با توجه به این که در باب تشبیه لازم است وجه شبه در مشبه اقوی باشد؛ آیه شریفه «طَلْعُها کَأَنَّهُ رُؤُسُ الشَّیاطین‏» را چگونه تبیین می کنید؟ با توجه به این که رأس شیطان امری غیر مسبوق به ذهن است. اساساً مراد آیه از تشبیه درخت زقوم به سرهای شیاطین و وجه شبه آن چیست؟

پاسخ اجمالی

استفاده از وعده و وعیدهای مختلف، شیوه رایج قرآن است که البته اهداف بلندی را از آنها قصد کرده است. قرآن برای تأثیر بیشتر، این هشدارها را – گاه با تشبیهاتی – تکرار می کند.
در یکی از این موارد، خداوند از درختی در جهنم به نام زَقّوم یاد کرده و آن را چنین توصیف می کند:
«آیا این [بهشت جاودان پر نعمت‏] براى پذیرایى بهتر است یا درخت زقّوم؟ ما آن را براى ستمکاران مایه شکنجه و عذاب قرار داده ایم. آن درختى است که در قعر دوزخ می روید، (طَلْعُها کَأَنَّهُ رُؤُسُ الشَّیاطین‏) میوه هایش مانند سرهاى شیاطین [بسیار بدنما و زشت‏] است. پس این منکران لجوج حتماً از آن می خورند و شکم ها را از آن پُر می کنند. آن گاه به ناچار روى آن [به عنوان نوشیدنى‏] مخلوطى از آب بسیار داغ و متعفّن براى آنان خواهد بود! سپس بازگشتشان حتماً به سوى دوزخ است».[۱]
خداوند طَلْع و یا محصول و ثمره آن درخت[۲] را به سرهای شیاطین تشبیه می کند. در مورد این تشبیه و علت استفاده از آن نکاتی وجود دارد:
الف. این تشبیه براى ارائه چهره ای تنفّرآمیز از آن درخت است؛ زیرا انسان از چیزى که متنفر باشد در ذهن خود براى آن تصویری زشت و وحشتناک ترسیم می کند، و به هرچه علاقه مند است براى آن تصویری زیبا و دوست داشتنى می سازد؛ لذا در عکس هایى که مردم براى فرشتگان می کشند زیباترین چهره ها را ترسیم می ‏کنند و به عکس براى شیاطین و دیوان بدترین چهره ‏ها را، در حالى که نه فرشته را دیده اند و نه دیو را.[۳]
در نتیجه این تشبیه، تشبیه به امر محسوس نیست تا اشکال شود که ما سرهای شیاطین را ندیده و لذا تشبیه برای ما فائده ای ندارد. بلکه تشبیه به امر خیالی می باشد[۴] که همگان آن را تصور کرده و چهره ای برای آن متصور شده اند و از آن جا که شیاطین بدترین موجودات در نزد ما هستند، طبیعی است که چهره زشت و کریهی برای آنان در نظر بگیریم و تشبیه به همین تصور ما است تا اوج قبح و زشتی و پلشتی امر را برای ما نشان دهد.[۵] این محتوا از برخی روایات نیز به دست می آید: «بر آن درخت هفتاد هزار شاخه از آتش وجود دارد و بر هر شاخه هفتاد هزار ثمره از آتش که هر یک به جهت زشتی و نفرت انگیزی به مانند سر شیطان است».[۶]
ب. برخی مفسران، احتمال داده اند که منظور از شیطان در این جا، برخی موجودات مانند مار  باشد[۷] که تصورش برای همه قابل فهم و تصور است و اشکال مذکور بر این احتمال وارد نمی شود.
ج. این نوع تشبیه به امر خیالی و غیر محسوس در آیات دیگر قرآن نیز وجود دارد، برای نمونه؛ زنان دربارى مصر وقتى یوسف را دیدند چنین گفتند: «منزّه است خدا، این بشر نیست، این جز فرشته اى بزرگوار نیست».[۸] این تعبیر در حالی از سوی آنها استفاده شده که آنها فرشته ای را ندیده اند و تنها تصور نیک و زیبایی از آن در ذهن داشتند.

 منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱]. صافات، ۶۲ – ۶۸٫

[۲]. قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج ۱۶، ص ۸۶، قاهره، دار الکتب المصریه، چاپ دوم، ۱۳۸۴ق.

[۳]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ۱۹، ص ۷۲، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.

[۴]. بیضاوی، عبدالله بن عمر، انوار التنزیل و اسرار التأویل، تحقیق، مرعشلی‏، محمد عبد الرحمن، ج ۵، ص ۱۲، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.

[۵]. فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج ۲۶، ص ۳۳۷، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.

[۶]. شیخ مفید، الاختصاص، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، محرمی زرندی، محمود، ص ۳۶۳، قم، المؤتمر العالمی لالفیه الشیخ المفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.

[۷]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی‏، محمد جواد، ج ۸، ص ۶۹۷، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.

[۸]. یوسف، ۳۱٫