نخست باید دانست در اعمال انسان سه عامل مهم نقش دارد:

۱ – عوامل وراثتى و ژنتیکى

۲ – عوامل محیطى.

۳ – اختیار و انتخاب.

سه امر یاد شده، از عوامل متغیر هستند که هیچ گاه شرایط مساوى را براى افراد انسان ها به وجود نمى آورند و این تفاوت ها از زیبایى هاى آفرینش و بر اساس «حکمت» خداوند است.

اما «عدالت» خدا بر این اساس است که از هر کس با توجه به شرایط محیط و عوامل ژنتیکى و امکاناتى که در اختیار دارد، بازخواست کند؛ لذا شدت و یا تخفیف عذاب و یا پاداش او نیز با ملاحظه هر سه عامل است.

به طور مثال در روایت آمده که خداوند، هفتاد خطا را بر جاهل مى آمرزد که یکى از آنها را بر عالم نمى آمرزد. بنابراین تأثیر عوامل غیر اختیارى در روحیات و اعمال و کنش هاى انسان ها، امرى مسلّم و تردید ناپذیر است؛ لیکن این گونه امور هرگز سلب کننده اختیار و آزادى اراده انسانى نیستند و از طرف دیگر نمى توانند فطرت پاک الهى آدمى را – که اورا به سوى خدا و فضایل و پاکى ها فرا مى خواند – از بین ببرند.

نقش عوامل محیطى یا وراثتى یاد شده آنها، ایجاد زمینه گرایش به سوى بعضى از رذالت ها و منکرات است. بنابراین تفاوت یک انسان حرام زاده یا فردى که در محیط تربیتى فاسدى تولد و رشد مى یابد، با فرد حلال زاده یا کسى که در محیط سالم تولد و رشد یافته، آن است که در وى زمینه گرایش به کژى ها و آلودگى ها بیشتر است؛ ولى این زمینه هرگز توانایى و اراده اصلاح را از او سلب نمى کند و همین انسان بر حسب فطرت الهى میل به سوى نیکى ها و ارزش هاى متعالى نیز دارد. بنابراین مى تواند مانند هر کس دیگر به سمت ارزش ها و فضایل حرکت کند.

در طول تاریخ نیز بسیارى از انسان هایى که در محیط سالم رشد کرده اند، به سوى انحرافات گرویده و در مقابل افرادى در محیط هاى فاسد علیه تمایلات نفسانى پست خود قیام کرده و به اصلاح گراییده اند. از طرف دیگر عذاب و پاداش الهى، نسبت به همه انسان ها یکسان نیست؛ چنان که گفته اند: در قیامت سه کتاب وجود دارد که به حسب آنها پاداش و جزا صورت خواهد گرفت:

۱ – پرونده سیئات،

۲ – پرونده حسنات،

۳ – پرونده نعمات.

مقصود از نعمت ها صرفاً آب و نان و … نیست؛ بلکه مهم ترین آنها عوامل تربیتى ـ مانند پیامبران، علما، خانواده خوب، دوستان خوب، شرایط اجتماعى مناسب، قواى ادراکى، شرایط ژنتیک و… ـ مى باشد.

از اینجا روشن مى شود که مسئولیت هر کس در پیشگاه خداوند، متناسب با نعمت هایى است که پروردگار به وى ارزانى داشته و عدالت الهى ایجاب مى کند با ملاحظه تمام شرایط و عوامل ارادى و غیر ارادى دخیل در افعال انسان، هر فردى را پاداش و جزا بخشد. آنچه در روایات درباره حرام زادگان و … آمده، همه براى تذکر و یادآورى وجود همین زمینه ها است و از آنها مى توان در امور تربیتى نتایج درخشانى گرفت. بنابراین وجود این عوامل و تأثیر آنها، هیچ تضادى با عدل الهى و پاداش و عذاب اخروى ندارد.

پرسش و پاسخ های دانشجویی پیرامون خداشناسی/ مؤلف:محمدرضا کاشفی

دفتر نشر معارف