در روایات شیعه، عبارت و اصطلاح بسیار لطیف و مناسبی برای انتظار در نظر گرفته شده و آن «انتظار فرج» است. فرج، به معنای نصرت و پیروزی و گشایش گره‌های زندگی از جانب خداوند است. مقصود از انتظار فرج، انتظار دگرگونی‌ مثبت و گسترده در زندگی بشر و زدوده شدن ناکامی‌ها و نابسامانی‌ها از چهره‌ی غمزده‌ی جامعه‌ی انسانی است و پیروزی حکومت عدالت گستر و معنویت گرای مهدوی بر دولت‌های شرک و کفر و ستم است.

در روایات، توصیه‌های فراوانی در مورد انتظار فرج و ارزش، و فضیلت‌های بی‌شمار آن شده است.

پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم آن را برترین اعمال و عبادات می‌داند: «أَفْضَلُ أَعْمَالِ أُمَّتِی انْتِظَارُ الْفَرَجِ مِنَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ»[۱]؛ «انتظار فرج [و گشایش] از جانب خدای بلند مرتبه، برترین عمل امّت من است» و نیز می‌فرماید: «أَفْضَلُ الْعِبَادَهِ انْتِظَارُ الْفَرَج‏»[۲]؛ «با فضیلت‌ترین عبادات، انتظار فرج است».

حضرت علی (علیه السّلام) نیز آن را محبوب‌ترین اعمال در نزد خداوند و منتظر فرج را، همانند شهید راه حق می‌داند: «انْتَظَرُوا الْفَرَجَ وَ لَا تَیْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ فَإِنَّ أَحَبَّ الْأَعْمَالِ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ انْتِظَارُ الْفَرَج‏ الْآخِذُ بِأَمْرِنَا مَعَنَا غَداً فِی حَظِیرَهِ الْقُدْسِ وَ الْمُنْتَظِرُ للفَرَج لِأَمْرِنَا کَالْمُتَشَحِّطِ بِدَمِهِ فِی سَبِیلِ اللَّه‏»[۳]؛ «منتظر فرج باشید و از رحمت خدا مأیوس نشوید که محبوب‌ترین اعمال نزد خداوند –عزّوجل- انتظار فرج است. کسی که پذیرای امر ما باشد، فردا [ها] در «حظیره القدس» با ما است و کسی که منتظر فرج باشد، مانند کسی است که در راه خدا، به خون خود آغشته گشته است».

امام جواد (علیه السّلام) آن را بافضیلت‌ترین و راه گشاترین امور می‌داند: «أَفْضَلُ أَعْمَالِ شِیعَتِنَا انْتِظَارُ الْفَرَجِ مَن عَرَف هذ الامر فقد فُرِّج عنه بانتظاره»[۴]؛ «برترین عمل شیعیان ما انتظار فرج است. هر کس این امر را بداند و آن را بشناسد، به همین انتظار در کارش گشایش و فرج می‌شود».

امام هادی (علیه السّلام) به روشنی معنای فرج را –که همان انتظار ظهور مهدی موعود است- توضیح می‌دهد. علی بن مهزیار می‌گوید: نامه‌ای به امام هادی (علیه السّلام) نوشتم و از ایشان درباره‌ی «فرج» پرسیدم؛ حضرت فرمود: «إِذَا غَابَ صَاحِبُکُمْ عَنْ دَارِ الظَّالِمِینَ فَتَوَقَّعُوا الْفَرَجَ»[۵]؛ «هرگاه امام شما از بین ظالمان و ستمگران مخفی شد، چشم به راه فرج باشید».

امام صادق (علیه السّلام) نیز حالات شیعیان در دوران غیبت و انتظار گشایش و فرج را چنین بازگو می‌فرماید:«نزدیک‌ترین جایی که خدای متعال به بندگانش هست و نیز بیشترین زمانی که از ایشان راضی است، وقتی است که حجّت الهی را از دست بدهند و او بر ایشان ظاهر نشود و جایش را ندانند؛ در عین حال یقین دارند و آن حجّت باقی است و باطل نشده است. پس در آن هنگام، هر صبح و شام، منتظر فرج باشید…»[۶].

برآیند این روایات این است که آن عموم مردم جهان –به خصوص شیعیان باید منتظر ظهور مهدی و قیام مهدی موعود باشند که از سراسر پرده‌ی غیبت برون آید. انتظار فرج، در واقع نوعی آمادگی و استقبال از نیکی‌ها است. آمادگی برای تلاش و حرکتی مداوم و کوششی خستگی ناپذیر همراه با تهذیب نفس، پاک زیستن، حق خواهی و دور ماندن از زشتی‌ها و آلودگی‌ها… به هین جهت وقتی ابوبصیر از امام صادق (علیه السّلام) پرسید که: فرج کی خواهد بود؟ آن حضرت فرمود: «یَا أَبَا بَصِیرٍ، و أَنْتَ مِمَّنْ یُرِیدُ الدُّنْیَا؟ مَنْ عَرَفَ هذَا الْأَمْرَ، فَقَدْ فُرِّجَ عَنْهُ؛ لِانْتِظَارِه‏»[۷]؛ «ای ابوبصیر! تو هم از کسانی هستی که دنیا را طلب می‌کنند؟ آن کس که قیام امام را بشناسد، برای او به جهت انتظارش فرج شده است».

بر این اساس، انتظار فرج، فراتر از انتظار معمولی است؛ یعنی انتظاری همراه با آگاهی، بصیرت، درایت، معنویّت، آمادگی، حق گرایی، عدل خواهی و…به عبارت روشن‌تر، انتظار فرج، شناخت حق و شناختن رهبر و امام حقّ و انتظار یاری رساندن به او است. چنین شخصی در غیبت امام، چنان رفتار می‌کند که گویا در زمان ظهور و حضور او زندگی می‌کند. به همین جهت شیعه تمامی دشواری‌ها و کاستی‌ها را پشت سر نهاده و از خطر انقراض و زوال به دور مانده است. این نوع انتظار است که دارای فضیلت و ارزش بی‌‌شماری است.

امام سجّاد (علیه السّلام) می‌فرمود: «انْتِظَارُ الْفَرَجِ مِنْ أَعْظَمِ الْفَرَج‏»[۸]؛ «انتظار فرج، خود از بزرگ‌ترین گشایش‌ها است».

امام کاظم (علیه السّلام) هم فرمود: «انْتِظَارَ الْفَرَجِ مِنَ الْفَرَج‏»[۹]؛ «انتظار فرج، نشانه‌ی فرج و گشایش است».

به صراحت می‌توان گفت: از مهم‌ترین رازهای نهفته‌ی بقای تشیّع همین روح انتظاری است که کالبد شیعه را آکنده ساخته و پیوسته او را به تلاش، کوشش، جنبش و جوشش وا می‌دارد.

«انتظار»، ظرفیت و توانایی فراوانی برای تحقّق جامعه‌ی آرمانی اسلام ایجاد می‌کند و رفتارها و برنامه‌ها را بدان سمت سوق می‌دهد. این والاترین عبادت و بهترین عمل است؛ چنان‌که امام علی (علیه السّلام) فرمود: «أَفْضَلُ عِبَادَهِ الْمُؤْمِنِ انْتِظَارُ فَرَجِ اللَّهِ»[۱۰]؛ «بهترین عبادت مؤمن، انتظار کشیدن فرج خداوند است». به طور خلاصه مؤلّفه‌های زیر را می‌توان از «انتظار فرج» برداشت کرد:

۱ –  تلاش و کوشش برای پیشرفت و ترقّی؛

۲ – اصلاح طلبی و امید به زندگی بهتر (گشایش در امور)؛

۳ – نفی وضع موجود (ظلم و بی‌عدالتی، فساد و تباهی)؛

۴ – طرد و عدم پذیرش حکومت‌‌های سیاسی (نامشروع دانستن آن‌ها)؛

۵ – قیام و انقلاب و نهضت مداوم و فعّال؛

۶ – ضرورت تشکیل حکومت‌های دینی و مشروع؛

۷ – عدم انقیاد و سازش در برابر جبّاران و مفسدان و…[۱۱].

منبع: پرسشها و پاسخهای دانشجویی مهدویت پیش از ظهور؛ دفتر نشر معارف – تدوین و تألیف: رحیم کارگر

[۱]. بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۱۲۸٫

[۲]. معجم احادیث الامام المهدی، ج ۱، ص ۲۶۸٫

[۳]. بحار الانوار، ج ۵۳، ص ۱۲۳٫

[۴]. بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۱۱۰٫

[۵]. کمال الدین، ج ۲، ص ۳۸۰، ح ۲٫

[۶]. همان، ص ۳۳۷، ح ۱۰٫

[۷]. کافی، ج ۱، ص ۳۷۱٫

[۸]. بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۱۲۲، ح ۴٫

[۹]. الغیبه طوسی، ص ۴۵۹٫

[۱۰]. بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۱۴۶٫

[۱۱]. برای مطالعه بیشتر ر. ک: نگارنده، مقاله انقلاب و انتظار، فصلنامه انتظار، ش ۵۲، ص ۱۳۰٫