در دوران امامت امام دهم(علیه السلام) بعضی انحرافات عقیدتی مطرح بود که ریشه در دوران های قبل داشت؛ ولی به هر حال، از آنجا که جامعه دچار بعضی از این مشکلات بود، امام به مناسبت هایی با این انحرافات برخورد می‏ کرد و با اعلام موضع خویش، نظر حق و صائب را بیان می‏ نمود و مردم را از باورهای ناصحیح و غلط بازمی داشت.

دوران امامت امام علی النقی(علیه السلام) به دلیل گسترش فرهنگی در گرایش های اعتقادی و بحث های علمی که از برخورد میان مکتب های کلامی و تحولات فرهنگی مختلف ناشی شده بود از ویژگی خاصی برخوردار است. در این دوران، مکتب های عقیدتی گوناگونی چون «معتزله» و «اشاعره» گسترش یافته و پراکندگی آرای فراوانی در سطح فرهنگی جامعه پدید آمده بود. مباحثی کلان چون جبر و تفویض، ممکن یا ناممکن بودن رؤیت خداوند، تجسیم و مباحثی از این قبیل، افکار عمومی جامعه را دست خوش تاخت و تازهای فکری کرده بود.

سرچشمه این تحولات فکری، در رویکرد دولت عباسی به مسائل علمی و فرهنگی و نیز هجوم فلسفه و کلام دیگر ملل به سوی جامعه مسلمانان خلاصه می‏ شود. دستگاه حکومتی، کتاب های علمی دانشمندان ملل دیگر را به عربی ترجمه می‏ کرد و در اختیار مسلمانان می‏ گذاشت. این روند از زمان مأمون آغاز شد و به تدریج ادامه یافت و تلاش فراوانی که در ترجمه کتاب های دیگر ملل، به ویژه یونان انجام پذیرفت موجب شد که برخی اندیشه های انحرافی شکل گیرد و مسلمانان دچار سر شکستگی گردند.[۱]

«جرجی زیدان» در این باره می‏ نویسد: «مأمون هم وزن کتاب های ترجمه شده طلا می‏ داد و روی هر کتابی که به نام او ترجمه می‏ شد، از خود علامتی می‏ گذاشت و مردم را به خواندن و فرا گرفتن آن علوم تشویق می‏ کرد. با دانشمندان خلوت می‏ نمود و از معاشرت با آنان لذت می‏ برد».[۲]

البته آنچه از بررسی زندگی علمی امام هادی(علیه السلام) در مناظره های علمی به دست می‏ آید، برتری مبانی اعتقادی شیعه را در این برهه از زمان آشکار می‏ سازد. گذشته از این مطالب، پیدایش این همه آرا و نظرات گوناگون، سبب آشفتگی در اوضاع فرهنگی و اجتماعی گردیده و حاصل این آشفتگی، در پیدایش گروه های گوناگونی چون: غلات، واقفیه، صوفیه، مجسّمه و… نمود یافت. حاکمیت نیز از این آشفتگی فرهنگی، برای دست یابی به اهداف خود بهره می‏ جست. عباسیان می‏ خواستند از این جریان ها به عنوان حربه ای برای تضعیف مبانی فکری و اعتقادی مسلمانان بهره برداری کنند.

عظمت مقام علمی امام هادی(علیه السلام) به گونه ای بود که با وجود تمام سخت گیری ها و مشکلات که برای ارتباط با امام وجود داشت آن حضرت در طول ۳۴ سال امامت خویش در بیان و تبیین اعتقادات صحیح دینی بسیاری از پرسش ها و شبهات را پاسخ داد و راه روشن قرآن و عترت را فراروی مردم نهاد.

پی نوشت ها

[۱] – مجله پاسدار اسلام، ابوالفضل هادی منش، شماره ۲۷۸، ص ۳۳٫

[۲] – جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ج۳، ص۲۱۶٫