تفاوت تاریخ نگاری و تاریخ نگری در چیست؟

واژه ی «سیره» از «سیر» به معنی حرکت، راه رفتن روی زمین، گذشتن و عبور[۱] گرفته شده است و همچنین بر نوع و چگونگی رفتار و نیز طریقه، هیئت و حالت دلالت می کند.[۲]

کتاب هایی که زیر عنوان «سیره» رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نوشته شده، عموما به گزارش رفتار رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پرداخته و کمتر به بررسی نوع و سبک رفتاری که حضرت در عمل و روش برای رسیدن به مقاصد متعالی و اهداف رسالت خویش به کار می برده است، پرداخته شده.

هدف عده ای از غیر مسلمانانی که به تاریخ زندگانی و سیره ی پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم پرداخته اند که البته شمارشان اندک نیست، معرفی و بلکه تحریف و نمایاندن سیمایی مه آلود و غیر حقیقی از شخصیت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بوده است، البته از این گروه عده ای این قصد را ندارند.

بررسی و پژوهش درباره ی مکتب سیره نگاری مؤلف ارجمند از بایسته های مهم پژوهشی در این حوزه می باشد که می توان مطابق اصول و مبانی ارزیابی علمی متون و دیدگاه ها، آن را مورد بررسی قرار دهند.

هدف و انگیزه ی اصلی نویسندگان مسلمان از نوشتن کتاب در مورد پیامبر اعظم معرفی شخصیت رسول خدا به عنوان برترین الگوی رفتاری در زمینه های مختلف و حوزه های گوناگون زندگانی فردی و اجتماعی است.

آیه ی ۲۱ سوره ی احزاب «لقد کان لکم فی رسول الله اسوه حسنه لمن کان یرجوا الله و الیوم الآخر و ذکر الله کثیرا»

تحلیل و بررسی مکتب سیره نگاری علامه سید جعفرمرتضی عاملی

رویکرد کتاب الصحیح نقد و ارزیابی حدیث در حوزه ی سیره ی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و خصوصا پایبندی استوار به بینش های کلامی شیعه، اخبار و روایات تاریخی که برای انجام پژوهش های علمی صحیح معرفی کرده است، مورد ارزیابی قرار داده. مؤلف علاوه بر نشان دادن کاربرد این معیار ها و موازین، دیدگاه نهایی را که خود، بر پایه ی همین معیار ها درست می داند، تقدیمی خواننده می کند.

در کتاب الصحیح گاهی اوقات روایات و نقل های فراوانی از یک واقعه ی تاریخی از منابع گوناگون نقل می شود، سپس مؤلف به نقد و ارزیابی آن ها از وجوه و جنبه های متعدد می پردازند. که این نقد و بررسی های مؤلف مشخص می کند، حجم انبوه تحریف در حوادث تاریخی و همچنین تلاش های نامبارک برای انحراف حقایق و تزویر وقایع، به منظور تحکیم پایه های حکومت باطل ستمگر چه مقدار زیاد می باشد.

شناخت سیره نگاری مؤلف و اصول کلی حاکم بر کتاب الصحیح به طور خلاصه به شکل و چارچوب زیر است:

بررسی پیشینه سیره نگاری و خطوط کلی آن در دو مکتب خلافت و امامت. که خود شامل هشت فصل می شود:

1. سیمای پیغمبر در کتب خلافت
2. سیاست منع نشر حدیث
3. مفتیان جایگزین
4. قصه گویان و نقش آنان در تحریف سیره
5. آثار و نتایج سیاست های رسمی در قبال سیره
6. ضرورت حضور امام معصوم در جامعه
7. معیارها و ضوابط آشفته در تدوین و نقل سیره
8. ضوابط و معیارهای درست پژوهش علمی.[۳]

در فصل چهارم کتاب از بخش دوم به تبیین معیارها و ضوابطی اختصاص دارد که از دیدگاه نویسنده می تواند به پژوهشگر سیره ی نبوی در رسیدن به اخبار صحیح یاری رساند. وی در این رابطه به بیان ضابطه و ملاک برای شناخت اخبار درست و شرح اختصاری هر کدام می پردازد:

۱- بررسی حال ناقلان (جرح و تعدیل راوی)

۲- اتزام به شیوه ی بیانی صحیح

۳- عدم تعرض نصوص در مسائل عقلی و عقیدتی

 ۴- شخصیت شناسی افراد

 ۵- عدم تناقض

 ۶- عدم مخالفت اخبار با بدیهیات

 ۷- موافقت با قرآن و …

همچنین ضوابطی مثل مخالفت با اخبار اسرائیلیات و مخالفت با اهداف و مقاصد حاکمان ستمگر از دیگر ویژگی های اخباری این کتاب می باشد.

نویسنده در کتاب خود از انبوه بی شماری از آیات قرآن در اثبات صحت اخبار و حوادث یا رد شماری از گزارش های تاریخی بهره برده است. مثلا در مورد اوضاع فرهنگی اجتماعی عربستان به هنگام بعثت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و یا نبردهای حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم.

همچنین نویسنده در استناد به آیات قرآن چه برای پذیرش و اثبات مطلبی و چه برای رد اخبار یا حادثه ی تاریخی از شیوه هایی چون استناد به نص یا استناد به ظاهر، استناد به مضمون و مفهوم آیات، استاد به سیاق آیات و استناد به شأن نزول آیات استناد کرده است.

یک از اشکالاتی که ممکن است به این کتاب گرفته شود این است که طبق نظر نویسنده، سیره ی نبوی صرفا تاریخ نیست بلکه یک منبع معرفت شناختی است پس می توان از باورهای عقیدتی و کلامی در تخلیل گزارش ها، اخبار و روایات تاریخی استفاده کرد.

به اعتقاد نویسنده در تعرض باورهای کلامی و گزارش های تاریخی، باورهای قطعی که حکایتگر حقایق ثابت هستند، بر اخبار و روایت های تاریخی ترجیح دارد.[۴]

طبق نظر سید جعفر مرتضی باورهای کلامی به دسته تقسیم می شوند، دسته اول باورهای قطعی مانند وجود خداوند، عصمت پیامبران و اوصیای خداوند و… . ودسته ی دوم باورایی که از مطالعه و بررسی زندگی مؤمنان صدر اسلام ایجاد شده باشد، در صورت تعرض متون تاریخی با دسته ی نخست دیگر منتظر سندی نمی شویم و بی درنگ آن را مردود اعلام می کنیم.

یکی از باورهایی اصلی علامه سید جعفر مرتضی در نوشتن الصحیح عصمت شخص پیامبر از گناه، خطا، سهو و نسیان در تمامی امور اعم از کلی و جزئی می باشد.

حوزه ی اصلی ورود اسرائیلیات در معارف اسلامی عمدتا در متون تفسیر و حدیث می باشد. ولی متون تاریخی مسلمانان درباره ی سیره ی نبوی از آن خالی نمانده است.[۵]

طبق نظر علامه سید جعفر مرتضی منشأ ورود اسرائیلیات به متون اسلامی، این روایت ناردست است که از زبان پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل کرده اند:

«حدثوا عن بنی اسرائیل و لاحرج»[۶]

از دیدگاه مؤلف مروجان اصلی اسرائیلیات، مسلمان شده های اهل کتاب بودند که خود را به دستگاه خلافت نزدیک کردند و با جعل حدیث و تحریف حقایق دین، ضربه های مهلکی به اسلام زدند.[۷]

مؤلف معتقد است که پس از اجرای سیاست منع نقل و کتابت حدیث بهترین راه حل برای یافتن جایگزین مناسب ارجاع مردم به اهل کتاب بود، زیرا این کار هم با زمینه های فکری بسیاری از آن ها سازگار بود، چراکه قبل از اسلام هم آن ها دانشمندان یهود را منبع علم و معرفت می دانستند – و هم از شدت فشارهایی که از سوی مردم برای کسب معارف دین بر پیکره ی نظام وارد می شد، می کاست.

مؤلف در بررسی اختلاف روایات در چند موضع بحث را باز می کند:

 ۱- توجه خاص به جایگه شخصیت ها و پایگاه اجتماعی، عقیدتی و سیاسی آن ها

 ۲- بررسی مخالفت یا عدم تعارض اخبار با بدیهیات

 ۳- بررسی امکان وقوع تاریخی

۴- توجه به انگیزه ی راویان

 ۵- بررسی امکان جمع بین روایات.

یکی از دیگر از اشکالاتی که می توان به کتاب الصحیح وارد نمود آن است که نویسنده روایات و گزارش های مختلف یک حادثه را از منابع گوناگون حدیثی، تفسیری تاریخی و سیر به طور کامل نقل می کند و همه را به رغم مشترکات فراونان در لفظ می آورد. از این رو باعث تکرار مکررات می شود و خواننده را خسته می کند.

نامرتب بودن گزارش ها هم یکی از دیگر اشکالات کتاب الصحیح می باشد، به این صورت که مؤلف در عرضه روایات و گزارش های تاریخی روش واحدی نمی گیرد. مثلا روایات را از نظر ضعف و قوت سند یا تربیب زمانی منابع دسته بندی نمی کند.

اکثر تاریخی که از گذشتگان به دست ما رسیده است با خواسته حاکمان و تمایلات آن ها هماهنگ و در خدمت مصالح آنان می باشد.

تاریخ مدون اسلام با همه ی کاستی ها و نواقصی که دارد، غنی ترین تاریخ مکتوب یک ملت است و از تاریخ سایر ملت ها دقیق تر کامل تر است علاوه بر این، آیات قرآنی و نصوص صحیح و صریح را که مطلقا در هیچ تاریخ دیگری نمی بیند و در خود دارد.[۸]

منبع: ترجمه کتاب الصحیح من سیره النبی جلد اول از صفحه ۲۹ تا صفحه ۶۳ /علامه سید جعفر مرتضی عاملی

[۱]) معجم مقاییس اللغه ۳/۱۲۰، لسان العرب ۶/۴۵۳، المفردات فی غریب القرآن

[۲]) اقرب الموارد ۱/۵۶۲، المفردات فی غریب القرآن ۲۴۷

[۳]) کلیه ی مطالب بالا مربوط به جلد نخست کتاب الصحیح می باشد که به صورت جداگانه با عنوان المدخل لدراسه السیره النبویه به چاپ رسیده و به عنوان کتاب درآمدی بر سیره ی نبوی ترجمه و به چاپ رسیده.

[۴]) آینه پژوهش، زمستان ۶۴ و ۶۹

[۵]) الاسرائیلیات فی التفسیر و الحدیث

[۶]) الصحیح فی سیره النبی العظم (ص) ۱/۱۰۳ – ۱۰۱

[۷]) آینه ی پژوهش، شماره ی ۵ ص. ۶۸

[۸]) کتاب زندگانی سیاسی امام رضا (ع)