در ابتدا باید دانست اذان از سوی جبرئیل به حضرت محمّد (صلّی الله علیه و آله و سلّم) تعلیم داده شده است. اذانی که در عصر رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) برای نماز قرائت می‌شد به این صورت بوده است: «اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ حَیَّ عَلَى الصَّلَاهِ حَیَّ عَلَى الصَّلَاهِ حَیَّ عَلَى الْفَلَاحِ حَیَّ عَلَى الْفَلَاحِ حَیَّ عَلَى خَیْرِ الْعلیهم السلاملِ حَیَّ عَلَى خَیْرِ الْعلیهم السلاملِ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ.»[۱]

متقی هندی در کنز العلیهم السلامال از معجم طبرانی نقل می‌کند: «کان بلال یؤذن بالصبح فیقول: حَیّ عَلى خیر العلیهم السلامل»[۲]؛ «بلال در اذان صبح «حیّ علی خیر العلیهم السلامل» می‌گفت».

امّا وقتی علیهم السلامر زمام خلافت را به دست گرفت، گفت: «دَعوا حیَّ عَلی خیرِ العلیهم السلامل لِئلا یشتغل النّاس عن الجهاد فکان أوّل من ترکها»[۳]؛ «گفتن حیّ علی خیر العلیهم السلامل را ترک کنید تا مردم به بهانه این‌که نماز بهترین علیهم السلامل است،‌ جهاد را ترک نکنند. او (علیهم السلامر) نخستین فردی بود که این فصل از اذان را ترک کرد».

محقق شهیر، سعد الدین تفتازانی در شرح مقاصد، و متکلم معروف اشعری به نام علاء‌الدین قوشجی (متوفای ۸۷۹) می‌گویند علیهم السلامر بن خطاب نسبت به سه چیز هشدار داد و گفت: «سه چیز در عهد رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) رسمیّت داشت و من از آن‌ها بازمی دارم،‌ و انجام دهنده آن را مؤاخذه می‌نمایم: ۱٫ متعه زنان، ۲٫ متعه حج، ۳٫ گفتن «حَیَّ عَلَى خَیْرِ الْعلیهم السلاملِ».[۴]

از این‌رو اهل سنّت، به دلیل حذف «حَیَّ عَلَى خَیْرِ الْعلیهم السلاملِ» در اذان و اضافه کردن «الصَّلَاهُ خَیْرٌ مِنَ النَّوْمِ» در اذان نماز صبح،‌ مورد نقد قرار دارند.

و امّا درباره شهادت بر ولایت امام علی (علیه السّلام) در اذان شیعه، باید توجّه داشت عبارتی از اذان کاسته نشده و بنابر نظر علمای شیعه نباید کسی این شهادت را به نیّت اذان بگوید.

محقق قمی (متوفی ۱۲۳۱هـ.) می‌نویسد: «اگر شهادت به ولایت به قصد استحباب باشد نه به قصد جزئیّت اشکالی ندارد، زیرا در اخبار مطلقه وارد است که هرگاه یادی از محمّد (صلّی الله علیه و آله و سلّم) نمودید، خدا را یاد کنید و هرگاه یادی از رسالت پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) نمودید، «عَلَى وَلِیِّ اللَّهِ» بگویید.[۵]

رهبر معظم انقلاب نیز معتقد است: «گفتن أَشْهَدُ أَنَّ عَلِیّاً وَلِیُّ اللَّهِ به عنوان شعار تشیع خوب و مهم است و باید به قصد قربت مطلقه گفته شود، ولی جزو اذان و اقامه نیست.»[۶]

ممکن است کسی بپرسد: اصلاً چرا این جمله مطرح شد؟ در جواب باید گفت: بنی‌امیّه تمام تلاش خود را به کار بردند تا نام و آثار حضرت علی (علیه السّلام) محو شود. شیعه برای زنده نگه داشتن نام علی و ولایت آن حضرت در طول تاریخ با همه تلاش، با ذکر جمله‌ی «أَشْهَدُ أَنَّ عَلِیّاً وَلِیُّ اللَّهِ» و امثال آن، مانع موفقیّت دشمن شده است.

فخر رازی در تفسیر سوره فاتحه، در مسأله فقهی جهر به «بسم‌الله» می‌گوید: «علی (علیه السّلام) بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» را در نمازها بلند می‌گفت و بر بلند گفتن تأکید داشت. وقتی که حکومت و دولت به بنی‌امیّه رسید، آنان از بلند گفتن  «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ‏» ممانعت کردند و در این ممانعت بسیار تأکید داشتند و علّت اصلی ممانعت آن‌ها این بود که آنان سعی داشتند آثار علی (علیه السّلام) را از بین ببرند. بعد می‌گوید: دلایل عقلی موافق نظر ما است و علیهم السلامل حضرت علی هم کمک ما است و هر کس علی را امام دین خود کند، در دین و جان خود به ریسمان ناگسستنی چنگ زده است».[۷]

البتّه برخی از متون حدیثی گواه بر این نکته است که گویا از دوران رسول خدا ص، برخی از اصحاب در اذان بر شهادت امیر مؤمنان (علیه السّلام) اصرار داشتند.

شیخ عبدالله مراغی مصری نقل می‌کند: «سلمان فارسی در اذان و اقامه شهادت به ولایت علی (علیه السّلام) را بعد از شهادت به رسالت در زمان حیات پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) می‌گفت».

شخصی بر رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) وارد شد و عرض کرد: «ای رسول خدا! چیزی شنیدم که تاکنون نشنیده بودم. پیامبر فرمود: چه شنیده‌ای؟ عرض کرد: سلمان را ذان بعد از شهادت به رسالت، شهادت به ولایت علی (علیه السّلام) می‌دهد؟ حضرت فرمود: خیر شنیدی».

همو روایت کرده است: «شخصی بر رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) وارد شد و عرض کرد: ای رسول خدا! ابوذر در اذان بعد از شهادت به رسالت، شهادت به ولایت علی (علیه السّلام) داده و می‌گوید: «أَشْهَدُ أَنَّ عَلِیّاً وَلِیُّ اللَّهِ؟». حضرت فرمود: «همین‌طور است، آیا فراموش کرده‌اید گفتار روز غدیر را «مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ؟ هر کس عهد بشکند بر خود ضرر کرده است».[۸]

منبع: پرسشها و پاسخهای دانشجویی شیعه و اهل سنت؛ دفتر نشر معارف تدوین و تألیف: علی اصغر رضوانی، مصطفی عزیزی

[۱]. وسائل الشیعه، ج ۴، ص ۶۴۴، ح ۹٫

[۲]. کنز العمال، ۳۴۲، ح ۲۳۱۷۴٫

[۳]. الأذان بحی علی خیر العمل: ۲۹٫

[۴]. شرح مقاصد: ۲۸۳۵، شرح تجرید قوشجی: بحث امامت.

[۵]. الغنائم، ج ۲، ص ۴۲۳٫

[۶]. اجوبه الاستفتائات.

[۷]. مستمسک العروه الوثقی، ج ۵، ص ۵۴۵؛ تفسیر کبیر، ج ۱، ص ۱۶۰، چاپ استانبول.

[۸]. رضوانی، شیعه شناسی، ج ۲، ص ۳۹۳٫