تفسیر آیه «إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلا»، چیست؟

پاسخ اجمالی

آیه ۳۶ سوره اسراء: «وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلا»، در ادامه آیات گذشته است که در آنها یک سلسله از اصولى – -‏ترین تعلیمات و احکام اسلامى، از توحید گرفته تا قوانین و دستوراتی که مربوط به شئون مختلف زندگى فردى و اجتماعى انسان -ها است، بیان شده است.
این آیه در صدد بیان این مهم است که از آنچه به آن آگاهى ندارید پیروى نکنید؛ یعنى سوء ظن و بدگمانى نداشته باشید و بر اساس تخمین – -‏ها و گمان‏ -ها درباره مردم به داورى منشینید. پس از بیان این مطلب اضافه مى -‏کند که گوش، چشم و دل که سه وسیله براى ارتباط با دنیاى خارج -اند، همه مسئولیت دارند و در قیامت بازخواست خواهند شد. بنابر این، باید داورى‏ -ها بر اساس آگاهى‏ -هایى باشد که به درستى از این ابزار کسب می -شود.
به بیان دیگر، خداوند در این آیه می -فرماید؛ از چیزهایى که علم به آنها ندارید پیروی نکنید؛ زیرا خداى سبحان به زودى از گوش، چشم و قلب که وسائل تحصیل علم -اند بازخواست مى -کند. دلیلش آن است که گوش، چشم و قلب نعمت -هایى هستند که خداوند به انسان ارزانى داشته، تا وی به وسیله آنها حق را از باطل تمیز دهد و خود را به واقع و حقیقت برساند، و به وسیله آنها اعتقاد و عمل درست کسب نماید، و به زودى از یک یک آنها بازخواست مى -‏شود که آیا در آنچه که به کار بستى، علمى به دست آوردى یا نه؟، و اگر به دست آوردى پیروى هم کردى یا خیر؟ مثلاً از گوش مى -‏ -پرسند آیا آنچه شنیدى از معلوم -ها و یقین -ها بود یا هر کس هر چه گفت، گوش دادى؟ از چشم مى -‏پرسند آیا آنچه تماشا مى -‏کردى واضح و یقینى بود یا خیر؟ و از قلب مى‏ -پرسند آنچه که اندیشیدى و یا بدان حکم کردى به آن یقین داشتى یا نه؟ گوش و چشم و قلب ناگزیرند که حق را اعتراف نمایند و به آنچه که واقع شده گواهى دهند. بنابر این بر هر فردى لازم است که از پیروى کردن غیر علم(گمان) بپرهیزد؛ زیرا اعضا و ابزارى که وسیله تحصیل علم -اند، و به زودى علیه آدمى گواهى مى -‏دهند. همچنین از انسان مى -‏پرسند آیا چشم، گوش و قلب را در علمشان پیروى کردى یا در غیر علم؟ اگر در غیر علم پیروى کردى چرا کردى؟ و آدمى در آن روز عذر موجهى نخواهد داشت.[۱]
بنابر این آیه می -فرماید تنها از علم و یقین پیروی کنید؛ یعنی نه در عمل شخصى خود از غیر علم پیروى کنید، و نه به هنگام قضاوت در باره دیگران، نه شهادت به غیر علم دهید، و نه به غیر علم اعتقاد پیدا کنید.
به این ترتیب، نهى از پیروى غیر علم معناى وسیعى دارد که مسائلى اعتقادى، گفتار، شهادت، قضاوت و عمل را شامل مى‏شود. آنها که بدون تکیه بر دانش، اعتقادى پیدا مى‏کنند، به قضاوت و داورى مى‏نشینند، شهادت مى‏دهند، و یا حتى در عمل شخصى خود طبق آن رفتار مى‏کنند بر خلاف این دستور صریح اسلامى گام برداشته‏ -اند.
به تعبیر دیگر، نه شایعات مى‏ -تواند مقیاس قضاوت و شهادت و عمل گردد و نه قرائن ظنى و نه اخبار غیر قطعى که از منابع غیر موثق به ما مى -‏رسد.[۲]

[۱]. ر. ک: طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏۱۳، ص ۹۵، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۴۱۷ق.

[۲]. ر. ک: مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ‏۱۲، ص ۱۱۶- ۱۱۷، دار الکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۷۴ش.