در اسلام تعدّد زوجات مشروط به تحقّق عدالت است.

«فَانْکِحُوا ما طابَ لَکُمْ مِنَ النِّساءِ مَثْنى‏ وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلاَّ تَعْدِلُوا فَواحِدَهً»[۱]؛

«بر آنچه پاک باشد برای شما از زنان دو تا و سه تا و چهار تا و اگر ترسیدید که دادگری نکنید پس یکی را به نکاح خویش در آورد».

منظور از عدالتی که شرط تعدّد زوجات است عدالت در رفتار می‌باشد. البتّه عدالت در تمایلات قلبی و گرایشات احساسی نوع متعالی از عدالت است که دسترسی به آن مشکل است.

خداوند متعال، ضمن اشاره به دست نایافتنی بودن این نوع عدالت، به عدالت در رفتار توصیه فرموده است:

«وَ لَنْ تَسْتَطیعُوا أَنْ تَعْدِلُوا بَیْنَ النِّساءِ وَ لَوْ حَرَصْتُمْ فَلا تَمیلُوا کُلَّ الْمَیْلِ فَتَذَرُوها کَالْمُعَلَّقَهِ»[۲]؛

«شما هرگز نمی‌توانید (از نظر محبّت قلبی) در میان زنان، عدالت برقرار کنید، هر چند کوشش نمایید! ولی حال که نمی‌توانید تمایل قلبی خود را عادلانه سازید، پس حدّاقل تمایل خود را به کلّی متوجّه یک طرف نسازید که دیگری را به صورت زنی که شوهرش را از دست داده در آورید (عدالت رفتاری را رعایت کنید)».

پس منظور از عدالت یک مقام دست نایافتنی نیست که به خاطر آن بتوان همه‌ی مردان را از ازدواج مجدّد بر حذر داشت. حفظ عدالت در نفقه، اظهار تمایل، رفت و آمد، حضور در منزل، مسکن، بخشش و هدیه، معاشرت و… از مصادیق اصل عدالت در رفتار است که بایستی توسّط مرد مراعات شود.[۳]

امّا این‌که چه مکانیسم و یا ضمانت اجرایی در مورد مردانی که عدالت در رفتار را مراعات نمی‌کنند پیش‌بینی شده است می‌توان به چند نمونه اشاره نمود:

۱ – تحقیق و دقّت زن و خانواده‌ی زن در ازدواج دختر (ساز و کار پیشگیرانه)

در بسیاری از روایات به شدّت توصیه می‌شود که نسبت به مردانی که قصد همسری با آنان را دارید تحقیق کنید تا بهترین و متدیّن‌ترین آنان را برای ازدواج برگزینید. بی‌شک انتخاب شایسته‌ی خانم‌ها زمینه‌ی کشمکش‌های بعدی را از بین خواهد برد.

۲ – شرط ضمن عقد

قرار دادن شروط ضمن عقد توسّط همسر روش دیگری است که خانم‌ها می‌توانند با آن از عواقب سوء احتمالی ناشی از چند همسری جلوگیری کنند.

۳ – ضمانت اجرایی حکومتی

در بعضی از مصادیق بی‌عدالتی مانند عدم تأمین معاش و نفقه و… نسبت به همسر، حاکم حقّ الزام مرد و یا حتّی طلاق زن بدون رضایت شوهر را دارد.

۴ – ضمانت اجرای معنوی و اخلاقی

پیامبر اسلام (صلّی الله علیه و آله و سلّم) در مورد رعایت عدالت بین همسران می‌فرماید: «هر کس دو زن داشته باشد و میان آن‌ها به عدالت رفتار نکند و به یکی از آن‌ها بیش از دیگری ابراز تمایل نماید در روز قیامت محشور خواهد شد در حالی که یک طرف بدن خود را به زمین می‌کشد تا سرانجام داخل جهنّم شود»[۴].

اهمّیّت حفظ عدالت بین همسران تا حدّی است که پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) در بیماری در آستانه‌ی رحلت نیز دستور می‌دادند که بستر بیماری‌شان را هر شب در منزل همسری که نوبت او بود بگسترانند و امیر المؤمنین (علیه السّلام) حتّی در خانه‌ی همسری که نوبت او نبود وضو هم نمی‌گرفتند.[۵]

۵ – استفاده از ضمانت‌های اجراهای عرفی

ریش سفیدی، حکمیت و استفاده از نفوذ بزرگان و آشنایان نقش مؤثّری در این زمینه می‌تواند باشد.

۶ – اخلاق همسرداری

مراعات تکالیف شرعی و اخلاقی گرمابخش کانون خانواده و بهترین ضمانت اجرایی برای هدایت شوهر به سوی رفتار عادلانه قلمداد می‌گردد.

به عبارت دیگر یکی از عوامل روی آوردن به تعدّد زوجات، ناسازگاری و بداخلاقی زن در خانواده و عدم رعایت حقوق شوهر در منزل است، لذا توصیه‌ی زنان به رعایت اخلاق و احترام شوهر چنان‌که در روایات به مثابه‌ی جهاد در راه خدا دانسته شده است است «جِهَادُ الْمَرْأَهِ حُسْنُ التَّبَعُّلِ»[۶] به این جهت است که هم کانون خانواده گرم باشد و هم زمینه‌ی چند همسری و خانه گریزی ایجاد نشود.

منبع: پرسشها و پاسخهای دانشجویی حقوق خانوادگی زن؛ دفتر نشر معارف – مؤلف: سید ابراهیم حسینی

[۱]. نساء (۴)، آیه ۳٫

[۲]. نساء (۴)، آیه ۱۲۹٫

[۳]. ر.ک: تفسیر نمونه: ج ۴، ص ۱۵۵٫

[۴]. بحار الأنوار، ج ۷، ص ۲۱۴٫

[۵]. محسن قرائتی، تفسیر نور، ج ۲، ص ۴۰۱٫

[۶]. مستدرک، ج ۱۳، باب ۵۴، ج ۲٫