بعضی ها ادعا می کنند که انسان خلیفه موجودات ما قبل خود می باشد. براساس منبع قرآن و سنت، ادله خلیفه الله بودن انسان چیست؟

پاسخ اجمالی

مفسران قرآن کریم در ذیل آیات ۳۰ تا ۳۹ سوره بقره، همچنین آیه ۳۹ سوره فاطر، و …، درباره خلافت و جانشینی انسان بحث های مشروحی ارائه کرده اند. بعضى گفته‏اند منظور جانشین فرشتگانى است که پیش از این در زمین زندگى مى‏کردند. برخی برآنند منظور جانشینی انسان هاى دیگر یا موجودات دیگرى که قبلاً در زمین مى‏زیسته‏اند، و بعضى آن را اشاره به جانشین بودن نسل هاى انسان از یکدیگر دانسته‏اند، سرانجام گروهی نیز به جانشینی و خلیفه اللهی معتقدند.

به هر حال آنچه که مسلم است، دلایل مفسران و محققان بر جانشینی انسان در روی زمین و مقام خلیفه اللهی وی، آیات و روایات است؛ مانند: “و او کسى است که شما را جانشینان (و نمایندگان) در زمین ساخت”، و “اى داوود! ما تو را خلیفه و (نماینده خود) در زمین قرار دادیم”.

پاسخ تفصیلی

مفسران قرآن کریم در ذیل آیات ۳۰ تا ۳۹ سوره بقره، همچنین آیه ۳۹ سوره فاطر، و …، درباره خلافت و جانشینی انسان بحث های مشروحی ارائه کرده اند.

آنان می گویند: “خلیفه” در سخن خدای متعال: “قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَهِ إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَهً”، به معناى جانشین است؛ یعنی کسى که در مقام دیگرى باشد، [۱] ولى در این که منظور از آن در این جا، جانشین چه کسى و چه چیزى است، نظریات مختلف است.

بعضى گفته‏اند منظور جانشین فرشتگانى است که پیش از این در زمین زندگى مى‏کردند. عده ای برآنند منظور جانشین انسان هاى دیگر یا موجودات دیگرى که قبلاً در زمین مى‏زیسته‏اند، و بعضى آن را اشاره به جانشین بودن نسل هاى انسان از یکدیگر دانسته‏اند، سرانجام گروهی نیز به جانشینی و خلیفه اللهی معتقدند. [۲]

علامه طباطبائی در این باره می گوید: کلمه “خلائف” جمع خلیفه است، و خلیفه بودن مردم در زمین به این معنا است که هر لاحقى از ایشان جانشین سابق شود و سلطه و توانایى بر دخل و تصرف و انتفاع از زمین داشته باشد، همان طور که سابقین بر این کار توانایى و تسلط داشتند. و اگر انسانها به این خلافت رسیدند، از جهت نوع خلقتشان است، که خلقتى است از طریق توالد و تناسل؛ چون این نوع از خلقت است که مخلوق را به دو گروه سابق و لاحق تقسیم مى‏کند. [۳]

در تفسیر نمونه، اگرچه در تفسیر آیه ۳۰ سوره بقره آمده: انصاف این است که- همان گونه که بسیارى از محققان پذیرفته‏اند- منظور خلافت الاهى و نمایندگى خدا در زمین است، [۴] اما در جایی دیگر جانشینی انسان های قبلی نزدیک تر به واقع بیان شده است: “خلائف” در این جا خواه به معناى جانشینان و نمایندگان خدا در زمین باشد، خواه به معناى جانشینان اقوام پیشین (هر چند معناى دوم در اینجا نزدیکتر به نظر مى‏رسد). [۵]

به هرحال، تفاوت دیدگاه مفسران در مسئله جانشینی، منافات با اصل موضوع؛ یعنی جانشینی خدا در روی زمین ندارد؛ چرا که انسان هم می تواند جانشین خلقت های پیشین باشد (انسان های معمولی) و هم جانشین خدا، نقطه مشترک آن انبیا و اولیای الاهی یا همان انسان های کامل هستند. این که خداوند خطاب به داوود به ویژه می فرماید؛ ما تو را خلیفه در زمین قرار دادیم، پس در میان مردم بحق داورى کن، بیانگر همین معنا است و این عنایت در آن نهفته است که تو را جانشین خود قرار دادم، و گرنه اگر قرار بود که وی خلیفه پیشینیان باشد که دیگر نیاز به بیان جداگانه نداشت.

بنابراین، آنچه را که مسلم است، دلایل مفسران و محققان بر جانشینی انسان در روی زمین و مقام خلیفه اللهی وی، آیات و روایات است. این آیات همان گونه که در ابتدای این نوشتار بیان شد، در موضوع خلقت انسان در سوره های مختلف بیان شد و روایاتی که در تفسیر آیات آمده است، که در این جا چند نمونه از آن را بیان می کنیم:

۱ – “(به خاطر بیاور) هنگامى را که پروردگارت به فرشتگان گفت: من در روى زمین، جانشینى [نماینده‏اى‏] قرار خواهم داد…”.[۶]

۲ – “و او کسى است که شما را جانشینان (و نمایندگان) در زمین ساخت، و درجات بعضى از شما را بالاتر از بعضى دیگر قرار داد،…”.[۷]

۳ – “اوست که شما را جانشینانى در زمین قرار داد…”![۸]

۴ -” اى داوود! ما تو را خلیفه و (نماینده خود) در زمین قرار دادیم، پس در میان مردم بحق داورى کن،…”.[۹]

۵ – “إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى جَعَلَ الدُّنْیَا کُلَّهَا بِأَسْرِهَا لِخَلِیفَتِهِ حَیْثُ یَقُولُ لِلْمَلَائِکَهِ إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَهً فَکَانَتِ الدُّنْیَا بِأَسْرِهَا لآِدَمَ وَ صَارَتْ بَعْدَهُ لِأَبْرَارِ وُلْدِهِ وَ خُلَفَائِه”؛‏[۱۰] خداوند دنیا را با تمام آنچه در آن است، برای خلیفه خود قرار داد، آن جا که خطاب به فرشتگان می فرماید: “من در روى زمین، جانشینى [نماینده‏اى‏] قرار خواهم داد، پس دنیا با تمام آنچه در او است، به آدم اختصاص یافت و بعد از وی به نیکان از فرزندان و جانشینانش … .

نمایه مرتبط:

 منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱] مصطفوی، حسن، تفسیر روشن، ج ۱۵، ص ۹۱، مرکز نشر کتاب، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

[۲]   ر. ک: طبرسی، مجمع البیان، ج ۱، ص ۱۷۷، ناصر خسرو، تهران، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش؛ مکارم، ناصر، تفسیر نمونه، ج ۱، ص ۱۷۲، دار الکتب الاسلامیه، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.

[۳] طباطبائی، سید محمد حسین، ال میزان، ج ۱۷، ص ۵۲، جامعه مدرسین حوزه علمیه، قم، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.

[۴]   تفسیر نمونه، ج ۱ ، ص ۱۷۲.

[۵] همان ، ج ‏۱۸، ص ۲۸۳.

[۶] بقره، ۳۰.

[۷] انعام، ۱۶۵.

[۸] فاطر، ۳۹.

[۹]   صاد، ۲۶.

[۱۰] کلینی، کافی، ج ۱، ص ۵۳۸، دار الکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۶۸ش.