کنفرانس «دلیل و باطن گرایی در اسلام شیعی»[۱] با آثاری از حسن فرهنگ انصاری، جرج وارنر[۲]، طاهره قطب‌الدین، پول واکر[۳]، بلا تندلر[۴]، اِد هیس[۵]، موشِق آساتریان[۶]، رودریگو آدِم[۷]، علیرضا دوست دار، اُلی اککِرمن[۸]، دِوین استِوارت[۹]، حمیدرضا مقصودی، عطا انزلی، سجاد رضوی[۱۰] و مت ملوین کوشکی بهتازگی در مرکز شیعه پژوهی دانشگاه شیکاگو برگزار شد. حضور اساتید معاصر در عرصههای ایرانشناسی، عرفان، قرآنپژوهی و شیعه پژوهی همچون فرانکلین لویس[۱۱]، فرد دونر[۱۲] و احمد الشمسی برای سرپرستی پنل های مختلف، از نکات حائز اهمیت این کنفرانس بود. گروه شیعه پژوهی دانشگاه شیکاگو با هدف تمرکز بخشی به موضوعات گوناگون شیعی بهتازگی فعالیت خود را به شکل وسیعی آغاز کرده است. سال گذشته اساتید برجستهای از سراسر دنیا برای شکلدهی به ساختار علمی این مجموعه و تعیین واحدهای درسی و همچنین رصد حوزه‌های درخور تحقیق در میدانهای گسترده‌ی شیعه پژوهی، به شکل استاد مدعو، به تدریس و ارائه‌ی کنفرانس در این مرکز پرداختند. این روند همچنان در جریان است.[۱۳]
سطح آکادمیک دانشگاه شیکاگو، جمعیت قابل‌توجه شیعیان ساکن در این شهر، تنوع بالای ملیتی و قومی شیعیان و نسل جوان علاقه‌مند به مباحث علمی، از نکاتی هستند که تأسیس یک گروه متمرکز برای مطالعات شیعی در این ناحیه را بیشتر در مرکز توجه قرار می‌دهد. اِد هیس، مسئول برگزاری و هماهنگ‌کننده‌ی کنفرانس معتقد است تشکیل شبکه‌ای آکادمیک برای پیوند پژوهشگران ناحیه‌ی آمریکای شمالی و گسترش فعالیت‌های شیعه پژوهی از چشم اندازهای پیش روی این مرکز خواهد بود.
آنچه در ادامه می‌آید گزارش کوتاهی است از این کنفرانس یک‌روزه با تمرکز بیشتر بر زوایای امامتی موجود در مقالات ارائه شده[۱۴].
در پنلِ نخست (تفسیر و تأویل در دوره‌های متقدم)، حسن فرهنگ انصاری در مقاله‌ی خود با عنوان تفسیر عسکری؛ تاریخ مختصری از توسعه‌ی یک متن شیعی[۱۵] به نقد محتوایی و سندی تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام پرداخته است. وی در کنار بررسی ضعف شخصیتی روات محوری این اثر و مسائلی که در ادامه بر اسنادهای ایشان وارد می‌داند، مضمون برخی روایات ارائه شده در این تفسیر را نیز به نقد محتوایی نشسته و درنهایت از مقایسه‌ی این مجموعه با گزارش‌های موجود در سایر مجموعه‌های روایی، اعتبار این اثر را به‌عنوان یک مجموعه‌ی روایی قابل انتساب به امام عسکری علیه السلام با مشکل جدی ارزیابی می‌کند. واکاوی و بررسی مسائل طرح شده در این مقاله از حیث مباحث سندی و مضمونی برای پژوهشگران حوزه‌ی امامت درخور نظر می‌باشد. این مقاله پیش‌تر توسط ایشان به چاپ رسیده است.
دیگر مقالات ارائه شده در این بخش عبارت‌اند از شرح نماز: نگاهی در زمینه‌ی یک فراز از علل الشرایع ابن بابویه[۱۶] از جرج وارنر؛ اصول تأویل باطن گرایانه ی فاطمیین: تحلیلی بر پایه مجالس مویّدیّه ی مویّد شیرازی (م. ۴۷۰/۱۰۷۸)[۱۷] از طاهره قطب‌الدین، و دست‌آخر نمونه‌هایی از تأویل در متون اسماعیلی فاطمیین[۱۸] از پول واکر.
پول واکر که سابقه‌ی طولانی‌ای در تحقیق، تدریس و تألیف در تاریخ اندیشه‌ی اسلامی دوره‌های میانی به‌طور خاص اسماعیلیان دارد، در خوانشی هرمنوتیک، مسئله‌ی اصلی تحقیقات در حوزه‌های ظاهرگرایی، باطن گرایی، غلو، و
درنهایت تفسیر متن را در اصل مسئله‌ی «نزاع بر سر حاکمیت متن»[۱۹]
می‌نامد؛ دغدغه‌ای که به گفته‌ی وی چهار دهه از زندگی‌اش را صرف آن نموده است. درواقع در نگاه او سؤال اصلی فراروی گروه‌های مختلف در تاریخ اندیشه‌ی اسلامی هماره این بوده است که چه کسی حق دارد متن مقدّس را تفسیر کند و چگونه؟ سؤالی که پاسخ‌های گوناگون به آن، باعث ظهور طیف وسیعی از انشعاب‌ها و انشقاق‌های مختلف از ظاهرگرا[۲۰] و متن گرا[۲۱]، عقل‌گرا[۲۲] و باطن گرا[۲۳]، و درنهایت تندرو[۲۴] و غالی[۲۵] در طول تاریخ اندیشه‌ی اسلامی شده است. نزاع بر سر ارائه‌ی نظامی خوانا و کارآمد که در آن رابطه‌ی عقل، تجربه‌ی فردی (کشف)[۲۶] و متن مقدس با یکدیگر تعریف می‌شود. این درواقع می‌تواند نوعی نگاه متن گرایانه به مسئله‌ی امامت نیز باشد، نگاهی به امامت به‌عنوان حق خوانش متن، تفسیر متن، رمزگشایی از لایه‌های مختلف آن، دعوت به تجربه‌ی متن و درنهایت رمزگذاری مجدد آن. نکته‌ی اساسی‌این است که با آغاز دوران غیبت در یک رفت‌وبرگشت، این خود متن است که در مرکز نزاع قرار می‌گیرد؛ یعنی سؤال دوباره به حق حاکمیت بر متن، یا همان تفسیر آن بازمی‌گردد.
پنل دوم با عنوان «متون و محتواهای دوره‌های متقدم»، تمرکز بیشتری روی مفهوم غلو، غالیان نخستین و نمونه‌های باطن گرایی در تشیع دارد. مطالعه‌ی مقالات این بخش برای پژوهشگران حوزه‌ی امامت بسیار ثمربخش خواهد بود، خصوصا محققینی که به شکل خاص مشغول تحقیق روی موضوع گسترده‌ی غلو می‌باشند. بلا تندلر با عبدالله بن سبا و نقش باب نُصیری: توان بخشی به سرکرده‌ی روافض در سنت اسلامی[۲۷]؛ اِد هیس با نخستین مخالفت‌های نُصَیری در برابر جعفر کذّاب و تلاش جهت ایجاد ائتلاف میان جریان اصلی و جریان باطن گرایان امامی[۲۸]؛ موشِق آساتریان با جهان وجهان بینی غلات شیعی نخستین (قرون هشت و نه قمری)[۲۹]؛ و باورداشت اسماعیلی: زمینه و منابع[۳۰] از رودریگوآدِم.
در پنل سوم که به جهات سیاسی و انسان‌شناسی علم می‌پردازد[۳۱]، ابتدا علیرضا دوست دار در مقاله‌ی خود با عنوان علوم غریبه در ایران: در میان مجازات و سانسور[۳۲] به بررسی غیرقطعی بودن معیارهای قانونی جهت جواز یا ممنوعیت فعالیت‌هایی که تحت عنوان عمومی «علوم غریبه» صورت می‌گیرد پرداخته است. در همین پنل، در فرصتی استثنایی، اُلی اککرمن برای اولین بار، گزارشی از خزانه‌ی متون شیعیان بُحره به دست می‌دهد. این اولین بار است که یک زن اجازه می‌یابد به درون خزانه‌ی متون مقدس بُحره ها که آن را حرم می‌خوانند راه یابد. بر پایه‌ی گزارش اککرمن، به‌غیراز طبقه خاصی از مردان بُحره (عالمان عالی‌رتبه)، دیگران به‌هیچ‌وجه اجازه‌ی ورود به مخزن را ندارند. وی چگونگی این دست‌یابی را در گزارش خود با عنوان دیپلماسی بایگانی باطنی بحره ها: فرهنگ نسخگان خطی اسماعیلی و زبان رازداری[۳۳] به دست می‌دهد، هرچند بر اساس پیمانی که با ایشان دارد گزارشی از متون محرمانه‌ی ایشان در کار نیست. مقاله‌ی سوم به مسئله‌ی تقیه در شیعیان می‌پردازد. دوین استوارت مدتی است که مشغول گردآوری و تحلیل موارد گوناگون تقیه و توریه در تاریخ شیعه است. تاریخ تقیه، حدود تقیه و موارد مختلف به‌کارگیری آن توسط شیعیان از مسائل درخور نظر در پروژه‌ی وی با عنوان تقیه و توریه، یا هنرابهام[۳۴] می‌باشد. این مقاله به شکل غیرمستقیم نگاهی روشی به این آموزه دارد و مسائل عمیقی را در باب فلسفه‌ی اخلاق، رابطه‌ی فقه و اخلاق، نقش توریه در آن، کارکرد تقیه و توریه به‌عنوان ابزار، ارائه شده توسط امامان شیعه برای حفظ جان شیعیان و آثار تدریجی این آموزه‌ها در فرهنگ گفتاری و مآلا رفتاری شیعیان طرح می‌کند. آخرین مقاله در این بخش به معرفی نظام معرفت‌شناسی مکتب معارف خراسان یا مکتب تفکیک اختصاص دارد. حمیدرضامقصودی در این مقاله تلاش می‌کند نشان بدهد مکتب معارف خراسان درواقع نمونه‌ای است از پاسخ معاصر به پرسش اساسی‌ای که توسط پول واکر در ابتدای کنفرانس به‌عنوان مسئله‌ی اساسی تحقیقات متن گرایانه در تشیع طرح شده بود. مقاله‌ی تعریفِ تعریف‌ناشدنی: معرفت‌شناسی مکتب معارف خراسان[۳۵]، فصل سوم از پایان‌نامه‌ی نویسنده است که بر زوایای معرفت‌شناسی اندیشه‌ی میرزا مهدی اصفهانی و روش متن گرایانه ی او به‌عنوان کلیدی‌ترین شخصیت مدرسه‌ی معارف تمرکز دارد. مکتب معارف خراسان در این مقاله، الگویی متن گراست از تلاقی متن، عقل (دلیل) و تجربه‌ی شخصی.
آخرین پنل به دوره‌های ابتدایی و میانی از دوران متأخر نگاه می‌کند. فلسفه، تصوف و پروسه‌ی مشروعیّت در دوران صفویه[۳۶] از عطا انزلی؛ شیعه‌ی باطن گرا در مدرسه‌ی متأخر حلّه: ولایت و آخرالزمان در رجب‌علی بُرسی و حسن بن سلیمان حلی[۳۷] از سجاد رضوی و نهایتا مقاله‌ای با عنوان غیب گرایی، فلسفه بخشی به امامت و عقلانیت در دوران تمیوری _ صفوی[۳۸] از مت ملوین کوشکی مقالات ارائه شده در این بخش هستند. سجاد رضوی در مقاله‌ی خود تلاش می‌کند ثابت کند گفتگو از مفهوم ولایت در سطوح عالی، آن چنان‌که برخی در فضای آکادمیک طرح نموده‌اند، صرفا در آثار دوره‌های متأخر پدیدار نگشته است.
پی نوشت ها :
[۱]. Reason and Esotericism in Shi’i Islam.
[2]. George Warner.
[3].Paul Walker.
[4]. Bella Tendler.
[5]. Ed Hays.
[6]. Mushegh Asatryan.
[7]. Rodrigo Adem.
[8]. Olly Akkerman.
[9]. Devin Stewart,.
[10]. Sajjad Rizvi.
[11]. Franklin Lewis.
[12]. Fred Donner.
[13]. برای اطلاع بیشتر از جزئیات این طرح بنگرید به Mellon Islamic Studies Initiatives
[14]. این گزارش صرفا جهت معرفی و آشنا سازی مخاطبین مجله‌ی امامت پژوهی با مقالات ارائه شده در این کنفرانس نگاشته شده و ترجمه‌های ارائه شده از عناوین مقالات به معنی تأیید آن‌ها از سوی نویسندگان آن‌ها نیست. این مختصر درواقع بازتاب برداشت‌های شخصی نویسنده است که خود در کنفرانس شرکت داشته است.
[۱۵]. The Tafsīr al_Askarī: a brief history of the development of a Shī’ī text.
[16]. Explaining Payer: A Passage from Ibn Bābawayh’s Ilal alSharā`i in context
[17]. Principles of Fatimid Esoteric Interpretation (ta`wīl): An analysis Based on the Majālis mu`ayyadiyya of al_Mu`ayyad al_Shirazi (d.470/1078).
[18]. Examples of Ta`wīl in Fatimid Ismaili Texts.
[19]. The Challenge over of the authority of the Text.
[20]. Literalist.
[21]. Scripturalist.
[22]. Rationalist.
[23]. Esotericist _ Occultist.
[24]. Radical.
[25]. Extremist.
[26]. Personal experience _ Heuristic device.
[27].’Abd Allāh b. Saba` and the role of the Nuṣayrī Bāb: Rehabilitating the Heresiarchs of the Islamic Tradition.
[28]. Proto_Nuṣayrī Opposition to Jaʾfar the Lier and the Business of the Building Coalition Between Mainstream and Esotericist Imamis.
[29]. The World and Worldview of Early Shīʾī Ghulāt (۸th and 9th cc).
[30]. Iamaili Doctrine: Context and Sources
[31]. Politics and Anthropology of Knowledge
[32]. The Occult Science in Iran: Between Sanction and Censure
[33]. The Politics of the Bohra Bāṭin Archive: Ismaili Manuscript Culture and the Language of Secrecy
[34]. Taqiyya and Toawriyya, or the Art of Ambiguity.
[35]. To Define the Indefinable: The Epistemology of Maktab_i Maʾārif_i Khurāsān
[36]. Philosophy, Sufism, and the Process of Legitimation in the Safavid Era
[37]. Esoteric Shi’ism in the Later School of al_Ḥilla: Wilāya and Apocalyptism in Rajab al_bursī and al_Ḥasan b. Sulaymān al_Ḥillī.
[۳۸]. Occultism, Imamophilism, and Rationalism in Timurid_Safavid Iran: The Case of Littrism.
پاسخ دهید