اگر بخواهیم به نتیجه اى درست در مورد شفاعت از دیدگاه قرآن کریم برسیم، باید مجموع آیات مربوط به آن را بررسى کنیم. استناد به بعضى آیات و نادیده گرفتن برخى دیگر، منجر به فهم نادرست و برداشت غیرقابل اعتماد است.

به عنوان مثال آیا درست است با استناد به آیه «اللّهُ یَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها»[۱] نقش ملک الموت (عزرائیل) را در قبض ارواح منکر شویم و آیه «قُلْ یَتَوَفّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ الَّذِى وُکِّلَ بِکُمْ»[۲] را فراموش کنیم؟

مجموع آیات قرآن در زمینه شفاعت ـ به معناى واسطه شدن در رسیدن فیض الهى به مخلوقات ـ سه دسته است.

آیات شفاعت:

دسته اوّل: آیاتى که شفاعت را فقط از آنِ خدا دانسته است: «قُلْ لِلّهِ الشَّفاعَهُ جَمِیعاً»؛[۳] «بگو تمام شفاعت یکسره براى خدا است».

دسته دوّم: آیاتى که به کلى شفاعت را نفى مى کند: «یَوْمٌ لا بَیْعٌ فِیهِ وَ لا خُلَّهٌ وَ لا شَفاعَهٌ».[۴]

دسته سوّم: آیاتى که شفاعت غیرخدا را، مشروط به اذن خدا مى داند: «یَوْمَئِذٍ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَهُ إِلاّ مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ رَضِیَ لَهُ قَوْلاً»؛[۵] «در آن روز شفاعت کسى سود نمى بخشد، مگر آن کس که خداى رحمان به او اذن ذهد و سخن او را بپسندد».

شفاعت و توحید افعالى:

اگر مجموع این آیات با هم در نظر گرفته شود، مفاد آن اثبات شفاعت و تبیین آن، بر اساس «توحید افعالى» است.

بنابر توحید افعالى، جهان هستى ـ با نظام علّت و معلولى اش ـ اثر و فعل خداوند و قائم به اراده و قدرت او است. همچنان که اصل وجود و هستى علّت ها و اسباب از خدا است؛ هرگونه سبب بودن و تأثیرگذارى شان نیز از او است.

در حقیقت، علت هاى مادى و معنوى، واسطه هاى فیض الهى اند و فاعلیت آنها، در طول فاعلیت خداوند است. بر این اساس قبض روح، کار ملک الموت است؛ اما در عین حال او واسطه است و بدون اراده و  قدرت الهى کارى انجام نمى دهد و کار او به «اللّه» نسبت داده مى شود.

آیات مربوط به شفاعت نیز، بیانگر سه نتیجه به دست آمده از توحید افعالى است:

دسته اوّل، بیانگر این است که شفاعت یکسره و به تمامى متعلق به خدا است؛ چون شفاعت کننده اى بدون اراده و مشیت خداوند، قدرت بر هیچ تأثیرى ندارد.

دسته دوم ـ به قرینه آیات دسته اول و سوم ـ نفى شفاعت به غیراذن خداوند و به صورت استقلالى است. مفاد آیات، این است که اسباب و وسایط با قطع نظر از اراده و مشیت الهى، هیچ گونه تأثیرى ندارند.

دسته سوم، اثبات کننده شفاعت براى غیرخدا و تأثیر گذارى آنان به اذن و اراده و مشیت خداوند است.

دفتر نشر معارف/مؤلفان:محمدرضا کاشفی و سیّد محمد کاظم روحانی

[۱] – «خداست که جان ها را هنگام مرگشان مى گیرد»: زمر ۳۹، آیه ۴۲٫

[۲] – «بگو: فرشته مرگ که بر شما گماشته شده، جان شما را مى گیرد»: سجده ۳۲، آیه ۱۱٫

[۳] – زمر ۳۹، آیه ۴۴٫

[۴] – بقره ۲، آیه ۲۵۴٫

[۵] – طه ۲۰، آیه ۱۰۹٫