رسول جعفریان نویسنده کتاب حیات فکری و سیاسی ائمه علیهم السلام یکی از پیشگامان ورود حوزویان به مباحث تاریخی محسوب میشود. او نویسنده پرکاری است که تالیفات و تصحیحات و ترجمه های علمی او تا کنون به حدود ۱۴۲ اثر میرسد. در این میان علاقه او به کارهای مربوط به تاریخ تشیع و امامان شیعه از برجستگی و شهرت بیشتری برخوردار است.
مثلا کتاب تاریخ تشیع در ایران او که افقهای جدیدی در تاریخ تشیع فراروی خواننده قرار میدهد بارها تجدید چاپ شده است. کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام که در سال ۱۳۷۴ به دست او تاسیس شد از یادگارهای ارزشمند او محسوب میشود.
کتاب حیات سیاسی ائمه از این جهت دارای اهمیت بیشتری است که به نوعی از معدود کارهای سیرهای است که به تحلیلهای تاریخی سیره امامان شیعه پرداخته است. موضوع و محتوای این کتاب به گونه ای است که اکنون دست کم در ایران کمتر پژوهشگری در حوزه سیره ائمه خود را بینیاز از این کتاب میداند. دلیل این امر در نوع تحلیلها و نگاهِ نسبت به گذشته روشمندتری نهفته است که رسول جعفریان به مباحث سیرهای داشته است. بنابراین اهمیت این کتاب از این منظر قابل توجه به نظر میرسد.
وی در ابتدای کتاب در مقدمه ای حدودا ۴۰ صفحه‌ای به توضیح تاریخنگاری شیعه در آغاز عصر تدوین پرداخته و در ادامه معرفی خوبی از کتاب های سیره نگاری از گذشته تا امروز انجام داده است. مطالعه این مقدمه برای پژوهشگران سیره و تاریخ مفید خواهد بود. پس از آن برای هر کدام از ائمه مدخلی را در نظر گرفته و سعی کرده است که در چینشی منطقی مباحث را پی گیری کند. بخش مربوط به امام جواد علیه السلام ۲۸ صفحه از حدود ۶۰۰ صفحه از این کتاب را به خود اختصاص داده است.
سیر منطقی ای که برای مباحث امام نهم علیه السلام در نظر گرفته شده به این صورت است: بخش اول بحث امامت امام جواد علیه السلام است که به مهم‌ترین جنجال در کلام شیعه در آن دوره تبدیل شده بود. از دیدگاه او شیعیان امامى از یک سو امامت را از جنبه الهى آن مىنگریستند و به همین دلیل کمى سنّ امام هرگز نمىتوانست در عقیده آنها خللى وارد آورد، اما از سوى دیگر آنچه اهمیت داشت بروز این وجهه الهى بود که مىبایست در علم و دانش امامان علیهم السّلام باشد. از این رو آنان درباره تمامى امامان این اصل را رعایت کرده و آنان را در مقابل انواع پرسشها قرار مىدادند و تنها موقعى که احساس مىکردند آنان بخوبى از عهده پاسخ گویى به این سؤالات بر مى آیند (با وجود نص به امامتشان) از طرف شیعیان به عنوان امام معصوم شناخته مىشدند. (جعفریان،ص۴۷۴)
بخش دوم به حیات تاریخ امام جواد علیه السلام پرداخته است. او در این بخش به تحلیل بخش های مختلف زندگانی امام علیه السلام پرداخته است. از دیدگاه او آگاهیهاى تاریخى درباره زندگى امام جواد علیه السّلام چندان گسترده نیست. زیرا افزون بر آن که محدودیّتهاى سیاسى همواره مانع از انتشار اخبار مربوط به امامان معصوم علیهم السّلام مىگردید، تقیه و شیوههاى پنهانى مبارزه که براى «حفظ امام و شیعیان از فشار حاکمیت» بود، عامل مؤثرى در عدم نقل اخبار در منابع تاریخى است. افزون بر آن، زندگى امام جواد علیه السّلام چندان طولانى نبوده است که اخبار فراوانى هم از آن در دسترس ما قرار گیرد. (همو،ص ۴۷۶-۴۷۷)
بحث مناظرات بخش بعدی مدخل مربوط به امام جواد علیه السلام است. او معتقد است که امام جواد علیه السّلام از دو جهت به مناظرات علمى کشانده مىشد: نخست از طرف شیعیان خود که با توجه به سن کم آن حضرت مىخواستند علم الهى امام را دریابند. دوم از طرف حکومت، به ویژه مأمون و معتصم (دو خلیفه معاصر آن حضرت) که چون شیعیان، مدعى علم الهى براى امامان خود بودند، خلفا مىکوشیدند با تشکیل مجالس مناظره، آنان را رو در روى برخى از دانشمندان بنام زمان قرار دهند تا شاید در پاسخ برخى از پرسشها درمانده شوند و شیعیان از این رهگذر از پیروى آنها خوددارى کنند. (همو، ۴۸۲)
میراث علمی امام جواد بخش کلی بعدی را به خود اختصاص داده است. میراث مکتوبی که از امام جواد علیه السلام به دست ما رسیده بسیار محدود است. جعفریان معتقد است دلیل این امر این است که اولا به طور طبیعی بعد از مرگ امام قبلی، تامدتی ارتباط شیعیان با امام جدید دشوار می‌شد و کمی سن آن حضرت تا مدتی (به نقل اثبات الوصیه تا حدود ۵سال) به این مشکلات دامن می زد و ثانیا سخت‌گیری‌هایی که حکام اعمال می‌کردند و هم چنین کوتاهی عمر آن حضرت از عوامل اصلی این مسئله است.
او در بخش بعدی تلاش کرده که به روابط امام جواد علیه السلام با فرقه‌های در حال حیات آن دوره اشاره‌ای تحلیلی داشته باشد. اما به دلیل کمبود منابع نتوانسته است به نگاه جامعی دست پیدا کند. هم چنان که در بخش بعدی تنها اشاره ای گذرا به برجسته ترین اصحاب امام (ع) کرده است.
در بخش نهایی مباحث نیز به ارتباط امام (ع) با شیعیان در سراسر مناطق اسلامی پرداخته شده است. او معتقد است که بررسیهاى دقیق درباره روابط موجود میان امامان شیعه علیهم السّلام و شیعیان آنها نشان مىدهد که این روابط از زمان امام رضا علیه السّلام به بعد رو به گسترش بوده است. این مىتواند به معناى افزایش شیعیان در مناطق مختلف هم‌چون قم، خراسان و ماوراء‌النهر باشد. این گستردگى ارتباط بیش از هر چیز ناشى از سفر امام رضا علیه السّلام به خراسان و همچنین مدیون شبکه وکلاى آن بزرگواران در مناطق مختلف ایران مىباشد.(همو، ۴۹۴)
این کتاب با عنوان حیات فکری و سیاسی ائمه علیهم السلام و با قطع وزیری در ۶۳۰ صفحه توسط انتشارات انصاریان قم برای ششمین بار در سال ۱۳۸۱ چاپ شده است. نسخه ای از این کتاب در نرم افزار معصومان (نور) وجود دارد. هم چنین ترجمه این کتاب با عنوان الحیاه الفکریه و السیاسیه لائمه اهل البیت علیهم السلام در دوجلد جمعا در ۵۵۰ صفحه توسط انتشارات دارالحق در بیروت به زیور طبع آراسته شده است.
منبع: سخن تاریخ
پاسخ دهید