وهابیان با استناد به آیه ۲۲ سوره مبارکه فاطر که فرموده: (و ما أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِی الْقُبُور) سماع موتی را منکرند و معتقدند توسل و شفاعت به مردگان به علت عدم سماع موتی، صحیح نیست. پژوهش حاضر نشان میدهد که مفسران اهل‌سنت این آیه شریفه را در مقام تشبیه کافران به مردگان دانسته‌اند؛ لذا استناد وهابیان را به آیه شریفه برای نفی جواز توسل، نمی‌توان پذیرفت و ادعایشان بدون دلیل است.
طرح مسئله
خداوند عزوجل در آیه ۲۲ سوره مبارکه فاطر می‌فرماید:
(وَمَا یَسْتَوِی الْأَحْیَاءُ و لاَ الْأَمْوَاتُ إِنَّ اللَّهَ یُسْمِعُ مَن یَشَاءُ و مَا أَنتَ بِمُسْمِعٍ مَّن فِی الْقُبُورِ)؛
و هرگز مردگان و زندگان یکسان نیستند. خداوند پیام خود را به گوش هر کس بخواهد، مى‌رساند و تو نمى‌توانى سخن خود را به گوش آنان که در گور خفته‌اند، برسانى.[۱]
در مورد این آیه شریفه دو قول مطرح است:
۱ – مشهور مفسران فریقین، آیه را در مقام تشبیه مشرکان به مردگان دانسته‌اند، به‌این معنا که: ای پیامبر، تو نمی‌توانی مشرکان معاند را هدایت کنی؛ زیرا آنها قابلیت هدایت ندارند همچنان‌که هدایت و انذار مردگان در قبر‌ها، نفعی به حالشان ندارد و قدرت بر اجابت این هدایت ندارند، این مشرکان معاند نیز هدایت‌پذیر نیستند.
۲ – قول دوم مربوط به اقوال برخی از سران فرقه وهابیت است، مبنی بر اینکه این آیه، شفاعت و توسل بعد از ممات را نفی می‌کند؛ زیرا مراد این آیه این است که مردگان در قبر‌ها هرگز چیزی نمی‌شنوند. لذا توسل جستن و طلب استغاثه و شفاعت از آنها، شرک است؛ چون این عمل دقیقاً شبیه عمل بت‌پرستان است که به پرستش بت‌ها اصرار داشتند؛ درحالی‌که نه می‌شنوند و نه قدرت بر اجابت دارند.
در زمینه قول دوم، این پرسش مطرح است که ادله وهابیان بر استناد جستن به این آیه چیست؟ و تا چه مقدار این ادله را می‌توان پذیرفت؟ آیا این قول با سایر آیات و اقوال دیگر در این زمینه همخوانی دارد؟ یا خیر؟
قول اول: اقوال مفسرین اهل‌سنت
تفسیر مفسران اهل‌سنت در ذیل تفسیر آیه شریفه ۲۲ سوره مبارکه فاطر، همگی همسو با یکدیگر است و آیه را در مقام تشبیه دانسته و در گفته‌های خویش به آن تصریح کرده‌اند. برای نمونه یکی از مفسران آنان می‌نویسد: احیا و اموات، تمثیل برای کسانی است که داخل اسلام می‌شوند و کسانی که بر کفر اصرار می‌ورزند و از قبول اسلام سر بر می‌تابند. وی در ادامه بیان می‌کند که در این آیه شریفه خداوند خطاب به رسولش می‌فرماید: «تو (ای رسول) نمی‌توانی کسانی را که بر قلب‌هایشان مهر زده شده است، هدایت کنی؛ زیرا این افراد همانند مردگان در قبر‌ها می‌باشند».[۲]
در تفسیر دیگری در این زمینه آمده است که: در این آیه خداوند افرادی را که بر قلبشان مهر زده شده است، به مردگانی تشبیه کرده که قدرت بر اجابت ندارند و همان‌گونه که اصحاب قبر‌ها قدرت بر اجابت و درک سخنان تو را ندارند، کفّار نیز سخنان تو را نمی‌پذیرند و از حق روی بر می‌تابند؛ چرا که این افراد همانند مردگان می‌باشند.[۳]
مشابه این گفتار از صحابه و تابعین در ذیل این آیه شریفه وارد شده است: (وَمَا یَسْتَوِی الْأَعْمَى وَالْبَصِیرُ). این آیه مثلی از خداوند برای اهل طاعت و اهل معصیت است.
قتاده می‌گوید: این آیه همچون آیه (وَمَا یَسْتَوِی الْأَعْمَى) است که خداوند برخی را بر برخی دیگر برتری داد؛ همچون بنده مؤمن با دیده‌ای بینا که کردارش مؤثر و زنده است و در جهت مخالف، کافر است که در حقیقت بنده‌ای مرده است و چشم، قلب و کردارش نیز مرده‌اند.[۴]
مفسران قدیم و جدید می‌گویند در آیه (وَمَا یَسْتَوِی الْأَحْیَاء وَلَا الْأَمْوَاتُ)، مراد از زندگان همان افراد عاقل و فهمیده است، و مردگان افراد جاهل، نادان و سرکش‌اند.
قتاده نیز می‌گوید: تمام اموری که خداوند در این آیات ذکر کرده، مثل هستند و در بردارنده این معنایند که همان‌گونه که این امور قابل جمع نیستند، کافر و مؤمن نیز قابل جمع نیستند. و در آیه (وَ ما أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِی الْقُبُورِ) مراد کفار هستند که بر اثر کفرشان قلب‌هایشان مرده است و همان‌گونه که قدرت بر شنوانیدن مرده را نداری، قدرت بر شنوانیدن افراد کافری را که قلب‌هایشان مرده است نیز نداری و آنان هدایت نمی‌پذیرند. در واقع آنان همچون اهل قبورند که شنوانیدن تو برای آنان، نه سودی برایشان در بردارد و نه آنها هدایت تو را خواهند پذیرفت.[۵]
در تفسیر قرآن العظیم نیز این‌گونه بیان شده است: خداوند متعال فرمود: همان‌گونه که کور و بینا، تاریکی و نور، سایه آرامش‌بخش و بادهای داغ و سوزان، اموری متباین و مخالف هم‌اند؛ زندگان و مردگان نیز این‌گونه‌اند و این دو هرگز مانند هم نخواهند بود؛ همان‌طور که فرمود: (أَوَ مَن کَانَ مَیْتًا فَأَحْیَیْنَاهُ وَجَعَلْنَا لَهُ نُورًا یَمْشِی بِهِ فِی النَّاسِ کَمَن مَّثَلُهُ فِی الظُّلُمَاتِ لَیْسَ بِخَارِجٍ مِّنْهَا)[۶] و (مَثَلُ الْفَرِیقَیْنِ کَالأَعْمَى وَالأَصَمِّ وَالْبَصِیرِ وَالسَّمِیعِ هَلْ یَسْتَوِیَانِ مَثَلاً).[۷]
حاصل اینکه مؤمن دانا و شنواست؛ به‌گونه‌ای که در راهی مستقیم در دنیا پیش می‌رود تا در آخرت در سایه‌سار درختان و نزد چشمه‌های بهشتی آسوده‌خاطر مستقر گردد و کافر و نابینا کسی است که در تاریکی و گمراهی قدم برداشته؛ به‌گونه‌ای‌که هیچ راه مفری از آن ندارد، بلکه همچنان در گمراهی و ضلالت در دنیا و آخرت باقی خواهد ماند.
تفسیر سخن خداوند در آیه شریفه ۲۲ (وَ ما أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِی الْقُبُورِ) نیز این است که همان‌گونه که هدایت بعد از مرگ سودی به حال مردگان نخواهد داشت، هدایت کفار نیز این‌گونه است و دعوت و هدایت تو برای آنان سودی دربرندارد.[۸]
یکی دیگر از مفسران اهل‌سنت نظری مشابه با این آرا بیان کرده و گفته است: (وَ ما یَسْتَوِی الْأَحْیاءُ و لَا الْأَمْواتُ)، مثالی دیگر برای مؤمنین و کافرین است؛ گرچه برخی گفته‌اند مراد علما و جاهلان است، و تفسیر (وَ ما أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِی الْقُبُورِ)، تشبیه کفار و سرکشان به مردگان است که بر کفر خویش اصرار می‌ورزند، و آیه شریفه درصدد بیان عدم هدایت چنین افرادی است.[۹]
اقوالی که در اینجا مطرح گشت، نمونه‌ای از اقوال بی‌شمار مفسران اهل‌سنت است که تفاسیر دیگر اهل‌سنت نیز در این زمینه بحث کرده‌اند و برای رعایت اختصار، از ذکر اقوال آنان خودداری کردیم.[۱۰]
یکی از شاگردان ابن‌تیمیه در بیانات خویش راجع به روح به این آیه شریفه اشاره کرده و گفته است: سیاق آیه نمی‌خواهد بگوید که اهل قبور هیچ چیزی نمی‌شنوند، بلکه مراد این است که شنواندن و انذار مردگان، بهره‌ای و نفعی برای آنها در بر ندارد.[۱۱]
با توجه به اقوال مطرح‌شده از سوی مفسران اهل‌سنّت، این آیه در مقام بیان تمثیل حال منکران و مشرکان به مردگان در قبر‌هاست. بدین معنا که همان‌گونه که انذار و هدایت تو برای مردگان در قبر‌ها سودی ندارد و آنان قدرت بر اجابت و هدایت را ندارند، مشرکان معاند و مصرّ بر کفر نیز همچون مردگان سودی از هدایت تو نمی‌برند.
قول دوم: اقوال وهابیان درباره آیه شریفه ۲۲ سوره فاطر
قول دومی که در این پژوهش مطرح است، اقوال برخی از بزرگان وهابیت است. اکثر آرا و نظرهای آنها در باب آیه مورد بحث، عدم سمع مردگان و شرک دانستن استغاثه و طلب حاجات از آنهاست. آنها می‌گویند: اصل در این است که مردگان به طور عام صدای زندگان و دعای آنها را نمی‌شنوند؛ همان‌گونه که خداوند تعالی در آیه ۲۲ سوره فاطر می‌فرماید: «و تو شنواننده آن کسانی که در قبر‌ها هستند، نیستی».[۱۲]
بر همین اساس این افراد این‌گونه نتیجه می‌گیرند که استغاثه و توسل به اموات شرک است و دعا و خواندن پیامبر و یاری جستن از او بعد از وفات، چه در نزد قبر یا دور از آن برای برآورده شدن حاجات و از بین رفتن سختی‌ها، شرک و باعث خروج از اسلام است.[۱۳]
آنان با استناد به آیه ۲۲ سوره فاطر و آیات مشابه دیگر[۱۴] می‌گویند: وقتی که مردگان صدای ندا کنندگان را نمی‌شنوند، چگونه در پی برآوردن حاجت‌های آنان بر می‌آیند؟[۱۵]
ابن‌تیمیه نیز توسل جستن و طلب حاجت از پیامبر(ص) بعد از وفاتش را توسل ممنوع معرفی می‌کند.[۱۶] و در جایی دیگر می‌گوید که امت اسلامی بر این مبنا اتفاق نظر دارند که خداوند استغاثه، ابتهال، نمازگزاردن و ساختن مساجد بر قبور را تشریع نکرده است.[۱۷]
دلیل ابن‌تیمیه بر شرک دانستن توسل و استغاثه در کنار مردگان، یکسان دانستن این عمل با عبادت اوثان و شبیه‌بودن آن با عمل پیروان نصارا و مشرکین است. وی در این‌باره می‌گوید: بر همین اساس گذشتگان بر این امر اتفاق داشته‌اند که هیچ قبری از قبور انبیا و غیر آن استلام نگردد و مسح نشود و قصد دعا یا درخواستی از آن نشود؛ زیرا این امور از اسباب شرک و عبادت بت‌هاست و این همان زیارت بدعی است که همانند دین نصارا و مشرکان است؛ چرا که قصد زائر این است که دعایش نزد قبر اجابت گردد و یا اینکه مرده را می‌خواند و به وی استغاثه می‌کند و می‌خواهد که حاجاتش داده شود و مشکلاتش از بین روند و این امور بدعت‌هایی هستند که پیامبر و اصحابش انجام نمی‌دادند.[۱۸]
نکته تأمل برانگیز در قول دوم
با توجه به اقوال مطرح شده از سوی وهابیان می‌توان گفت موضع نزاع وهابیان در مسئله توسل با توجه به آیه ۲۲ سوره مبارکه فاطر[۱۹] و آیات دیگر،[۲۰] این است که پس از وفات پیامبر(ص) یا اولیای الهی، استغاثه و شفاعت از آنان نارواست؛ چه اینکه مردگان قادر بر شنیدن و اجابت درخواست استغاثه‌کنندگان نیستند. بر همین اساس استغاثه و توسل جستن به آنها شرک است و این عمل شبیه عمل مشرکان در عبادت بت‌هاست؛ زیرا از منظر وهابیان مردگان پس از وفات مانند بت‌های جامد بی‌جان می‌شوند و استغاثه به مردگان مانند عبادت اصنام است که مشرکان انجام می‌دهند.
نقد و بررسی
اشکالات چندی بر این قول وارد است؛ از جمله ادله فراوانی در قرآن و مصادر سنی وجود دارد که مردگان پس از وفات حیات دارند و صدای ما را می‌شنوند؛ زیرا یکی از مسائل مسلم قرآنی این است که مردگان حیات برزخی دارند[۲۱] و شهیدان[۲۲] و کافران[۲۳] نیز دارای چنین حیاتی‌اند و این نگرش که انسان همراه با مرگ فنا می‌پذیرد، نگرش مادی صرف است که هستی را هم‌سطح و همسو با مادّه و مرگ را به نوعی پایان زندگی انسان می‌داند.
نکته دیگری که در این باب مطرح می‌گردد، این است که به‌رغم تفکر وهابیان مبنی بر ناتوانی مردگان در شنیدن، انسان در دنیا می‌تواند با عالم ارواح ارتباط داشته باشد و با آنها سخن بگوید؛ چنان‌که آیات زیادی در این زمینه وجود دارد؛ از جمله آیه ۷۸ سوره مبارکه اعراف در مورد مرگ دسته جمعی قوم صالح،[۲۴] سخن‌گفتن حضرت صالح با اجساد بی‌جان آنها[۲۵] و ماجرای حضرت شعیب[۲۶] که همه این آیات نشان‌دهنده امکان برقراری ارتباط زندگان با عالم ارواح است.
در میان خود اهل‌سنت نیز ادله فراوانی در باب وجود چنین ارتباطی وارد شده است؛ از جمله ابن‌قیم جوزی، شاگرد ابن‌تیمیه، در این زمینه کتابی به نام الروح نگاشته است. وی می‌گوید: اینکه سلام‌کننده بر اهل قبور می‌گوید «سلام بر شما که در خانه قوم مؤمنان آرمیده‌اید»، خطابش متوجه کسانی است که می‌شنوند و شعور دارند، و گر نه سخن وی به منزله خطاب به امر معدوم و جمادات خواهد بود که لغو و بیهوده است. سلف نیز بر این مطلب اتفاق نظر دارند و روایات متواتر نیز دلالت می‌کنند که مردگان زیارت زندگان را می‌شنوند و از سلام و خیرات آنان خوشحال می‌شوند.[۲۷]
در روایتی دیگر آمده است: در جنگ بدر آن‌گاه که مشرکان قریش کشته شدند و اجساد آنان در میان چاهی ریخته شد، پیامبر(ص) بر سر چاه آمد و به آنان چنین خطاب کرد: همسایگان بدی برای رسول بودید، از خانه و کاشانه بیرونش کردید و با او به جنگ برخاستید. من آنچه را که خدایم وعده کرده بود، حق یافتم. در این هنگام کسی به رسول خدا گفت: با مردگانی سخن می‌گویی که اجسادشان از هم پاشیده است؟ پیامبر(ص) به او فرمود: تو از آنها شنواتر نیستی. میان من و نزول فرشته عذاب که مأمور آنهاست، فاصله‌ای جز روی‌گردانی من از آنها نیست.[۲۸]
روایتی دیگر از صحیح مسلم آن است که می‌گوید: پیامبر گرامی اسلام وارد بقیع می‌شد و اهل قبور را با جمله زیر مورد خطاب قرار می‌داد و می‌فرمود: «السلام علیکم دار قوم مؤمنین و أتاکم ما توعدون غداً مؤجلون و إنا إن شاء الله بکُم لاحِقون».[۲۹]
در واقعه جنگ جمل نیز نقل شده است که گذر امیرالمؤمنین علی(ع) به جسد کعب بن‌سور[۳۰] افتاد. دستور داد او را بنشانند. آن‌گاه به وی خطاب کرد که آنچه پروردگارم به من وعده داده بود، درست یافتم. آیا تو نیز آن را درست یافتی؟ حضرت آن‌گاه بدن او را رها کرد و به سراغ جسد طلحه رفت. با همان شیوه با وی سخن کرد. یکی از اصحاب به آن حضرت گفت: با کسانی سخن می‌گویی که سخن تو را نمی‌شنوند! حضرت جواب داد: به خدا قسم، سخن مرا شنیدند؛ همچنان‌که مشرکان بدر سخن رسول خدا را شنیدند.[۳۱]
قرطبی نیز که یکی از مفسران اهل‌سنت است، در تفسیر خود از امیرمؤمنان: نقل می‌کند سه روز پس از دفن رسول خدا(ص)، عربی بیابان‌نشین آمد و خود را روی قبر آن حضرت افکند و از خاک آن بر سر خود ریخت و عرض کرد: ای رسول خدا، شما فرمودید و ما شنیدیم و شما از خدا دریافت کردید، ما هم از شما دریافت کردیم. از جمله آیاتی که بر تو نازل شد، این آیه بود که (وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذ ظَّلَمُواْ أَنفُسَهُمْ جَآؤُوکَ) و من بر خود ستم کرده و آمده‌ام که تو برایم طلب آمرزش کنی. پس از قبر صدایی برخاست که تو بخشیده شدی.[۳۲]
نکته دیگری که آوردنش خالی از لطف نیست، این است که چنان‌که در ابتدای بحث از نگاه تفاسیر بیان گردید، منظور آیه ۲۲ سوره مبارکه فاطر، مشرکانی هستند که سخن‌گفتن و ارشاد پیامبر با آنان سودی نداشت و هرگز او را اطاعت نمی‌کردند. بر همین اساس قرآن کریم سخن‌گفتن با مشرکان را به سخن‌گفتن با مردگان تشبیه کرده است. بنابر این وجه تشبیه، اصل شنیدن یا نشنیدن نیست، بلکه وجه تشبیه بی‌فایده‌بودن سخن‌گفتن با هر دو گروه است. چنان‌که قبلاً سخن ابن‌قیم جوزی را مطرح ساختیم که گفته است خداوند هرگز نمی‌خواهد بگوید نمی‌توان با مردگان در قبر سخنی گفت که از آن بهره گیرند و هرگز خداوند نمی‌خواهد بگوید مردگان در قبر اهل شنیدن نیستند؛ در حالی که پیامبر فرمودند مردگان صدای نعلین تشییع‌کنندگان را می‌شنوند.[۳۳]
ابوالفرج حنبلی نیز در کتاب خویش با نام أهوال القبور و أحوال أهلها إلی النشور در ذیل آیه ۲۲ سوره مبارکه فاطر می‌گوید: از سماع در آیات مذکور دو معنا می‌توان برداشت کرد: یکی ادراک و فهم کلام، و دیگری استجابت و نتیجه و ثمر آن، که مراد از این آیات، معنای دوم است، نه معنای اول؛ چرا که این آیات کریمه در سیاق خطاب به کفار است که دعوت به هدایت و ایمان را اجابت نمی‌کردند.
ابوالفرج با استشهاد به آیه شریفه (وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ کَثِیرًا مِّنَ الْجِنِّ وَالإِنسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لاَّ یَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْیُنٌ لاَّ یُبْصِرُونَ بِهَا) می‌گوید: در این آیات شنیدن و دیدن از کفار نفی شده است و اینکه کفار نیز ندای ایمان و هدایت را بشنوند، به همین منوال است. بنابراین نفی در آیات کریمه، می‌تواند متوجه اثربخشی و فایده شنوایی باشد که عبارت از اجابت‌‌کردن و پاسخ‌دادن است و این غیر از نفی فهم و درک است؛ چراکه ممکن است فهم و درکی باشد، ولی پاسخی شنیده نشود.[۳۴]
نکته آخر اینکه حتی اگر بر فرض محال قبول کنیم مردگان پس از مرگ همچون بت‌های جامد می‌شوند که نه می‌شنوند و نه می‌توان با آنها ارتباط برقرار نمود، باز هم نمی‌توان اتهام شرک از جانب وهابیان به سایر مسلمین را پذیرفت؛ چرا که تشبیه عمل موحدان به عمل مشرکان در این زمینه قیاسی نادرست و غلط است. با دقت در عمل این دو گروه هیچ وجه تشابهی یافت نمی‌گردد؛ مشرکان بت را می‌پرستیدند و با این دید به پرستش آنها اهتمام داشتند که بت را انداد یعنی خدا یا شریک وی می‌نامیدند: (وَمِنَ النَّاسِ مَن یَتَّخِدُ مِنْ دُونِ اللّهِ أَنْدَاداً یُحِبُّونَهُمْ کَـــــحُبِّ اللّهِ).[۳۵] آنان عزت و ذلت خویش را به طور کامل در دست بت‌ها می‌دانستند: (وَاتَّخَذُوا مِن دُونِ اللَّهِ آلِهَهً لِّیَکُونُوا لَهُمْ عِزّاً).[۳۶] همچنین سود و زیان را در دست بت‌ها می‌دیدند: (وَیَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ مَا لاَ یَضُرُّهُمْ و لاَ یَنفَعُهُمْ و یَقُولُونَ هؤُلاَءِ شُفَعَاؤُنَا عِندَ اللَّهِ).[۳۷] از بت‌ها طلب نصرت و یاری می‌کردند: (وَاتَّخَذُوا مِن دُونِ اللَّهِ آلِهَهً لَّعَلَّهُمْ یُنصَرُونَ)[۳۸] و عقیده داشتند که خدا تدبیر امور عالم از جمله زندگی بشر را به فرشتگان و اختران و انسان‌های مقرب واگذار کرده است و انسان برای تقرب به خدا باید آنها را عبادت کند: (مَا نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِیُقَرِّبُونَا إِلَى اللَّهِ زُلْفَى)؛[۳۹] اما عمل موحد دقیقاً بر خلاف این امور است[۴۰] و این امر بسیار جاهلانه است که نسبت شرک به شخص موحد دهیم و عمل او را با مشرکین و بت‌پرستان یکی بدانیم.
ثمره بحث
با توجه به مطالبی که مطرح گشت، می‌توان گفت:
آیه ۲۲ سوره مبارکه فاطر (وَمَا أَنتَ بِمُسْمِعٍ مَّن فِی الْقُبُورِ) ناظر بر این مطلب است که ای پیامبر، مشرکانی که با آنها سخن می‌گویی، همچون مردگان هستند که هر چه با آنها سخن بگویی، فایده‌ای در بر ندارد؛ زیرا چنان‌که مردگان در قبر‌ها دیگر قابلیت هدایت و قدرت بر اجابت ندارند، مشرکان نیز قابلیت هدایت ندارند و درخواست تو را اجابت نمی‌کنند، و وجه تشبیه در این دو امر اصل شنیدن یا عدم شنیدن نیست، بلکه وجه تشبیه، هدایت نپذیرفتن و عدم اجابت است، به عبارت دیگر، اسماع در اینجا به معنای ادراک و فهماندن است، نه اسماع به معنای شنواندن؛ لذا پندار وهابیان مبنی بر عدم شنوایی و بت دانستن مردگان، بنابر آیه ۲۲ سوره مبارکه فاطر و شرک‌دانستن توسل و استغاثه به مردگان پنداری غلط است و این امر با توجه به آیات و روایات اثبات گشت.
منابع:
۱ – ابن تیمیه، احمد عبدالحلیم: مجموعه فتاوی شیخ الاسلام، نشر و توزیع دارالکلمه الطیبه، مطبعه المدنی، المؤسسه السعودیه بمصر، چاپ اول، ۱۴۱۶ق/ ۱۹۹۵م. ۲ – اقتضاء الصراط المستقیم لمخالفه اصحاب الجحیم، تحقیق ناصر عبدالکریم العقل، ریاض: مکتبه الرشد، الطبعه ۲، ۱۴۱۱ق.۳ – ابن عبدالوهاب، عبدالرحمن بن حسن بن محمد: قره عیون الموحدین فی تحقیق دعوه الأنبیاء و المرسلین، دار ابن حزم، چاپ اول، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م. ۴ – ابن قیم جوزی: الروح، بیروت: دارالکتب العلمیه، ۱۳۹۵ق.۵ – ابن کثیر دمشقی، اسماعیل: تفسیر القرآن العظیم، دار النشر مؤسسه قرطبه، مکتبۀ أولاد الشیخ للتراث، چاپ اول، ۱۴۱۲ق/۲۰۰۰م. ۶ – ابن هشام: سیره النبویه، مصر: مطبعه البابی الحلبی، ۱۳۷۵ .۷ – ابوسریع، زکی بن محمد: إرشاد العباد إلی بطلان التوسل و الإستمداد، دار الحضاره للنشر و التوزیع، چاپ اول، ۱۴۲۸ق/۲۰۰۷م. ۸ – ابی الفرج حنبلی، عبدالرحمن: أهوال القبور و أحوال أهلها إلی النشور، بیروت: دارالکتاب العربی، چاپ پنجم، ۱۴۱۸ق/ ۱۹۹۸م.۹ – حقی، اسماعیل: روح البیان، دار احیاء التراث العربی.۱۰ – بیضاوی، عبدالله، عبدالله بن عمر: أنوار التنزیل و أسرار التأویل، بیروت: دارالکتب العلمیه، بی تا.۱۱ – جریسی، خالد بن عبدالرحمن: سلسله فتاوی علماء البلد الحرام، ۲ـ العقیده، القسم الثانی، چاپ دوم، ۱۴۲۷ق.۱۲ – جوادی آملی، عبداللّه: تفسیر موضوعی قرآن کریم، توحید در قرآن، قم: نشر اسراء، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.۱۳ – رومی، عبدالعزیز و محمد بلتاجی، سید حجاب: مؤلفات الشیخ الامام محمد بن عبدالوهاب، القسم الاول، العقیده، مجموعه رسائل فی التوحید، صنفها و أعدها للتصحیح و الطبع/، ط: جامعه الامام محمد بن سعود الاسلامیه، بی تا.۱۴ – زحیلی، وهبه بن مصطفی: التفسیر المنیر فی العقیده و الشریعه و المنهج، دمشق ـ بیروت: دارالفکر المعاصر، ۱۴۱۸ق.۱۵ – التفسیر الوسیط، دمشق: دارالفکر، ۱۴۲۲ق. ۱۶ – زمخشری، جار الله: الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی و جوه التأویل، قم: نشر ادب حوزه، بی تا.۱۷ – شیخ مفید: حرب الجمل، قم: مؤسسه بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۳۸۷ش.۱۸ – طبری، محمد بن جریر: جامع البیان، بیروت: ۱۴۰۸ ق. ۱۹ – عثیمین، محمد بن صالح: فتاوی العقیده و أرکان الإسلام، قاهره: دار ابن المیثم، بی تا.۲۰ – فوزان، صالح بن فوزان: منهج الامام محمد بن عبدالوهاب فی مسأله التکفیر، دارالسنه للنشر، چاپ اول، ۱۴۲۸ق.۲۱ – قرطبی، ابوبکر فرج محمد: التذکره فی أحوال الموتی و أمور الآخره، تحقیق یوسف علی بدیوی، جزء اول، دمشق، بیروت: دار ابن کثیر، چاپ اول، ۱۴۱۹ق/ ۱۹۹۹م.۲۲ – الجامع لأحکام القرآن، قاهره: دارالکتاب العربی، ۱۳۸۷ق.۲۳ – قشیری، مسلم بن حجاج: صحیح مسلم، ۸ جزء در ۲ ج، مصر: مطبعه محمدعلی مبیح، بی تا. ۲۴ – محلی و جلال الدین سیوطی: تفسیر جلالین، موقع التفاسیر
منبع: نشریه سراج منیر
پی نوشت ها
[۱] . ترجمه آیت الله العظمی ناصر مکارم شیرازی(مدظله).
[۲] . زمخشری، جارالله، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج۳، ص۶۰۸٫
[۳] . حقی، اسماعیل، روح البیان، ج۷، ص۳۳۹٫
[۴] . طبری، ابن‌جریر، جامع البیان، ج۱۲، ص۱۲۹٫
[۵] . قرطبی، ابوبکر فرج محمد، جامع الاحکام، ج۱۴، ص۳۴۰٫
[۶] . سوره انعام(۶)، آیه ۱۲۲٫
[۷] . سوره هود(۱۱)، آیه ۲۴٫
[۸] . ابن کثیر، اسماعیل، تفسیر القرآن العظیم، ج۳، ص۵۵۲٫
[۹] . بیضاوی، عبدالله، انوار التنزیل، ج۲، ص۲۷۱٫
[۱۰] . زحیلی، وهبه‌بن‌صطفی، تفسیر الوسیط، ج۳، ص۲۱۳۱؛ همو، التفسیر المنیر فی العقیده و الشریعه و المنهج، ج۲۲، ص۲۵۳؛ محلی و سیوطی، تفسیر جلالین، ص۴۴۰٫
[۱۱] . ابن‌قیم جوزی، الروح، ص۵۹ ـ ۶۰٫
[۱۲] . «الأصل أن الأموات عموماً لا یسمعون نداء الأحیاء من بنی آدم و لا دعاءهم کما قال تعالی: (وَ ما أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِی الْقُبُورِ )» (ر.ک: جریسی، خالد بن‌عبدالرحمن: سلسله فتاوی علماء البلد الحرام، العقیده، القسم الثانی، ص۶ ـ ۷).
[۱۳] . «دُعاء النبی نداؤه و الإستعانه به بعد موته فی قضاء الحاجات و کشف الکربات شرک یُخرِج من مله الاسلام، سواء کان ذالک عند قبر، أم بعیداً عنه» (ر.ک: همان).
[۱۴] . مانند: (وَأَنَّ الْمَسَاجِدَ لِلَّهِ فَلَا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَدًا) (سوره جن(۷۲)، آیه ۱۸)؛ (وَمَن یَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ لَا بُرْهَانَ لَهُ بِهِ فَإِنَّمَا حِسَابُهُ عِندَ رَبِّهِ إِنَّهُ لَا یُفْلِحُ الْکَافِرُونَ)(سوره مؤمنون(۲۳)، آیه ۱۱۷)؛ (إِن تَدْعُوهُمْ لَا یَسْمَعُوا دُعَاءکُمْ وَلَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجَابُوا لَکُمْ وَیَوْمَ الْقِیَامَهِ یَکْفُرُونَ بِشِرْکِکُمْ وَلَا یُنَبِّئُکَ مِثْلُ خَبِیرٍ)(سوره فاطر(۳۵)، آیه ۱۴).
[۱۵] . «فاذا کان الموتی لا یسمعون من یدعوهم، فکیف یجیبونهم بتحقیق حاجاتهم» (ر.ک: ابوسریع، زکی بن‌محمد، ارشاد العباد الی بطلان التوسل و الاستمداد، ص۳۳).
[۱۶] . «و إن أُریدَ التوسُل بسؤاله و دعائه، أو طلب الدعاء منه بعد وفاته۶٫ أو التوسل بذاته أو جاهه و حقّه فهو توسل مَمنوع» (ر.ک: ابن‌تیمیه، احمد، اقتصاء الصراط المستقیم، ج۲، ص۷۹۳).
[۱۷] . «و قد اتّفق أئمه الإسلام علی أنه لا یشرع بناء هذه المشاعر علی القبور، و لا یشرع اتخاذُها مساجدَ و لا یشرع الصلوه عندها. و لا یشرع قصدها لأجل التعبّد عندَها بصلاه أو اعتکاف أو استغاثه أو ابتهال أو نحو ذلک» (ر.ک: ابن‌تیمیه، احمد، مجموعه فتاوی شیخ الإسلام، ج۲۷، ص۳۲۶).
[۱۸] . «و لهذا اتّفق السّلف علی أنه لا یستلم قبراً من قبور الأنبیاء و غیرهم، و لا یُتمَسّح به و لا یُستَحَبّ الصلاه عنده، و لا قصده للدعاء عنده أو به؛ لأن هذه الأمور کانت من أسباب الشرک و عباده الأوثان، (وَقَالُوا لاَ تَذَرُنَّ آلِهَتَکُمْ وَلاَ تَذَرُنَّ وَدّاً وَلاَ سُوَاعاً وَلاَ یَغُوثَ وَیَعُوقَ وَنَسْراً ) (سوره نوح(۷۱)، آیه ۲۳) و هذه الأمور و نحوها هی من الزیاره البدعیه و هی من عمل دین النصاری و المشرکین و هو أن یکون قصد الزائر أن یستجاب دعاؤه عند القبر أو أن یدعوا لمیت و یستغیث به و یطلب منه أو به علی الله فی طلب حاجاته و تفریج کرباته، فهذه کلها من البدع التی لم یشرعها النبی و لا فعلها أصحابه و قد نص الائمه علی النهی عن ذلک» (ر.ک: ابن‌تیمیه، احمد، پیشین، ج۲۷، ص۲۴).
[۱۹] . (وَمَا یَسْتَوِی الْأَحْیَاءُ وَلاَ الْأَمْوَاتُ إِنَّ اللَّهَ یُسْمِعُ مَن یَشَاءُ وَمَا أَنتَ بِمُسْمِعٍ مَّن فِی الْقُبُورِ)؛ «و هرگز مردگان و زندگان یکسان نیستند! خداوند پیام خود را به گوش هر کس بخواهد، مى‌رساند و تو نمى‌توانى سخن خود را به گوش آنان که در گور خفته‌اند، برسانى!» (سوره فاطر(۳۵)، آیه۲۲).
[۲۰] . (وَقَالُوا لاَ تَذَرُنَّ آلِهَتَکُمْ وَلاَ تَذَرُنَّ وَدّاً وَلاَ سُوَاعاً وَلاَ یَغُوثَ وَیَعُوقَ وَنَسْراً)؛ «و گفتند: دست از خدایان و بت‌هاى خود برندارید (به‌خصوص) بت‌هاى «ود»، «سواع»، «یغوث» و «نسر» را رها نکنید!». (سوره نوح(۷۱)، آیه ۲۳).
[۲۱] . سوره آل‌عمران(۳)، آیات ۱۶۹ـ ۱۷۱؛ سوره یس(۳۶)، آیات ۲۶ـ ۲۷٫ شایان ذکر است که نظر وهابیان در مورد حیات برزخی این است که این حیات نوعی از زندگی است که حقیقت آن را خدا می داند و ما از ماهیت آن آگاه نیستیم. به عبارت دیگر، برزخ مانع و حاجزی میان زنده ها و اموات است. بنابراین نمی توان با مردگان ارتباط بر قرار نمود. این گروه در این زمینه به آیه ۱۰۰ سوره مبارکه مؤمنون استناد می جویند: (وَ مِن وَرَائِهِم بَرْزَخٌ إِلَى یَوْمِ یُبْعَثُونَ). آیت الله سبحانی در جواب این شبهه فرموده‌اند که عدم شناخت حقیقت حیات برزخی مانع از شناختن آثار و ویژگی های آن نیست. و قرآن به بعضی از ویژگی های حیات برزخی اشاره کرده است؛ از جمله در سوره آل‌عمران(۳)، آیات ۱۶۹ـ ۱۷۱ و معنای حاجز بودن برزخ نیز یعنی مانع از بازگشت مردم به زندگی دنیوی است، نه مانع از ارتباط؛ چنان‌که در آیه ۱۰۰ سوره مؤمنون این امر تبیین گشته است.
[۲۲] . (وَلاَ تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْیَاء عِندَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ * فَرِحِینَ بِمَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ وَیَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُواْ بِهِم مِّنْ خَلْفِهِمْ أَلاَّ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلاَ هُمْ یَحْزَنُونَ * یَسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمَهٍ مِّنَ اللّهِ وَفَضْلٍ وَأَنَّ اللّهَ لاَ یُضِیعُ أَجْرَ الْمُؤْمِنِینَ) (سوره آل‌عمران(۳)، آیات ۱۶۹ـ ۱۷۱).
[۲۳] . (قُلْ یَتَوَفَّاکُم مَّلَکُ الْمَوْتِ الَّذِی وُکِّلَ بِکُمْ ثُمَّ إِلَى رَبِّکُمْ تُرْجَعُونَ) (سوره سجده(۳۲)، آیه ۱۱).
[۲۴] . (فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَهُ فَأَصْبَحُواْ فِی دَارِهِمْ جَاثِمِینَ) (سوره اعراف(۷)، آیه ۷۸).
[۲۵] . (فَتَوَلَّى عَنْهُمْ وَقَالَ یَا قَوْمِ لَقَدْ أَبْلَغْتُکُمْ رِسَالَهَ رَبِّی وَنَصَحْتُ لَکُمْ وَلَکِن لاَّ تُحِبُّونَ النَّاصِحِینَ) (سوره اعراف(۷)، آیه ۷۹).
[۲۶] . (الَّذِینَ کَذَّبُواْ شُعَیْبًا کَأَن لَّمْ یَغْنَوْاْ فِیهَا الَّذِینَ کَذَّبُواْ شُعَیْبًا کَانُواْ هُمُ الْخَاسِرِینَ * فَتَوَلَّى عَنْهُمْ وَقَالَ یَا قَوْمِ لَقَدْ أَبْلَغْتُکُمْ رِسَالاَتِ رَبِّی وَنَصَحْتُ لَکُمْ فَکَیْفَ آسَى عَلَى قَوْمٍ کَافِرِینَ) (سوره اعراف(۷)، آیات ۹۲ـ ۹۳).
[۲۷] . «و قد شَرّع النبی لأمّته إذا سَلَّموا علی أهل القبور أن یُسلّموا علیهم سلامَ من یُخاطِبُونه فیقول: السلام علیکم دار قومٍ مؤمنین و هذا خطاب لمن یَسمع و یعقل و لولا ذلک لکان هذا الخطاب بمنزله خطاب المعدوم و الجماد و السلف مجمعون علی هذا و قد تواترت الآثار عنهم بأن المیّت یَعرف زیارهَ الحیّ له و یَستَبشِرُ به». (ابن‌قیم جوزی، پیشین، ص ۵).
[۲۸] . قرطبی، ابوبکر محمد، التذکره فی أحوال الموتی و أمور الآخره، ص۲۴۶٫
[۲۹] . مسلم بن‌حجاج، صحیح مسلم، جزء ۲، ص ۶۴، باب ما یقال عند دخول القبر.
[۳۰] . وی قاضی بصره بود که مردم را به جنگ با حضرت علی۷دعوت می نمود.
[۳۱] . شیخ مفید، حرب الجمل، ص ۱۹۵٫
[۳۲] . قرطبی، ابوبکر فرج محمد، پیشین، ج ۳، ص ۲۲۹٫ قرطبی روایات دیگری نیز در کتاب التذکره فی أحوال الموتی و أمور الآخره در بابی به نام «باب ما جاء أن المیت یسمع ما یقال ذکر کرده است. (ر.ک: قرطبی، ابوبکر فرج محمد، التذکره فی أحوال الموتی وأامور الاخره، ص۲۴۶).
[۳۳] . ابن‌قیم جوزی، پیشین، ص ۴۵ـ ۴۶٫
[۳۴] . و اما قوله (إِنَّکَ لاَ تُسْمِعُ الْمَوْتَى وَلاَ تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعَاءَ إِذَا وَلَّوْا مُدْبِرِینَ) (سوره نحل(۱۶)، آیه ۸۰) و (وَمَا یَسْتَوِی الْأَحْیَاءُ و لاَ الْأَمْوَاتُ إِنَّ اللَّهَ یُسْمِعُ مَن یَشَاءُ و مَا أَنتَ بِمُسْمِعٍ مَّن فِی الْقُبُورِ) (سوره فاطر(۳۵)،آیه ۲۲). فان السماع یطلق و یراد به ادراک الکلام و فهمه، و یراد به الاسماع الانتفاع به و الاستجابه له …. و المراد بهذه الآیات نفی الثانی دون الأول، فانها فی سیاق خطاب الکفّار الذین لا یستجیبون للهدی و لا للإیمان إذا دعوا إلیه؛ کما قال الله تعالی: (وَ لَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ کَثِیراً مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لاَیَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْیُنٌ لاَیُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لاَیَسْمَعُونَ بِهَا أُولئِکَ کَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِکَ هُمُ الْغَافِلُونَ). (سوره اعراف(۷)، آیه ۱۷۹). الآیه فی نفی السماع و الإبصار عنهم؛ لأن الشیء قد ینفی لانتفاء فائدته و ثمرته. فإذا لم ینتفع المرء بما یسمعه و یبصره، فکانه لم یسمع و لا یبصر، و سماع الموتی هو بهذه المثابه، و کذلک سماع الکفار لمن دعاهم إلی الایمان و الهدی (ر.ک: ابی‌الفرج،عبدالرحمن، اهوال القبور و احوال اهلها الی النشور).
[۳۵] . سوره بقره(۲)، آیه ۱۶۵٫
[۳۶] . سوره مریم(۱۹)، آیه ۸۱٫
[۳۷] . سوره یونس(۱۰)، آیه ۱۸٫
[۳۸] . سوره یس(۳۶)، آیه ۷۴٫
[۳۹] . سوره زمر(۳۹)، آیه ۳، ر.ک: جوادی آملی،عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن کریم، توحید در قرآن.
[۴۰] . سوره فاطر(۳۵)، آیه ۱۰؛ سوره آل‌عمران(۳)، آیه ۱۲۶٫
پاسخ دهید