نکته دستور زبانی مشخص، در «ایاک نعبد و ایاک نستعین» در نفی جبر و نفی تفویض چیست؟

پاسخ اجمالی

به نظر برخی از مفسران، آیه شریفه «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعینُ»؛[۱] دلالت بر بطلان جبر و تفویض دارد؛ زیرا هنگامی که می گوییم: «ایاک نَعْبُدُ»(تنها تو را می پرستیم)، پس داراى اختیار هستیم، نه مجبور. و چون می گوییم: «ایاک نَسْتَعِینُ»(تنها از تو یارى می جوییم)، پس نیاز به او داریم و امور به ما تفویض نشده است.[۲] به بیان دیگر، در این آیه، فعل عبادت و استعانت را به بنده نسبت می دهد. لذا این آیه نظریه جبر را رد می کند، ولى کمک، یارى و نیروىِ بر انجام فعل را از خدا می خواهد؛ از این رو نظریه تفویض را رد می کند.[۳]
از طرفی می توان گفت که فراز «إِیَّاکَ نَسْتَعین» نیز خود به تنهایی جبر و تفویض را نفی می کند، زیرا اگر زندگی انسان در مسیری از پیش تعیین شده و تخلف ناپذیر مشخص شده باشد، کمک خواستن از خدا چه معنایی خواهد داشت؟! و نیز اگر بعد از خلقت، تمام امور به خود انسان تفویض شده و خدا هیچ دخالتی در تعیین مسیر انسان نداشته باشد، معنای یاری خواستن از خدا چه خواهد بود؟![۴]

[۱]. «تنها تو را مى پرستیم و تنها از تو یارى مى‏جوییم». فاتحه، ۵٫

[۲]. قرائتى محسن، تفسیر نور، ج ‏۱، ص ۲۸، تهران، مرکز فرهنگى درسهایى از قرآن، چاپ یازدهم، ۱۳۸۳ش.

[۳]. ر. ک: طیب، سید عبد الحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج ۱، ص ۱۱۱، تهران، اسلام، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.

[۴]. برای اطلاع بیشتر در مورد جبر و تفویض، ر. ک: پاسخ های ۲۲۳؛ ۱۸۹۶؛ ۵۲۸؛۱۳۰.