al ـHaj Salmin, Lahore: Accurate Printers ,[19xx], xi + 304 p.
ـ ترجمه مفتی جعفر حسین (متولد ۱۹۱۶م): [۶]
وی ترجمه خود را در ظهر جمعه دهم رجب سال ۱۳۷۵ق در شهر لاهور پاکستان به پایان برده است. این ترجمه در پاکستان و ایران به چاپ رسیده است؛ چاپ پاکستان در کراچی و چاپ ایران در قم توسط مرکز بررسی های اسلامی در سال ۱۳۹۸ق در ۷۳۶ صفحه. [۷]
ـ ترجمه محمد عسکری جعفری:
چاپ های پاکستان:
این ترجمه با کمک مالی کمیته صراط الزهرای حیدرآباد دکن ـ که توسط برخی تاجران مسلمان هندی اداره می شد ـ صورت گرفت. ترجمه وی توسط برخی دیگر از مترجمان همچون محبوبعلی و دکتر سید اختر احمد تصحیح شد و انتشار یافت. متن تصحیح نشده ترجمه او نیز حداقل یازده بار افست شده است: [۸]
Nahjul balagha: sermons, letters, and sayings of Hazrath Ali, Translated by Syed Mohammed Askari Jafery, Karachi: Associated Printers, [1961], [iii] + 78 + 304 p.
Nahjul balagha: sermons, letters, and sayings of Hazrath Ali, Translated by Syed Mohammed Askari Jafery, Karachi, Khorasan Islamic Centre, 1971, 568 p.
چاپ هند:
حیدرآباد، مؤسسه الزهراء، ۱۹۶۵م، ۵۶۰ صفحه. در این چاپ متن ترجمه عسکری جعفری توسط محبوبعلی تصحیح شده است.
چاپ پونا (۱۹۶۷م).
چاپ ایران:
در تهران یکبار توسط حاج آقا سعید تهرانی ( انتشارات مسجد جامع تهران، ۳۰۰ صفحه) و بار دیگر:
Hazrat Ali’s letters and sayings from the Nahj Ul ـBalagha (Peaks of eloquence), ‎Translated by Mohammad Askari Jafari, ‎Tehran: ‎Ministry of Islamic Guidance, 1981, viii+151 p.
چاپ آمریکا:
Hazrat Ali’s letters and sayings from the Nahj Ul ـBalagha (Peaks of eloquence), ‎Translated by Mohammad Askari Jafari, Elmhurst, N.Y. : Tahrike Tarsile Quran, 1981, xiv + 300 p.
‘Ali ibn Abu Talib. Nahj ul ـBalagha, 12th edition, tr. Askari Jafri . New York: Islamic Seminary Publications, 1999.
ترجمه سید علی رضا: وی منشی سابق وزارت خارجه کشور پاکستان بوده است. [۹]
در نیویورک:
Nahjul Balagha = Peak of eloquence : sermons, letters, and sayings of Imam Ali ibn Abu Talib, translated by Sayed Ali Reza, includes introductory note by Syed Mohamed Askari Jafery, 3rd rev., Elmhurst, N.Y. , Tahrike Tarsile Quran, 1984, 680p.
این ترجمه توسط «تحریک ترسیل قرآن» منتشر شده است.
در مری لند:
Nahjul Balagha = Peak of eloquence : sermons, letters, and sayings of Imam Ali ibn Abu Talib, translated by Sayed Ali Reza, includes introductory note by Syed Mohamed Askari Jafery, Potomac, Md.: Ahlul ـBayt Assembly of America, 1996, 327 p.
این چاپ بر اساس چاپ مرکز جهانی خدمات اسلامی تهران و توسط شورای اهل بیت(علیهم السلام) آمریکا صورت گرفته است.
چاپ پاکستان:
کراچی، پیرمحمد ابراهیم، ۱۹۷۳م.، سه جلد.
چاپ هند:
Nahjul Balagha = Peak of eloquence : sermons, letters, and sayings of Imam Ali ibn Abu Talib, Bombay: Imam Foundation, 1989, 680 p.
چاپ های ایران:
در تهران:
Nahj al ـbalaghah: selection from sermons, letters and sayings of Mir al ـMuminin Ali ibn Abi Talib, selected and compiled by as ـSayyid Abul ـHasan Muhammad ibn al ـHusayn ar ـRadi al ـMusawi ‫; translated by Syed Ali Raza, ‫۲nd ed., ‫Tehran ‫: World Organization for Islamic Services ‫, ۱۹۸۷ ـ ‫.
این ترجمه با اشراف، تعلیقات و حواشی علامه شیخ محمدرضا جعفری (۱۳۵۰ـ۱۴۳۱ق) به چاپ رسیده است. [۱۰]
در قم:
Nahj al ـbalaghah: selection from sermons, letters and sayings of Mir al ـMu’minin Ali ibn Abi Talib, selected and compiled by as ـSayyid Abul ـHasan Muhammad ibn al ـHusayn ar ـRadi al ـMusawi; [English translation from Arabic text by Syed Ali Raza ; with an introduction and annotation by Ali Naqi ـun ـNaqvi], Qum: Ansariyan Publications, 2007, 2 Vol.
چاپ دیگر:
Nahjul Balagha = Peak of eloquence: sermons, letters, and sayings of Imam Ali ibn Abu Talib, Qom, Ansarian, 2010, 702 p.
چاپ دیگر:
قم، مرکز بررسی های اسلامی، ۱۹۸۷م/ ۱۴۰۷ ق.
چاپ سنگاپور:
در سال ۱۹۷۷م به صورت افست. [۱۱]
ـ ترجمه جعفر حسین:
Nahjul balagha, translated in English along with notes contained in the Urdu translation by Jafar Husain, Karachi: Peermahomed Ebrahim Trust, 1972 ـ۱۹۷۵, ۳ Vols.
ـ ترجمه دکتر علاءالدین پازارگادی:
from Nahjul Balagha: Â The Style of Eloquence The written and spoken words of Imam Ali, successor to the Prophet Muhammad Collected by Sharif Razi in Arabic, Translated Arabic into Persian by Mohsen Farsi, Retranslated into English from Persian By Dr .Alaeddin Pazargadi, Edited by. Bahrami M.A, Tehran, Rahnama press, 2001.
ترجمه حاضر بر اساس ترجمه عربی به فارسی محسن فارسی به انگلیسی انجام شده است.
ـ ترجمه دکتر سید اختر احمد:
وی ترجمه عسکری جعفری را تنقیح و تکمیل کرد و با برخی اضافات در سال ۱۹۷۲م در حیدرآباد منتشر کرد.
ترجمه تلفیقی
چاپ ایران: این ترجمه تلفیقی است است از ترجمه مراکز اسلامی خراسان، ترجمه سید محمد عسکری جعفری و ترجمه سید علیرضا. ترجمه مذکور در سال ۱۳۹۵ق در قم توسط مرکز بررسی های اسلامی به همت استاد سید هادی خسروشاهی منتشر شده است. [۱۲]
چاپ ایتالیا: اثر پیشین در سال ۱۹۸۴م در رم توسط مرکز فرهنگی اسلامی اروپا منتشر شده است. [۱۳]
ترجمه های منتخب
این ترجمه ها اغلب شامل حکم و مواعظ نهج البلاغه و یا نامه امیرالمؤمنین (علیه السلام) به مالک اشتر است که آنها را به این ترتیب می آوریم:
نامه امیرالمؤمنین(علیه السلام) به مالک اشتر:
-به کوشش شمس العالم:
A classic administrative policy letter of Hazrat Ali (Ra), fourth Caliph of the Muslims, to Malik ibn Haris Ashter, governor designate of Egypt [14], edited by Shamsul Alam, Dacca: Dept. of Forms and Stationeries, Govt. of the People’s Republic of Bangladesh, 1976, 27 p.
ـ ترجمه مسعود الحسن جعفری (متولد ۱۹۲۷م):
Political and moral vision of Islam, By S.H.M. Jafri, New York: Tahrike Tarsile Quran, Inc, 2009, ix + 125 p.
این کتاب ترجمه بخش هایی از نهج البلاغه است. عناوین فصول این کتاب عبارتند از: «پیشینه ای سیاسی ـ دینی»، «دین و سیاست در اسلام»، «علی بن ابی طالب [علیه السلام ]»، «نهج البلاغه»، «سلوک حکومت در اسلام»، «نامه علی [علیه السلام ] به حاکم مصر»، « نامه علی [علیه السلام ] به حاکم بصره»، «اخلاق و سوک زندگی در اسلام»، «وصیت نامه علی [علیه السلام ] به پسرش».
ـ ترجمه ویلیام چیتیک:
Conduct of rule in Islam: Instructions to Malik ibn al ـHarith al ـAshtar, Translated by William C. Chittick, London: Muhammadi Trust, San Antonio, Zahra Trust, [1981].
ـ به کوشش علی انصاریان:
Imam Ali’s epistle to Malik Ashtar: Considered as a Source for framing Constitutions [15], Arranged with an introduction by Ali Ansarian, Tehran, Soroush, 1983.
ـ ترجمه سیدباقری:
دستور حکومت: فرمان امیرالمؤمنین(علیه السلام) به مالک اشتر به چهار زبان عربی منتخب از نهج البلاغه؛ فارسی: اثر محمد حسین فروغی؛ فرانسه: به قلم صادقیان؛ انگلیسی: به قلم باقری؛ [ شعر از وقار شیرازی]، [بی جا: بی نا] ‫ ، ۱۳۳۴ش، تبریز، شرکت سهامی چاپ کتاب آذربایجان ‫ (چاپخانه).
ـ ترجمه دکتر رضا شاه کاظمی:
وی پژوهشگر در مؤسسه مطالعات اسماعیلی لندن [۱۶] است و در ضمن کتاب خود با نام عدالت و ذکر: معرفی معنویت امام علی [علیه السلام ]، [۱۷] خطبه اول نهج البلاغه و نیز نامه امیرالمؤمنین(علیه السلام) به مالک اشتر را ترجمه کرده است. وی در جای دیگر به تحلیل این نامه پرداخته است. [۱۸]
حکـم و مواعـظ
ـ ترجمه چارلز ای. کمپبل:
The Excellent sayings of the Prophet Muhammad (may the peace and blessings of God be upon him) and Hazrat Ali (upon whom be peace) [19], Translated by Charles I. Campbell, New York : Khaneghah and Maktab of Maleknia Naseralishah, c1978, 89 p. [20]
ـ ترجمه توماس کلیری:
Living & dying with grace: counsels of Hadrate Ali [21], translated from the Arabic by Thomas Cleary, Boston: Shambhala ; [New York] : Distributed in the U.S. by Random House, 1995, 108 p.
ـ به کوشش بلقیس اسماعیل، نورالدین جعفری و لیق ماروچی:
Nahj Al ـBalagha for Children [22], Edited By Bilqis Esmail,Noreen Jafri,Leigh Marucchi, New York: Tahrike Tarsile Qur’an, 2006, 43 p. [23]
منتخبی از نهج البلاغه برای کودکان است.
ـ ترجمه سلام جودی و ابوحیدر الحسینی:
Masterpiece of rhetoric method (Nahj al ـ Balagha) ‫, ‎selected, prepared and introducad in a broad study by George Gerdak; translated by Salam Judi, and Abu Haydar al ـ Husseini, ‫‎Qum ‫: ‎Imam Ali Foundation ‫, ‎[۲۰۰۲], ۲۱۸p.
این گزیده به کوشش جورج جرداق فراهم آمده است.
ـ ترجمه موسی داهر:
Sagesses de Imam Ali =Wisdom of Imam Ali: tirées de Nahj al Balaghat [24], sélection et traduction française: collectif sous la direction de Leila Sourani ؛ traduction anglaise: Moussa Daher ; illustration:›Ali ‹Aïssa, Beyrouth: Albouraq ، ۲۰۰۱, ۱۸۲ p.
این ترجمه ظاهراً همچنین شامل ترجمه بخش هایی از نهج البلاغه به زبان فرانسه (توسط لیلا سورانی) است.
ـ ترجمه دکتر طاهره صفارزاده (۱۳۱۵ ـ ۱۳۸۷ش):
وی با این اعتقاد که تاکنون «ترجمه دقیقی به زبان انگلیسی از کتاب نهج البلاغه در دست نداشته ایم» [۲۵] دست به ترجمه جدیدی از نهج البلاغه به زبان انگلیسی زده است. این گزیدۀ نهج البلاغه در سال ۱۳۸۷ش به صورت متن عربی با ترجمه فارسی و انگلیسی منتشر شد. وی در این گزیده بخش هایی از نهج البلاغه را به زبان انگلیسی ترجمه کرده که فهم آن به شناخت قوی از تاریخ اسلام نیاز نداشته باشد و بیشتر به کار مخاطب غیرمسلمان بیاید. مشخصات این ترجمه چنین است:
ترجمه گزیده ای از نهج البلاغه (عربی، فارسی، انگلیسی)، تهران: رهنما، ۱۳۸۷ش، x + 193 ص.
ـ ترجمه ابوالقاسم حالت: شکوفه های خرد ،سخنان علی (علیه السلام):
باترجمه فارسی وانگلیسی ورباعیات فارسی ،تهران ،علمی ،۱۳۷۱ش. هشتاد وشش+۱۱+۶۰۱ص.
ـ از مجموعه کتاب های فراموش شده:
The 2500 Adages of Imam Ali [26], Lexington: Kentucky, Forgotten Books, 2008, vii + 145 p.
اثر حاضر از مجموعه «کتاب های فراموش شده» شامل کتاب هایی از ادیان و مذاهب گوناگون منتشر شده است. شمار زیادی از جملات این کتاب، از نهج البلاغه اخذ شده است. مشخص نیست که این کتاب از ترجمه های دیگر اخذ شده یا خود به طور مستقل ترجمه شده است.
به زبان فرانسه
ـ ترجمه احمدعلی سپهر (۱۲۶۹ـ ۱۳۵۴):
کلمات قصار : اندرزهای نغز حضرت امیرالمؤمنین علی ابن ابی طالب سلام الله علیه=‎Maximesd ‘ Ali ، ترجمه به فارسی وفرانسه نگارش ا.ع.سپهر(مورخ الدوله)، تهران، [۱۳۱۲ش]، ۷ + ۱۰۶ص.
کتاب مذکور بار دیگر با این مشخصات به چاپ رسید: تهران، مدرسه عالی ترجمه، ۱۳۵۱ش، ۱۳۴ص.
ـ به کوشش دکتر سید عطیه ابوالنجا:
این ترجمه توسط جمعی از اساتید مسلمان به نام های سمیح عاطف الزین، عصام عبدالقادر غندور و نبیه محمود صیدانی، زیر نظر دکتر سید عطیه ابوالنجا (به همراه متن عربی در صفحه مقابل) انجام شده است؛ از نظر چاپ «نفیس» و با وجود برخی «ایرادهای جزئی»، «دارای زبان خوب ترجمه»، «یکدست و پخته» و «چندان بلیغ که گاه شاعرانه می نماید و در مجموع در عین سادگی و آسان فهمی، ادیبانه و فاضلانه» توصیف شده است. [۲۷]
چاپ لبنان و مصر:
Nahdj al ـBalagha: La voie de l’éloquence. édition bilingue, Texte arabe traduit par un groupe de spécialiste musulmans, traduction revue et corrigé par Dr. Sayyid Attia Abdul Nâga, Beyrouth, Dar Al ـkutub Al ـIslamiyyah, Le Cairo, Dar Al ـKitab Al ـMasri, 1986, 731 p.
کتاب حاضر هم زمان در بیروت توسط دارالکتب الاسلامیه و در قاهره توسط دارالکتاب المصری منتشر شده است.
چاپ های ایران
در قم:
La voie de l’éloquence. Ed. Sayyid ‘Attia Abul Naga. Trans. Samih ‘Atef El Zein et al. 2nd ed. Qum: Ansariyan, n.d.
این چاپ به صورت افست از روی چاپ لبنان و مصر صورت گرفته است.
در تهران: به صورت افست در کتابخانه چهل ستون در ۱۰۴ صفحه بدون ذکر نام مترجم.
ـ ترجمه سید مسرور حسین بن سید معجز حسین رضوی هندی امر دهوی:
وی از علمای شیعه ای بود که به ماداگاسکار (از کشورهای آفریقا) مهاجرت کرد و در آنجا به تبلیغ پرداخت. وی زبان فرانسه را آموخت و نهج البلاغه را به آن زبان ترجمه کرد. [۲۸]
ـ ترجمه لیلا سورانی:
Sagesses de l’Imam’Ali =Wisdom of Imam ‘Ali : tirées de Nahj al Balaghat [29], sélection et traduction française: collectif sous la direction de Leila Sourani ؛ traduction anglaise: Moussa Daher ; illustration:›Ali ‹Aïssa, Beyrouth: Albouraq ، ۲۰۰۱, ۱۸۲ p.
این ترجمه ظاهراً مشتمل بر ترجمه بخش هایی از نهج البلاغه به انگلیسی (توسط موسی داهر) نیز است.
ـ ترجمه موسسه تبیان: [۳۰]
موسسه فرهنگی و اطلاع رسانی تبیان اقدام به ویرایش ترجمه ای از نهج البلاغه نموده و آن را از مرداد ماه سال ۱۳۸۸ش در اختیار کاربران اینترنتی خود قرار داده است.
ـ ترجمه دکتر حسینا احمد بن عبد الرحمن:
این ترجمه در سال ۱۳۹۰ش توسط بنیاد بین المللی نهج البلاغه منتشر شده است. مترجم مستبصر اهل الجزائر می باشد و نهج البلاغه را در مدت سه سال و نیم به فرانسه ترجمه کرده است.
ـ سرهنگ صادقیان:
دستور حکومت: فرمان حضرت علی امیرالمومنین علیه السلام به مالک اشتر به چهار زبان عربی منتخب از نهج البلاغه، فارسی: اثر محمد حسین فروغی؛ فرانسه: به قلم صادقیان؛ انگلیسی: به قلم باقری؛ [ شعر از وقار شیرازی]، [ بی جا: بی نا] ‫، ۱۳۳۴ش، تبریز، شرکت سهامی چاپ کتاب آذربایجان ‫(چاپخانه).
ـ ترجمه کلمات قصار امیرمؤمنان [۳۱]
ـ ترجمه حاج قاسمی:
Les enseignements caractérisants de l’école chiite: Nahj al ـbalagha, traduction persane, poésie et prose en français, Hâdj ـQâsemi ; introduction de Hasan Said, Teheran, Bibliothèque de l’Ecole Chehel Sotun de Mosquée Jâme, 1980, 104 pages.
کتاب دارای مقدمه ای به قلم حسن سعید است.
به زبان آلمانی
ترجمه های کامل:
ـ ترجمه محمد ایتات و یوسف امین انتون دیرل:
این ترجمه یک بار در آلمان منتشر شد و بار دیگر در تهران توسط کتابخانه عمومی چهل ستون افست و چاپ گردیده است. [۳۲]
ـ ترجمه فاطمه ازگس:
Nahdsch ـul ـBalagha: Pfad der Eloquenz, Breman: mhaditec, 2007, 407 seiten, 2009, 455 seiten.
ترجمه منتخب:
ـ به کوشش مرکز اسلامی هامبورگ:
Der Regierungsauftrag Imam Alis an Malik al ـAschtar, Hamburg, Islamisches Zentrum Hamburg , 1981, 35 seiten.
ترجمه عهدنامه مالک اشتر است.
ـ ترجمه پروفسور عبدالجواد فلاطوری(۱۳۰۴ – ۱۳۷۵ش):
این ترجمه همچنان به صورت مخطوط باقی است. از این که این ترجمه چه مقدار از متن اصلی را شامل می شود، بی اطلاعیم.
به زبان اسپانیایی
ـ ترجمه عبدالجبار آرج (چاپ اسپانیا و ایران):
این ترجمه از ترجمه انگلیسی سید محمد عسکری برگردانده شده و در اسپانیا به چاپ رسیده است. بار دیگر در سال ۱۹۸۹م در تهران و توسط انتشارات الهدی وابسته به وزارت ارشاد اسلامی ایران منتشر شد. مشخصات این اثر چنین است:
Nahj Al ـBalagha: cimas de elocuencia, Los discursos, cartas y dichos de Hazrat Ali, traducido al ingles a por Mohammad Askari Jafery; traducido al Espanol por Abdeljabir Arce
Tehran: Al ـHoda, 1989, 590 p.
ـ ترجمه دکتر محمد علی انزالد و مورالس: [۳۳]
La cumbre de la elocuencia : sermones, cartas y dichos de Imam AliÌ ibn Abi Talib, traduccioÌn al ingleÌs por Mohammad Askari Jafery ; traduccioÌn del ingleÌs y el aÌrabe al castellano por Mohammad AliÌ AnzalduÌa ـMorale, Elmhurst, N.Y. : Tahrike Tarsile Quran, 1988, xx + 547 p.
به زبان ترکی استانبولی
ـ ترجمه پروفسور عبدالباقی گولپینارلی (۱۹۰۰ـ۱۹۸۲م):
چاپ ترکیه: استانبول، انتشارات بنی شرف معارف، ۱۹۷۳م، ۴۶۳ ص. [۳۴]
چاپ ایران:
‫Nehcul ـBelaga Hazret ـi Emir Ali ibn ـi Ebitalib, Ali ibn ـi Ebitalib ‫; hazirlayan Abdulbaki Golpinarli, ‫Qum ‫: Ansariyan ‫, ۲۰۰۹, ۴۶۴ p.
این چاپ به صورت افست از چاپ استانبول منتشر شده است.
به زبان ایتالیایى
ـ ترجمه دکتر پرویز دانش کجوری:
این ترجمه کامل در رم و توسط مرکز معارف اسلامی اروپا منتشر شده است و بار دیگر در تهران، در سال ۱۴۰۰ق توسط مؤسسه جهانی خدمات اسلامی ( WOFIS) به چاپ رسید.
ـ ترجمه انجلو ترینسونی یا ترنه زونی: [۳۵]
این ترجمه در رم به چاپ رسیده است.
به زبان رومانیایی
ـ ترجمه گئورگه گئیگوره:
Nahj al ـbalagha: Calea vorbirii alese. Trans. George Grigore. Cluj ـNapoca, Kriterion, 2008.
به زبان روسی
ـ ترجمه عبدالکریم تاراس چرنینکو:
Путь красноречия (Put› krasnorechiya), Trans. Abdulkarim Taras Cherniyenko. Moscow: Восточная литература (Vostochnaya literatura), 2008.
به زبان صرب و کروات (زبان اهل بوسنی)
ـ ترجمه محمود جخاهیج و محمد علی حاجیج:
وی معاون نخست وزیر وقت بوسنی بوده است. [۳۶]
به زبان یونانی
ـ ترجمه دکتر لینا میستاکیدو:
این ترجمه با عنوان سخنانی کوتاه برای زندگی بهتر، منتخبی از کلمات قصار و عهدنامه مالک اشتر است. ترجمه مذکور در آتن، توسط انتشارات سیدریس و به همت رایزنی فرهنگی سفارت ایران در ۱۲۵ صفحه و چهار هزار نسخه منتشر شده است. [۳۷]
به زبان چینی
ـ ترجمه محمود شمس الدین چانگ چی هوآ:
این ترجمه در سال ۱۳۸۰ش در ۶۶۲ صفحه منتشر شده است.
به زبان قزاقی
ـ ترجمه ژالغاس ساندی بایف:
متن کامل نهج البلاغه به زبان قزاقی با این مشخصات منتشر شده است: تهران، انتشارات الهدی، ۱۳۸۹ش، ۴۳۶ ص.
به زبان ارمنی
ـ ترجمه دکتر ماریا آیوازیان:
وی بخش هایی از نهج البلاغه را از طریق ترجمه های فارسی دکتر شهیدی و استاد آیتی به زبان ارمنی ترجمه کرده است که ۴۵ فرموده از امیرالمؤمنین (علیه السلام) را دربرمی گیرد. ترجمه کامل نهج البلاغه به زبان ارمنی (در دانشگاه ایروان) در دست انجام است. [۳۸]
به زبان تایلندی
ـ ترجمه شیخ شریف هادی: [۳۹]
ترجمه و تفسیر نهج البلاغه به حمایت علی اصغر حسنی شیرازی، نماینده مجلس شورای اسلامی ایران، به زبان تایلندی انجام شده و در سال ۲۰۰۹م، در بانگکوک توسط مدرسه دارالعلم (وابسته به بنیاد الخوئی) منتشر شده است. این کتاب در قطع رحلی و در ۶۰۶ صفحه به چاپ رسیده است. چاپ حاضر شامل متن کامل نهج البلاغه به همراه متن عربی است.
ترجمه های در حال انجام
بنابر برخی اخبار شماری از ترجمه های نهج البلاغه به شرح زیر در حال انجام است:
ـ ترجمه سید حسین محمد جعفری: از سال ها قبل به این نکته اشاره می شود که سید حسین ـ محمد جعفری، نویسنده شیعه اهل پاکستان، «تحقیق جامعی را درباره مدارک و اسناد نهج البلاغه شروع کرده و ترجمه و شرح این کتاب را به زبان انگلیسی در دست دارد». [۴۰]
ـ ترجمه دکتر شاه کاظمی: وی عضو هیئت علمی «مؤسسه مطالعات اسماعیلیه ای» لندن و بنابر اعلام این مؤسسه، مشغول ترجمه و شرح متن کامل نهج البلاغه به زبان انگلیسی است. [۴۱]
آنچه در آینده ترجمه خواهد شد
مؤسسه جلال الدین رومی در بلغارستان قصد دارد نهج البلاغه را به زبان بلغاری ترجمه نماید. اعضای هیئت مدیره این مؤسسه معتقدند: «این کتاب حاوی نکات بسیار ارزشمندی است که اگر مردم بلغارستان از آن محروم بمانند، واقعاً حیف است». [۴۲]
دلالت ها
بنابر آنچه گذشت، داده های زیر قابل احصاست:
ـ نهج البلاغه تاکنون به زبان های انگلیسی، فرانسه، آلمانی، اسپانیایی، ترکی استانبولی، رومانیایی، ایتالیایی، روسی، صرب و کروات، یونانی، چینی، قزاقی، ارمنی و تایلندی ترجمه شده است. در ۲۵ مرداد ۱۳۹۰ش نمایشگاهی با عنوان «نهج البلاغه در گذر تاریخ» در محل کتابخانه ملی ایران گشایش یافت. در این نمایشگاه شماری از نسخه های خطی نهج البلاغه و نیز ترجمه ها و شروح آن به نمایش درآمدند. در گزارش منتشرشده از نمایشگاه آمده است که «۲۳ عنوان لاتین شرح نهج البلاغه و ۱۳ عنوان ترجمه لاتین نهج البلاغه» در این نمایشگاه به نمایش درآمده اند. همچنین آیت الله سید جمال الدین دین پرور، رئیس بنیاد بین المللی نهج البلاغه، در آبان ماه سال ۱۳۸۸ به این نکته اشاره کرده که تاکنون نهج البلاغه به ۲۰ زبان زنده دنیا ترجمه شده است. وی همچنین اظهار داشته که با هماهنگی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، طرح ترجمه نهج البلاغه به ۱۲ زبان دیگر در حال اجراست.
نگاهی اجمالی به تلاش های مسیحیان و نیز اهل سنت برای ترجمه آثار خود به زبان های غیر عربی، نشان می دهد که نهج البلاغه ـ به نسبت ـ به زبان های کمتری ترجمه شده است؛ مثلاً یکی از سایت های تبشیری مسیحی، تعالیم خود را به حدود ۴۷۰ زبان عرضه کرده است. فاصله زمانی میان تالیف (گردآوری) نهج البلاغه و ترجمه آن به زبان های مورد اشاره در این نوشتار، بسیار زیاد است. گرچه برخی آثار و اشعار منسوب به امیرالمؤمنین (علیه السلام)در قرن پانزدهم میلادی به لاتین ترجمه شده بوده، [۴۳] اما بر اساس یافته های این تحقیق، اولین ترجمه نهج البلاغه در نیمه دوم قرن چهاردهم هجری قمری صورت گرفته است. اگر نهج البلاغه در نیمه دوم قرن چهارم گردآوری شده باشد، ده قرن تا زمان ترجمه به زبان های مورد اشاره، فاصله داشته است.
ـ در بسیاری از موارد ترجمه ها، بدون نقد، بررسی، بازنگری و اصلاح و طبق چاپ های پیشین منتشر شده اند. این امر باعث شده تا بسیاری از اشتباهات پیشین در چاپ های بعدی نیز تکرار گردند و از سوی دیگر در برخی موارد حقوق مترجمین رعایت نشوند.
ـ نظم چندانی در ترجمه های نهج البلاغه (به زبانهای یادشده) دیده نمی شود؛ اولویت زبان ها نه به ترتیب زبان بیشتر مردم جهان، نه به ترتیب زبان اکثریت مسلمانان جهان و نه حتی به ترتیب زبان اکثریت شیعیان جهان است. این امر نیاز به برنامه ریزی جدی برای اولویت بندی میان زبان ها بیشتر می کند. بر اساس یافته های این تحقیق، نهج البلاغه هنوز به زبان های ژاپنی، کره ای، اندونزیایی، سواحیلی، هوسایی، آلبانیایی و پرتغالی که هریک به سببی اهمیت دارند، ترجمه نشده است.
ـ نهج البلاغه های ترجمه شده، اغلب توسط ناشران شیعی منتشر شده اند. از آنجا که این ناشران بیشتر به عنوان ناشران فرقه ای شناخته می شوند (و کمتر به عنوان ناشران برگزیده بین المللی)، به نظر می رسد این امر نسبت به گسترش مطالعه این کتاب، تأثیر سوء نهاده باشد؛ زیرا یکی از معیارهایی که به میزان مطالعه و توجه به کتاب، ـ به ویژه کتاب ترجمه شده ـ تأثیر می گذارد، اعتبار ناشر است.
ـ هیچ نظام فراگیر نقدی در مورد ترجمه های صورت گرفته وجود ندارد. نقد علمی ترجمه ها، از ابزارهای مهم شناخت و برنامه ریزی برای اصلاح آنها و یا ترجمه به زبان های دیگر است. به جرئت می توان گفت که تعداد آثار انتقادی منتشره درباره ترجمه های نهج البلاغه به زبان های مذکور، از تعداد ترجمه های صورت گرفته کمتر و لذا اطلاع ما نیز از محتوا و شیوه ترجمه های صورت گرفته به غایت اندک است. شماری از ترجمه های نهج البلاغه، از زبان واسطه بوده است. در این موارد نهج البلاغه نه مستقیماً از زبان عربی به زبان مقصد، بلکه به واسطه زبانی دیگر ترجمه شده است. این امر آفتی بزرگ در امر ترجمه، خصوصاً در مورد کتابی مقدس و دشوار همچون نهج البلاغه است. در این موارد باید اصل بر ترجمه اثر توسط مترجمی باشد که زبان عربی کهن و نیز زبان مقصد کنونی را به خوبی بداند که در برخی ترجمه های نهج البلاغه این اتفاق نیفتاده است.
ـ اغلب ترجمه ها توسط شیعیان صورت گرفته است؛ یعنی افرادی که دارای انگیزه های مذهبی بوده اند و جای خالی این کتاب را در میان آثار موجود احساس کرده اند، نهج البلاغه را ترجمه نموده اند. این افراد کمتر در مجامع علمی یا دانشگاهی به عنوان مترجم حرفه ای شناخته می شوند و یا کمتر دارای آثاری فاخر به زبان های خود بوده اند؛ از این رو ترجمه های ایشان کمتر مورد استقبال و توجه اهل فن ـ به ویژه دانشگاهیان ـ قرار گرفته است.
ـ مترجمین نهج البلاغه در موارد متعددی اهل شبه قاره هند بوده اند. با توجه به سابقه این افراد در ترجمه دیگر متون شیعی، می توان احتمال داد که ایشان با سبک ادبی خاصی اقدام به ترجمه نهج البلاغه کرده باشند؛ امری که می تواند بر کیفیت ترجمه های صورت گرفته، تأثیر منفی نهاده باشد.
ـ در اغلب موارد، نهج البلاغه به صورت نظام مند ترجمه نشده است. نظام مند بودن به معنای برنامه ریزی بلند مدت برای ارائه نسخه ای منقّح و دقیق از نهج البلاغه به زبان های خارجی است. در این صورت، باید از میان مترجمین داوطلب، فرد یا افرادی با صلاحیت علمی انتخاب شوند و با ارزیابی و نظارت مستمر کار ترجمه را به صورت دقیق و با کیفیت مطلوب انجام دهند. تنها استثنا در این زمینه، ترجمه دکتر شاه کاظمی است که توسط مؤسسه مطالعات اسماعیلیه ای لندن در حال انجام است. با این وجود باید گفت که این امر نیز توسط شیعیان اسماعیلی مدیریت می شود و این کم کاری درباره شیعیان اثنی عشری قابل تذکر است.
دلالت های فوق نشان می دهند که شیعیان اثنی عشری باید تلاشی تحسین برانگیز در ترجمه هرچه بیشتر و بهتر نهج البلاغه، به زبان های مطلوب داشته باشند؛ ترجمه هایی که بتوانند بار ثقیل معانی متعالی این کتاب عظیم الشان را به انسان امروز منتقل نماید. با توجه به برخی تجربه ها در تأثیر نهج البلاغه بر غیر مسلمانان، [۴۴] اهتمام به ارائه ترجمه هایی نیکوتر از نهج البلاغه، گرایش قابل توجهی به باورهای شیعی را در پی خواهد داشت.

پی نوشت ها :

[۱]. برخی از این موارد چنین اند:
Early Islamic politics and government in Nahj al ـ balaghah, by Reza Nazarahari, Ph.D, ‫‫Political and International Relations,, Canterbury ,1995, 292 leaves.
Nahjul balagha and inter ـreligious understanding, Editors Shah Mohammad Waseem, S. Ali Mohammad Naqavi; with foreword by Ali Reza Sheikh Attar, Delhi , Renaissance Pub. House, 1997, xxviii, 302 p.
کتاب حاضرمجموعه مقالات همایش «نهج البلاغه و فهم میان مذهبی» است که ۱۷ـ ۱۹ آوریل ۱۹۹۵م. در دهلی نو برگزار گردید.
Test booklet on A study on Nahj al ـBalāghah : based on an introduction to A study onNahj al ـBalāghah and lectures by Mohammed Hussain Jalālī, Chicago, Ill. : The Open School, [2003?], 30 p.
ترجمه دراسه حول نهج البلاغه، نوشته محمدحسین الحسینی الجلالی است.
A critical study of Nahj Al ـBalāgha, By S. M. W. Hassan, Doctoral Thesis ـ Edinburgh University., 226 p.
Étude sur Nahj al ـBalâgha, Ǧamīl Sulṭan, Paris : Adrien ـMaisonneuve, 1940.
Key to the continuity of Revolution in Nahj al –Balaghah, By Muhammad Muhammadi Rayshahri; trans. AliReza Afghani, Tehran: Foundation of Islamic thought, 1989, 131 p.
برای مشاهده شمار دیگری از این آثار ر.ک: خانبگی، رامین، منبع شناسی شیعه (به زبانهای اروپایی)، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
[۲]. طباطبائی، سید عبدالعزیز، «فی رحاب نهج البلاغه»، تراثنا، (۱۴۱۲ق)، سال چهارم، شماره هفتم/ ۶۶٫
[۳]. همان.
[۴]. پایگاه اطلاع رسانی نهج البلاغه < hhtp:// nahjnews. com>، بازدید ۱ اسفند ۱۳۹۰٫
[۵]. طباطبائی، سید عبدالعزیز، «فی رحاب نهج البلاغه»، تراثنا، (۱۴۱۲ق)، سال چهارم، شماره هفتم/ ۶۶٫
[۶]. برای مشاهده شرح حال مترجم ر.ک: نقوی، حسین عارف، تذکره علمای امامیه پاکستان/۷۰ ـ ۷۲٫
[۷]. طباطبائی، سید عبدالعزیز، «فی رحاب نهج البلاغه»، تراثنا، (۱۴۱۲ق)، سال چهارم، شماره هفتم/ ۶۶٫
[۸]. احمدوند، عباس، «پژوهش های خاورشناسان درباره نهج البلاغه»، فصلنامه علوم حدیث، سال سیزدهم، شماره سوم و چهارم/۳۴۰٫
[۹]. همان.
[۱۰]. پایگاه اطلاع رسانی بنیاد فرهنگی جعفری < www. bonyadfarhangjafari. com> ، بازدید ۱۰ اسفند ۱۳۹۰٫
[۱۱]. احمدوند، عباس، «پژوهش های خاورشناسان درباره نهج البلاغه»، فصلنامه علوم حدیث، سال سیزدهم، شماره سوم و چهارم/۳۴۰٫
[۱۲]. الهامی، داود، دنیای نهج البلاغه.
[۱۳]. همان.
[۱۴]. سیاست نامه اداری کهنی از حضرت علی (علیه السلام) به مالک بن حارث اشتر، حاکم منصوب مصر.
[۱۵]. عهدنامه مالک اشتر: منبعی برای شکل دهی به قوانین اساسی.
[۱۶]. Institute of Ismaili Studies
[17]. Justice and Remembrance: Introducing the Spirituality of Imam Ali, London, I. B. Tauris, 2007.
[18]. ” A Sacred Conception of Justice: Imam Ali’s Letter to Malik Al ـAlshtar”, The Sacred Foundations of Justice in Islam: The Teachings of ‘Ali ibn Abi Talib, Edited by M. Ali Lakhani, Bloomington, Indiana, Worldwisdom, Vancouver, B.C., Canada, Sacredweb, 2006, 61 ـ۱۰۶ p.
[19]. کلمات قصار حضرت محمد (صلی الله علیه [و آله]) و حضرت علی (علیه السلام).
[۲۰]. البته این احتمال برای نویسنده وجود دارد که کلمات قصار نهج البلاغه برای ترجمه انتخاب نشده باشند.
[۲۱]. با برکت زیستن و از دنیا رفتن: اندرزهای حضرت علی [علیه السلام].
[۲۲]. نهج البلاغه برای کودکان.
[۲۳]. این کتاب اولین بار در سال ۲۰۰۳م منتشر شد. البته کتابی به همین نام در سال ۱۹۹۴م توسط مجمع جهانی اهل بیت ( علیهم السلام ) در قم نیز منتشر شده است که بعید نیست همین کتاب باشد.
[۲۴]. حکمت های امام علی (علیه السلام) برگرفته از نهج البلاغه.
[۲۵]. خبرگزاری مهر، ۱۸ تیر ۱۳۸۶٫
[۲۶]. ۲۵۰۰ کلمه قصار از امام علی [علیه السلام]
[۲۷] . نهج البلاغه، ترجمه فرانسوی/ ۷۶ـ۷۷٫
[۲۸]. نق وی، حسین عارف ، ت ذک ره ع ل م ای ام ام ی ه پ اک س ت ان/۳۴۹ـ۳۵۰٫ در این کتاب، توضیحاتی درباره زندگی و ابعاد فعالیت های تبلیغی مترجم آمده است.
[۲۹]. حکمت های امام علی برگرفته از نهج البلاغه.
[۳۰]. ترجمه حاضر در این پیوند قابل دریافت است:
http://www.tebyan.net/index.aspx?pid=95886
[31]. پایگاه اطلاع رسانی نهج البلاغه < hhtp:// nahjnews. com>، بازدید ۱ اسفند ۱۳۹۰٫
[۳۲]. الهامی، داود، دنیای نهج البلاغه.
[۳۳]. Muhammad Ali Anzaldua Morales
[34]. طباطبائی، سید عبدالعزیز، «فی رحاب نهج البلاغه»، تراثنا، (۱۴۱۲ق)، سال چهارم، شماره هفتم/ ۶۶٫
[۳۵]. Angelo tereny zoni
[36]. کیهان فرهنگی، سال نهم (فروردین ۱۳۷۱ش) / ۵۷٫
[۳۷]. چشم انداز ارتباطات فرهنگی، (اردیبهشت ۱۳۸۵ش) / ۸۲٫
[۳۸] . آیوازیان، ماریا (مصاحبه شونده)، «ترجمه بخشی از کلمات قصار نهج البلاغه به زبان ارمنی»، فصلنامه نهج البلاغه، شماره نهم و دهم (بهار ۱۳۸۳) /۲۳۸ـ۲۴۲٫
[۳۹] . Sharif Hadi
[40]. حسینی، غلام احیا، شیعه پژوهی و شیعه پژوهان انگلیسی زبان/ ۲۶۸؛ به نقل از جعفری، سید حسین محمد، تشیع در مسیر تاریخ / ۸٫
[۴۱]. http://www.iis.ac.uk/SiteAssets/pdf/shah ـkazemi_intellect_religion.pdf
[42]. واسیلینوف (شمس الدین)، «به زودی ترجمه نهج البلاغه به زبان بلغاری آغاز می شود»، گلستان قرآن، شماره ۹۸، (آذر ۱۳۸۰ش) / ۲۷٫
[۴۳]. احمدوند، عباس و سحر کاوندی، «پژوهش های خاورشناسان درباره نهج البلاغه»، فصلنامه علوم حدیث، ۳۳۳٫
[۴۴]. نگارنده، برخی از این تجربه های مستند در داخل و خارج از کشور را از استاد گرانقدرم جناب آقای دکتر محمدعلی مجدفقیهی، مدرس و شارح نهج البلاغه شنیده ام.

 فهرست منابع :
آیوازیان، ماریا (مصاحبه شونده)، «ترجمه بخشی از کلمات قصار به زبان ارمنی»، فصلنامه نهج البلاغه، شماره ۹و۱۰، بهار ۱۳۸۳ش.
احمدوند، عباس، «پژوهش های خاورشناسان درباره نهج البلاغه»، نوشته عباس احمدوند و سحر کاوندی، الهامی ، داود، دنیای نهج البلاغه ، ق‍م ، م‍ک‍ت‍ب اس‍لام ، ۱۳۷۹ش.
«ترجمه فرانسوی نهج البلاغه»، نشر دانش، شماره ۴۸، مهر و آبان ۱۳۶۷ش.
«ترجمه های نهج البلاغه»، مکتب اسلام، سال ۳۷، شماره ۲٫
چشم انداز ارتباطات فرهنگی، اردیبهشت ۱۳۸۵، شماره ۲۳٫
جعفری، سیدحسین محمد، تشیع در مسیر تاریخ، ترجمه سید محمدتقی آیت آللهی، تهران، دفتر نشر فرهنگی اسلامی، چاپ دوازدهم، ۱۳۸۴ش.
حسینی، غلام احیا، شیعه پژوهی و شیعه پژوهان انگلیسی زبان، قم، شیعه شناسی، ۱۳۸۷ش.
خانبگی، رامین، منبع شناسی شیعه (به زبان های اروپایی)، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۸۶ش.
طباطبائی، سیدعبدالعزیز، «فی رحاب نهج البلاغه»، تراثنا، سال ۴، شماره ۷، شوال ۱۴۱۲ق.
فصلنامه علوم حدیث، سال سیزدهم، شماره سوم و چهارم.
نقوی، حسین عارف، تذکره علمای امامیه پاکستان ،ترجمه محمد هاشم ، مشهد ، آستان قدس رضوی ، بنیاد پژوهشهای اسلامی،۱۳۷۰ش.
واسیلینوف (شمس الدین)، «به زودی ترجمه نهج البلاغه به زبان بلغاری آغاز می شود»، گلستان قرآن، شماره ۹۸، آذر ۱۳۸۰٫