سال
مردم متمدن و با فرهنگ، از دیرباز، تاریخ مدون داشته و در تدوین تاریخ خود، رخدادها، عوامل، شرایط و نام و نشان افراد تأثیرگذار را ثبت می‌کردند. دوره‌های تاریخ اسلام از این ویژگی به دور نبوده، بسیاری از حوادث آن، با ویژگی‌های یاد شده در منابع کهن ثبت گردیده است. یکی از دوره‌های تاریخ اسلام، دوران زندگانی امام رضا (علیه السّلام) است که در این برهه به مسایل فرهنگی و علمی توجه ویژه شد و به عصر نهضت ترجمه و نگارش شهرت یافت.[۱]
با رویکرد به گزینه‌های پیش گفته و با عنایت به شرایط اجتماعی آن گرامی، انتظار می‌رفت تاریخ‌نگارانِ این دوره و عصرهای نزدیک به آن بیوگرافی آن امام عزیر را به دقت ثبت کنند؛ چرا که وی از چند جهت مورد توجه جامعه و صاحبان فرهنگ آن دوره‌ها بود؛ از یک سو به نام عالم اهل بیت پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) و وصی امامان پیشین شناخته می‌شد. از دیگر سو در مناظرات و گفتگوهای علمی با گروه‌ها – در سفرها و شهرها- بلندآوازه گشته بود و از جانب سوم، موقعیت ولایتعهدی او نظرها را به زاویه‌های زندگانی وی دوخته بود و ریز و درشت حوادث پیرامونی آن حضرت بر بیان و بَنان همگان جای داشت.[۲] سلیمان جعفری می‌گوید: روزی خانه امام رضا (علیه السّلام) پر از جمعیت بود و آنان درباره مسایل گوناگون از امام می‌پرسیدند و آن گرامی پاسخ می‌گفت. وضعیت مجلس مرا گرفت و در ذهنم این مطلب خطور کرد که امام رضا (علیه السّلام) شایسته نبوت است. امام رضا (علیه السّلام) (که با علم امامت از تصورات درونم آگاه شده بود) مکالمه خود با مردم را رها کرد و رو به من گفت: «یا سُلَیمانُ اِنَّ الأَئِمَّهَ حُلماءُ عُلماءُ یَحسَبُهُم الجَاهِلُ أَنبِیاءَ وَ لَیسُوا بِأَنبِیَاءَ؛ ای سلیمان امامان (معصوم) بردباران دانشورند که نادانان، آنان را پیامبران می‌پندارند؛ در حالی که آنان پیامبر نیستند».[۳]
با این همه، منابع کهن تاریخی در گزارش رخدادهای پیرامون این امام همام شفاف نیست و به یقین این غبار گرفتگی، ریشه‌ها و عواملی دارد – و تأثیر این عوامل در حوادث پیرامونی دیگر معصومان (علیهم السّلام) نیز مشاهده می‌گردد – و می‌توان یکی از آن‌ها را کینه‌توزی‌های پنهان و پیدای حاکمان دورانشان دانست[۴] که بدین روش در پی بی‌نام و نشان کردن آن گرامیان بودند. تاریخ تولد و شهادت امام رضا (علیه السّلام) – سال، ماه و روز – نیز از تأثیر این عوامل به دور نبوده، در شمار رخدادهای پرغبار زندگانی آن گرامی جای دارد.
گویه برگزیده
این منابع – و نیز مآخذ پس از آن – درباره سال تولد آن عزیز هفت نقل را از میان سال‌های ۱۴۳ تا ۱۵۸ گزارش کردهاند که تفصیل آن خواهد آمد. بر اساس این پژوهش می‌توان سال ۱۴۸ هجری را ترجیح داد؛ چرا که بیشتر منابع شیعیان[۵] و سنیان[۶] – که تاریخ تولد آن گرامی را ثبت کردهاند – سال ۱۴۸ هجری را به نام سال تولد وی برگزیده‌اند و از دیگر سال‌ها – جز سال ۱۵۳ هجری – با تعبیر «گفته می‌شود» نام برده‌اند که این گونه گزارش کردن نشانه نپذیرفتن آن‌ها است.
بررسی دیگر گویه‌ها
نوبختی و اشعری با ثبت ۵۵ سال برای امام رضا (علیه السّلام)، تولد آن حضرت را، سال ۱۵۱ هجری دانسته‌اند؛[۷] اما این نظریه با رخ دادن شهادت آن گرامی – به باور اینان – در سال ۲۰۳ همگن نیست؛ چرا که فاصله سال ۱۵۱ تا سال ۲۰۳، ۵۲ سال است نه ۵۵ سال.
گزارش تولد امام رضا (علیه السّلام) در سال ۱۵۳ را نخستین بار نوبختی با تعبیر «برخی چنین گفته‌اند» ذکر کرده و خود آن را نپذیرفته است.[۸] کسانی که پس از او از آن یاد کردهاند، یا نقل‌های آنان متناقض بوده و یا راوی گزارش آنان ناشناخته است؛ روایت مسعودی در دو کتابش، اثبات الوصیه و مروج الذهب تناقض دارد؛ چرا که وی در این دو کتاب سال تولد آن عزیز را سال ۱۵۳ هجری دانسته[۹] ولی شهادت آن گرامی را در اثبات الوصیه سال ۲۰۲ و در مروج الذهب سال ۲۰۳ هجری دانسته است. این در حالی است که مدت عمر امام رضا (علیه السّلام) را در اثبات الوصیه ۴۹ سال[۱۰] و در مروج الذهب ۵۳ سال ثبت کرده است؛[۱۱] با اینکه فاصله میان سال ۱۵۳ تا ۲۰۳، ۵۰ سال است نه ۵۳ سال.
افزون بر آن، وی در اثبات الوصیه به امامت رسیدن امام رضا (علیه السّلام) را در سال ۱۸۶ هجری در سن سی سالگی دانسته،[۱۲] با اینکه سال شهادت امام کاظم (علیه السّلام) را ۱۸۳ هجری ذکر کرده است.[۱۳] و بدیهی است که با شهادت امام کاظم (علیه السّلام)، بدون فاصله، امام رضا (علیه السّلام) به امامت رسیده است. پس باید امام رضا (علیه السّلام) در سال ۱۸۳ به امامت رسیده باشد و اگر در سال ۱۸۶، به امامت رسیده، در ۳۲ سالگی بوده نه سی سالگی. گفتنی است این تناقض‌ها در گزارش مسعودی موجب کاهش اعتبار گزارش او است.
شیخ صدوق نیز گوید: «شخصی به نام غیاث بن اُسید (زنده در ۳۲۸ ق) از گروهی از مردم مدینه شنیده که امام رضا (علیه السّلام) در سال ۱۵۳ هجری تولد یافت».[۱۴] خصیبی نیز در گزارش خود، سال ۱۵۳ را برای ولادت نقل کرده است[۱۵] لیکن گزارش غیاث بن اُسید از چند جهت مورد مناقشه است: نخست اینکه این گونه نقل کردن (گروهی چنین گفتند) به جهت مستند نبودن به شخص شناخته شده و متعارض بودن با گزارش دیگر، بی‌بنیان می‌نماید. وانگهی غیاث بن اُسید بیش از صد سال با دوران امام رضا (علیه السّلام) فاصله داشت[۱۶] و تاریخ تولد امام رضا (علیه السّلام) را از گروهی ناشناخته نقل کرده است که میان آنان با زمان تولد امام (علیه السّلام) نیز از یک سو به همان اندازه تاریخی یا بیشتر فاصله بوده و از دیگر سو، با گویه‌های دیگر در ستیز است. افزون بر آن، خود غیاث بن اُسید[۱۷] یا غیاث بن أسد در میان رجال‌شناسان ناشناخته است؛ چرا که هیچ یک از کتاب‌های رجالی و تراجم، به معرفی وی نپرداخته‌اند. پس گزارش خصیبی (۳۳۴ ق) که معاصر غیاث بن اُسید است، بی‌اشکال نیست و به هنگام تعارض با گزارش‌های در خور اعتماد، پذیرفتنی نیست.
گزارشگران بعدی که این گویه را نقل کردهاند یا به استناد همین گزارش‌ها بوده[۱۸] و یا در برابر منابع گویه‌ی نخست (تولد در سال ۱۴۸) ناتوان‌اند و شاید بتوان گفت با رویکرد به همین نکته‌ها بوده که مؤلفان بزرگی چون کلینی[۱۹] که معاصر با غیاث بن اُسید و خصیبی بوده و مفید با شیوه پژوهشی‌اش و شیخ طوسی و … با اینکه به این منابع دسترسی داشتند، این نقل را برنتابیده‌اند و بر تولد آن گرامی در سال ۱۴۸ هجری تأکید کردهاند.
در خور یادآوری است که گزارش مدت عمر آن گرامی به ۵۵ سال که در بیشتر منابع ثبت شده،[۲۰] ممکن است یکی از نشانه‌های تولد وی در سال ۱۴۸ هجری به شمار آید؛ زیرا برابر پژوهشی که خواهد آمد،[۲۱] آن امام همام در سال ۲۰۳ هجری بدرود حیات گفت و ابوبکر صولی (۳۳۵ ق) در کتاب الأوراق با تصریح بر شهادت در سال ۲۰۳ هجری بر ۵۵ ساله بودن امام (علیه السّلام) در آن هنگام، تأکید کرده است.[۲۲] این مدت از عمر با توجه به سال ۲۰۳ (سال شهادت)، با تولد آن حضرت در سال ۱۴۸ مطابقت دارد.
گفتنی است صولی یکی از عالمان، ادیبان و وقایع‌نگاران دهه‌های پایانی قرن سه و آغازین قرن چهار به شمار می‌آید و کتاب یاد شده‌ی وی – که از منابع تاریخ‌نگاران بعدی بوده – در همین خصوص است. از منابع صولی در این کتاب، گزارش‌های ابراهیم بن عباس صولی (۲۴۳ ق) عموی پدرش بوده[۲۳] و این صولی نیز در شمار عالمان، شاعران و نگارندگان بنام دوران مأمون جای دارد و هم و در جلسه ولایت عهدی امام رضا (علیه السّلام) حضور داشت و همراه یحیی بن اکثم از شاهدان آن به شمار می‌آید.[۲۴] این شرایط اقتضا می‌کند که نقل صولی در این راستا، دقیق‌تر و به واقع نزدیک‌تر باشد.
نتیجه
نتیجه‌ی آنچه گفته شد این است که امام رضا (علیه السّلام) در سال ۱۴۸ هجری تولد یافت و دیگر گویه‌های برنتابیدنی در این خصوص چنین‌اند:
- سال ۱۴۳ هجری،[۲۵]
- سال ۱۵۰ هجری،[۲۶]
- سال ۱۵۱ هجری،[۲۷]
- سال ۱۵۳ هجری،[۲۸]
- سال ۱۵۶ هجری،[۲۹]
- سال ۱۵۸ هجری،[۳۰]
ماه
همچنین در خصوص ماه تولد امام رضا (علیه السّلام) منابع کهن شیعیان و سنیان، پراکنده سخن گفته‌اند. بخشی از آن‌ها در این موضوع سکوت کردهاند که می‌توان برای نمونه از کلینی، شیخ مفید و شیخ طوسی[۳۱] نام برد. بخش دیگر که آن را ثبت کردهاند، نام پنج ماه را ذکر کردهاند که بدین ترتیب است: شوال، ذی القعده، ذی الحجه، ربیع الأول، و ربیع الثانی. ماه شوال را تنها ابن خلکان بازگو کرده[۳۲] و آن را برنتابیده است. ذی الحجه را نیز کمال‌الدین ابن طلحه شافعی به ثبت رسانده[۳۳] و اربلی هم از او گزارش کرده[۳۴] و خواند امیر نیز در پی اینان، آن را به ثبت رسانیده است؛[۳۵] ولی سخنی متفرد و بی‌پشتیبان است.
ماه ربیع الأول را نخست مرحوم صدوق از غیاث بن اُسید نقل کرده[۳۶] و پس از وی در بشاره المصطفی [۳۷] گزارش شده است؛ چنان‌که در مناقب به سند صدوق،[۳۸] از آن، نام برده شده است، لیکن همچنان‌که در بخش سال تولد امام رضا (علیه السّلام) نگاشته شد، گزارش غیاث بن اُسید بی‌مناقشه نیست.[۳۹] وانگهی شیخ طبرسی نسخه‌ای از عیون اخبار الرضا را در دست داشته که در آن نسخه، صدوق به همین سند، تولد امام رضا (علیه السّلام) را در روز یازده ذی‌القعده دانسته است.[۴۰] گفتنی است این گزارش با گویه‌ی معروف هماهنگی دارد؛ چنان‌که اربلی نیز همین گزارش طبرسی را ثبت کرده است.[۴۱] بدین ترتیب باید گفت ماه ذی‌القعده گویه برتر خواهد بود؛ چرا که افزون بر شهرت[۴۲] آن، مورد تاکید منابع بیشتری است که در نگارندگان آن‌ها نام حسن بن محمد قمی، مؤلف تاریخ قم، فتال نیشابوری، غفاری، شیخ طبرسی، شهید اول، کفعمی، پدر شیخ بهایی و بحرانی به چشم می‌آید.[۴۳]
زادروز
با توجه به مطالبی که در گزینه ماه تولد امام رضا (علیه السّلام) بیان شد، باید گفت روز تولد آن گرامی یازده ذی القعده است؛ چون منابعی که بر تولد آن بزرگوار در ماه ذی القعده تأکید کردهاند – جز تاریخ قم که پانزدهم ذی القعده را ثبت کرده – فقط روز یازدهم این ماه را ثبت کرده[۴۴] و از روز دیگر، نام نبرده‌اند. بر مبنای محاسبه نجومی به امر وسط، این روز برابر با دهم دی ماه ۱۴۴ خورشیدی (۱۰/۱۰/۱۴۴) مطابق با ۳۱ دسامبر ۷۶۵ میلادی خواهد بود که ۲۵۳۹۸ روز از آغاز هجرت نبوی گذشته بود.[۴۵]
در اینکه امام رضا (علیه السّلام) در چه روزی از هفته دیده به جهان گشود، منابع یاد شده به اختلاف، روز پنجشنبه[۴۶] و جمعه[۴۷] را گزارش کردهاند که تعیین یکی از آن دو، بسی دشوار است؛ ولی محاسبه نجومیِ یاد شده آن روز را جمعه می‌داند.
دیگر گویه‌های نپذیرفتنی چنین‌اند:
- روز ششم شوال،[۴۸]
- هفتم شوال،[۴۹]
- هشتم شوال،[۵۰]
- یازدهم ذی‌الحجه،[۵۱]
- یازدهم ربیع الأول.[۵۲]
زادگاه
آن دست از منابعی که درباره مکان تولد امام رضا (علیه السّلام) سخن گفته‌اند، همگی آن را مدینه دانسته‌اند؛[۵۳] اما مکان دقیق آن را مشخص نکرده‌اند، لیکن به نظر می‌آید امام هشتم (علیه السّلام) در خانه امام صادق (علیه السّلام) یا در مجاورت آن (محله بنی‌هاشم) تولد یافته است؛ چرا که گفته شد که[۵۴] امام صادق (علیه السّلام) در ۲۵ شوال سال ۱۴۸ هجری در خانه خود در مدینه بدرود حیات گفت و در آن دوران، امام کاظم (علیه السّلام) همچنان در کنار پدر می‌زیست و حدود شانزده روز پس از رحلت امام صادق (علیه السّلام) امام رضا (علیه السّلام) متولد شد و منابع تاریخی از جابه جایی امام کاظم (علیه السّلام) در این برهه یا برهه‌های دیگر، مطلبی ثبت نکرده‌اند. این خانه امام صادق (علیه السّلام) در کنار خانه ابوایوب انصاری – که پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) در هجرتش به مدینه در خانه وی فرود آمده بود – جای داشت[۵۵] و امام صادق (علیه السّلام) آن را از حارثه بن نعمان انصاری خریده بود. و چون این خانه و خانه‌های امام سجّاد (علیه السّلام) و دیگر افراد خاندان هاشم، در این محور و اطراف آن قرار داشت به این محله، محله بنی‌هاشم می‌گفتند. این محله، در سال ۱۳۶۳ شمسی به دست آل سعود، تخریب شد و هم اکنون میان در اصلی گورستان بقیع تا حرم پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) جای دارد که هیچ گونه اثر و نشانه‌ای ندارد و تنها به صورت صحنِ بارگاه نبوی مشاهده می‌گردد.
منبع: کتاب باز پژوهی تاریخ ولادت و شهادت معصومان علیهم السلام/ یدالله مقدسی/ نشر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
[۱]. المقدسی، کتاب البدء و التاریخ، ج ۶، ص ۱۱۲ و ابن العبری، تاریخ مختصر الدّول، ص ۱۳۶ و ابن طقطقی، تاریخ فخری، ص ۲۹۸٫
[۲]. صدوق، عیون اخبار الرضا، ج ۱، ص ۱۵۴ به بعد، باب ۱۲ و ۱۴ و… و ابن شهر آشوب، مناقب آل أبی طالب، ج ۴، صص ۳۷۴ و ۳۸۱ و اربلی، کشف الغمه، ج ۲، ص ۳۳۰ و ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج ۹، ص ۳۷۸٫
[۳]. ابن شهر آشوب، مناقب آل أبی طالب، ج ۴، ص ۳۶۳٫
[۴]. هارون الرشید در این خصوص چنین گفت: حتّام أصبرُ علی آل بنی أبی طالب! و الله لَأَقتُلَنَّهُم و لأقتلنِّ شیعتهم و لأفعلنّ و لأفعلنّ؛ تا کی خاندان أبی طالب و شیعیانشان را تحمل کنم [و آن همه فضیلت‌ها را درباره آنان بشنوم و تلاش طرفداران آن‌ها را مشاهده کنم] به خدا سوگند به زندگیشان پایان خواهم داد [و از آنان چیزی نخواهم گذاشت]. (الأغانی، ج ۵، ص ۲۰۴ – ۲۰۵) وی در سخنی دیگر برای نابودی نام و نشان اهل بیت (علیه السّلام) اظهار داشت: ابوبکر و عمر را بلند آوازه خواهد کرد تا از آل علی (علیه السّلام) نامی نماند. و الله لأرغمنّ أنفی و انوفهم و لأرفعنّ علیهم بنی تیم (ابوبکر) و بنی عدی (عمر). (علی بن یونس عاملی، الصراط المستقیم، ج ۳، ص ۲۰۴). نمونه دیگر این است که ابوصلت می‌گوید: روزی به مأمون گزارش کردند که امام رضا (علیه السّلام) گفتمان کلامی تشکیل داد و این کار در میان مردم بازتابی دارد که نتیجه آن رویکرد مردم به دانش او و بزرگ شدنش در چشم آنان است. مأمون از این خبر برآشفت و محمد بن عمرو طوسی را برای پراکندن مردم گسیل داشت. محمد بن عمرو، به محل گفتمان امام (علیه السّلام) رفت و نشست گفتمانیِ امام (علیه السّلام) را به هم ریخت و آن گرامی را به نزد مأمون احضار کرد و امام (علیه السّلام) با واکنش تند مأمون مواجه گشت (ابن شهر آشوب، مناقب آل أبی طالب، ج ۴، ص ۳۷۴).
[۵]. کلینی، الکافی، ج ۱، ص ۴۸۶ و قمی، تاریخ قم، ص ۱۹۹ (به روایتی) و مفید، الإرشاد (مصنفات، ج، ص ۲۴۷) و المقنعه، ص ۴۷۹ و شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج ۶، ص ۸۳ و روضه الواعظین، ص ۲۳۶ و طبرسی، إعلام الوری، ج ۲، ص ۴۰ و تاج الموالید (مجموعه نفیسه، ص ۱۲۴) و ابن شهر آشوب، مناقب آل أبی طالب، ج ۴، ص ۳۹۷ (با تعبیر قیل) و اربلی، کشف الغمه، ج ۲، ص ۲۶۷ (به نقل از: جنابذی با تعبیر و یقال) و ابن طقطقی، الأصیلی، ص ۱۵۲ و شیعی سبزواری، راحه الأرواح، ص ۲۲۳ و شهید، الدروس، ج ۲، ص ۱۴ و کفعمی المصباح، ص ۵۲۳ و عاملیف وصول الأخیار الی اصول الأخبار، ص ۴۳ و عوالم، ج ۲۲، ص ۳۰ (به نقل از: مقصد الراغب که کتاب خطی است).
[۶]. محمد بن حمدویه، تاریخ نیشابور، ص ۱۳۱ و گنجی شافعی، کفایه الطالب، ص ۴۵۷ و ابن اثیر، الکامل، ج ۶، ص ۳۵۱ و ابن الوردی، تاریخ، ج ۱، ص ۲۰۴ و صفدی، الوافی بالوفیات، ج ۲۲، ص ۲۴۸ و ذهبی، سیر أعلام النبلاء، ج ۹، ص ۳۸۷ و ابن صباغ مالکی، الفصول المهمه (با تعبیر قیل) ج ۲، ص ۹۶۹٫
[۷]. نوبختی، فرق الشیعه، ص ۸۷ و اشعری، المقالات و الفرق، ص ۹۴ و در پی اینان ابن فندق بیهقی (۵۶۵ ق) نیز تولد امام رضا (علیه السّلام) را در سال ۱۵۱ و شهادت آن گرامی را در سال ۲۰۳ ثبت کرده (لباب الأنساب، ج ۱، ص ۳۹۴) و از مدت عمرش گزارشی نیاورده است. لیکن با توجه به نقدی که بر کلام نوبختی و اشعری در متن گفته آمد، ابن فندق در میان نگارندگان شیعی متفرد می‌شود و در تعارض با گویه تولد در سال ۱۴۸ که از منابع در خوری برخوردار است توان مقاومت ندارد.
[۸]. فرق الشیعه، ص ۸۷٫
[۹]. اثبات الوصیه، صص ۱۷۱ و ۱۸۲ و مروج الذهب، ج ۴، ص ۲۸٫
[۱۰]. اثبات الوصیه، صص ۱۷۱ و ۱۸۲٫
[۱۱]. مروج الذهب، ج ۴، ص ۵٫
[۱۲]. پیشین، ص ۱۷۳٫
[۱۳]. همان، ص ۱۶۹٫
[۱۴]. عیون اخبار الرضا (علیه السّلام)، ج ۲، ص ۱۸٫
[۱۵]. الهدایه الکبری، ص ۲۷۹٫
[۱۶]. غیاث بن اُسید روایتی را درباره تولد حضرت مهدی (علیه السّلام) نقل کرده (صدوق، کمال الدین، ص ۴۳۲) و پس از نام بردن از چهار نایب خاص آن گرامی، گفته است: غیبت کبری پس از درگذشت سمری رخ داد و سمری نیز در سال ۳۲۸ درگذشت (إعلام الوری، ج ۲، ص ۲۶۰). پس غیاث بن اسید در سال ۳۲۸ زنده بوده.
[۱۷]. در برخی از نسخه‌ها به جای غیاث بن اُسید، عُتّاب بن اُسید ثبت گردیده (بشاره المصطفی، ص ۳۳۶)، اما صحیح نیست؛ چرا که عتّاب بن اُسید از یاران پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) بود و در روز درگذشت ابوبکر (۲۲ جمادی الثانی از سال ۱۳ هجرت) بدرود حیات گفت (شوشتری، قاموس الرجال، ج ۷، ص ۱۰۲). شیخ طوسی در کتاب الغیبه (ص ۳۹۳) نام این راوی را عتّاب ثبت کرده و این عتّاب را از نوادگان عتّاب بن اُسید یاد شده دانسته است. در این صورت، این عتّاب، به لحاظ رجالی جای پژوهش دارد که مجالی دگر می‌طلبد.
[۱۸]. برای مثال ابن شهر آشوب همین گویه (تولد در سال ۱۵۳) را از صدوق نقل کرده است (مناقب آل أبی طالب، ج ۴، ص ۳۹۷).
[۱۹]. کلینی با اینکه این گویه (تولد در سال ۱۵۳) را از محمد بن سنان گزارش کرده (الکافی، ج ۱، ص ۴۹۲)، آن را برنتابیده و بر تولد آن عزیز در سال ۱۴۸ تأکید کرده است (الکافی، ج ۱، ص ۴۸۶).
[۲۰]. اشعری، المقالات و الفرق ص ۹۴ و نوبختی، فرق الشیعه، ص ۸۷ و کلینی، الکافی، ج ۱، ص ۴۸۶ و مفیدف الإرشاد (مصنفات، ج، ص ۲۴۷) و المقنعه، ص ۴۷۹ و شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج ۶، ص ۸۳ و فتال، روضه الواعظین، ص ۲۳۶ و طبرسی إعلام الوری، ج ۲، ص ۲۶۰ و ابن شهر آشوب، مناقب آل أبی طالب، ج ۴، ص ۳۹۷ و گنجی شافعی، کفایه الطالب، ص ۴۵۷ و اربلی، کشف الغمه، ج ۲، ص ۲۶۷ و ابن صباغ مالکی، الفصول المهمه، ج ۲، ص ۱۰۲۳٫
[۲۱]. ر.ک به: بخش سال شهادت امام رضا (علیه السّلام)، ص ۴۲۹ – ۴۳۴٫
[۲۲]. سبط بن جوزی، تذکره الخواص، ص ۳۵۵٫
[۲۳]. ابن ندیم، الفهرست، ص ۲۱۵ – ۲۱۶ و شیخ عباس قمی، الکنی و الأنقاب، ج ۲، ص ۴۳۳ و آقا بزرگ تهرانی، الذریعه، ج ۲، ص ۴۵۷٫
[۲۴]. ابن شهر آشوب در مناقب (ج ۴، ص ۳۶۰) شعری را از وی نقل می‌کند که در آن از امام رضا (علیه السّلام) با تعبیر بهترین‌ها از جهت نسب و خاستگاه دانش و بردباری نام برده و همچنین از او به نام هشتمین امام، یاد کرده است (ابن جوزی، تذکره الخواص، ص ۳۵۴).
[۲۵]. شبلنجی، نور الأبصار، ص ۱۵۲ (با تعبیر قیل).
[۲۶]. عوالم، ج ۲۲، ص ۲۹ (به نقل از: مفتاح العارف با تعبیر قیل).
[۲۷]. اشعری، المقالات و الفرق، ص ۹۴ و نوبختی، فرق الشیعه، ص ۸۶ و ابن طلحه، مطالب السؤول، ص ۲۹۵ (با تعبیر قیل) و ابن شهر آشوب، مناقب آل أبی طالب، ج ۴، ص ۳۹۷ (با تعبیر قیل) و ابن خلکان، وفیات الأعیان، ج ۳، ص ۲۷۰ (با تعبیر قیل) و ابن عماد حنبلی، شذرات الذهب، ج ۲، ص ۶ (با تردید).
[۲۸]. ابن خشاب، موالید الأئمه (مجموعه نفیسه، ص ۱۹۲، به نقل از: محمد بن سنان). کلینی نیز در الکافی (ج ۱، ص ۴۹۱ – ۴۹۲) از محمد بن سنان مقدار سن و سال وفاتِ آن حضرت را نقل کرده که نتیجه آن، تولد وی در سال ۱۵۳ است، لیکن در آغاز فصل مربوط به تولد آن حضرت، آن را برنتابیده است. طبری امامی، دلائل الإمامه، ص ۳۴۷ و طبرسی، إعلام الوری، ج ۲، ص ۴۰ (با تعبیر یقال) و ابن طلحه، مطالب السؤول، ص ۲۹۵ و کشف الغمه، ج ۲، ص ۲۵۹ و به نقل از: ابن طلحه) و ابن صباغ مالکی، الفصول المهمه، ج ۲، ص ۹۶۹ و قندوزی حنفی، ینابیع الموده ص ۳۸۴٫
[۲۹]. طبری امامی، دلائل الإمامه، ص ۳۴۷ (و یُروی سنه ست)
[۳۰]. خواند امیر، تاریخ حبیب السیر، ج ۲، ص ۸۲٫
[۳۱]. الکافی، ج ۱، ص ۴۸۶ و الإرشاد (مصنفات، ج، ص ۲۴۷) و المقنعه، ص ۴۷۹ و تهذیب الأحکام، ج ۶، ص ۹۴ – ۹۵٫
[۳۲]. وفیات الأعیان، ج ۳، ص ۲۷۰٫
[۳۳]. مطالب السؤول، ص ۲۹۵٫
[۳۴]. کشف الغمه، ج ۲، ص ۲۵۹٫
[۳۵]. تاریخ حبیب السیر، ج ۲، ص ۸۲٫
[۳۶]. عیون اخبار الرضا، ج ۱، ص ۱۸٫
[۳۷]. محمد بن محمد طبری، بشاره المصطفی، ص ۳۳۶٫
[۳۸]. ابن شهر آشوب، مناقب آل أبی طالب، ج ۴، ص ۳۹۷٫
[۳۹]. ر.ک به: عنوان سال تولد، ص ۴۲۲ – ۴۲۳٫
[۴۰]. إعلام الوری، ج ۲، ص ۴۰٫
[۴۱]. کشف الغمه، ج ۲، ص ۳۱۱٫
[۴۲]. سید محسن امین، اعیان الشیعه، ج ۲، ص ۴۵۵٫
[۴۳]. قمی، تاریخ قم، ص ۱۹۹ و فتال، روضه الواعظین، ص ۲۳۶ و غفاری، تاریخ (به نقل از: بحار، ج ۴۹، ص ۱۰ و عوالم، ج ۲۲، ص ۲۸) و طبرسی، تاج الموالید (مجموعه نفیسه، ص ۵۰) و إعلام الوری، ج ۲، ص ۴۰ (و یقال) و شهید، الدروس، ج ۲، ص ۱۴ و کفعمی، المصباح، ص ۵۲۳ و عاملی، وصول الأخیار إلی اصول الأخبار، ص ۴۳ (و قیل) و عوالم، ج ۲۲، ص ۳۰ (به نقل از: مقصد الراغب).
[۴۴]. ر.ک به: منابعی که در پاورقی شماره قبل (ص ۴۲۶، پاورقی ۱) آمده است.
[۴۵]. زمانی قمشه‌ای، هیئت و نجوم اسلامی، ج ۲، ص ۳۱۹٫
[۴۶]. صدوق، عیون اخبار الرضا، ج ۱، ص ۱۸ و روضه الواعظین، ص ۲۳۶ (و فی روایه اخری) و طبرسی، إعلام الوری، ج ۲، ص ۴۰ و تاج الموالید (با تعبیر قیل) و محمد بن محمد طبری، (زنده در ۵۵۳ ق)، بشاره المصطفی، ص ۳۳۶ و اربلی، کشف الغمه، ج ۲، ص ۲۹۷ و شهید، الدروس، ج ۲، ص ۱۴ (با تعبیر قیل) و کفعمی المصباح، ص ۵۲۳٫
[۴۷]. فتال، روضه الواعظین، ص ۲۳۶ و طبرسی، إعلام الوری، ج ۲، ص ۴۰ و ابن شهر آشوب، مناقب آل أبی طالب، ج ۴، ص ۳۹۷ و ابن خلکان، وفیات الأعیان، ج ۳، ص ۲۷۰ و غفاری، تاریخ (به نقل از: بحار، ۴۹، ص ۱۰) و عوالم، ج ۲۲، ص ۲۹ (به نقل از: مفتاح العارف) و ابن طولون، الأئمه الإثنی عشر، ص ۹۸٫
[۴۸]. ابن خلکان، وفیات الأعیان، ج ۳، ص ۲۷۰ و ابن طولون، الأئمه الإثنی عشر، ص ۹۸ و یافعی، مرآه الجنان، ج ۲، ص ۱۰ (با تعبیر قیل).
[۴۹]. همان.
[۵۰]. همان.
[۵۱]. اربلی، کشف الغمه، ج ۲، ص ۲۵۹ (به نقل از: کمال الدین در مطالب السؤول، ص ۲۹۵).
[۵۲]. صدوق، عیون اخبار الرضا، ج ۱، ص ۱۸ و محمد بن محمد طبری، بشاره المصطفی، ص ۳۳۶ و ابن شهر آشوب، مناقب آل أبی طالب، ج ۴، ص ۳۹۷ (به نقل از: صدوق).
[۵۳]. به برخی منابع اشاره می‌شود: صدوق، عیون اخبار الرضا، ج ۱، ص ۱۸ و محمد بن حمدویه، تاریخ نیشابور، ص ۱۳۱ و مفید، الإرشاد (مصنفات، ج، ص ۲۴۷) و ابن شهر آشوب، مناقب آل أبی طالب، ج ۴، ص ۳۹۷ و اربلی، کشف الغمه، ج ۲، ص ۲۹۸ و…
[۵۴]. ر.ک: بخش روز شهادت امام صادق (علیه السّلام)، صص ۳۸۸ – ۳۸۹ و ۳۹۱٫
[۵۵]. ابن شبه، تاریخ المدینه المنوره، ص ۲۵۹٫
پاسخ دهید