به‌طور کلى مساجد کوفه همچون سایر مساجد بنا شده در صدر اسلام مانند مسجد مدینه و مسجد قبا بسیار ساده بنا شد و به مرور زمان، پیرایه‌ها و زینت‌ها به آنها ملحق شده، سادگى اولیه خود را از دست دادند.
سقف مساجد در آغاز از حصیر و برگ خرما و تنه درختان پوشیده مى‌شد و بعدها به مرور زمان به خشت یا آجر تبدیل مى‌گشت. محراب مسجد طبق سنّت اصلى، مقدارى پایین‌تر از سطح مسجد بنا مى‌شد.
سنگ‌فرش قسمت غیر مسقّف مسجد که با عنوان صحن یا مؤخره از آن یاد مى‌شد، خاک یا ریگ و شن بود.[۱]
از جمله مهمترین مساجد در شهر کوفه که با تاریخ اسلام گره خورده است مسجد کوفه می باشد. اگرچه کوفه مساجد دیگری نیز دارد که قابل توجه می باشند اما در ابتدا به معرفی اجمالی مسجد کوفه می پردازیم.
مسجد جامع کوفه
از نظر روایات شیعه، این مسجد پیشینه و قدمت چند هزار ساله دارد و آثار این قدمت به صورت نمادهایى در داخل مسجد مشخص شده است. از نظرگاه این روایات، بنیان این مسجد در زمان حضرت آدم (علیه السلام) پى‌ریزى شده و وسعت آن بسیار بیشتر از وسعت و گنجایش آن بعد از اسلام بوده است.[۲] در زمان‌هاى بعد، خانه نوح و نمازگاه او، محل کشتى ساختن وى و بالاخره تنورى که آب از آن فوران نمود و وقوع طوفان نوح را اعلان نمود، در این مسجد قرار داشت.[۳] طوفان نوح این مسجد را به کلى ویران کرد.[۴] اما باز در روایات از این مسجد به عنوان مصلاّى ابراهیم (علیه السلام) یاد شده است که بر آباد بودن این مسجد در زمان آن حضرت دلالت مى‌کند.[۵]
در زمان‌هاى بعدى روییدن‌گاه بوته کدو که حضرت یونس (علیه السلام) را پوشانید و نیز جایگاه و مخفیگاه عصاى موسى (علیه السلام) و انگشتر سلیمان (علیه السلام) در این مسجد ذکر شده است.[۶] همچنین مصلاّى حضرت خضر (علیه السلام) و خانه حضرت ادریس (علیه السلام) را در این مسجد تعیین نموده‌اند.[۷] و بالاخره در روایتى، این مسجد به عنوان مصلاى١٠٧٠ پیامبر معرفى شده است.[۸] گفته شده است مسجد اولیه، گنجایش جمعیت چهل هزار نفرى جنگ‌جویان را داشته است .[۹] در بعضى از منابع چنین آمده است که مسجد جامع کوفه درهاى فراوانى داشت، اما آنچه از این درها در کتاب‌هاى تاریخى ذکر شده، چهار در است:
باب السُدَّه
این در، نمازخانه مسجد، یعنى شبستان آن را به قصر کوفه متصل مى‌کرد. حضرت على (علیه السلام) از این در رفت‌وآمد مى‌کرد.[۱۰]
باب الفیل
. بعضى از کتاب‌هاى شیعى، نام قبلى این در را «باب الثُعبان» ، یعنى درِ اژدها دانسته‌اند؛ زیرا در آنجا مارى بزرگ با حضرت على (علیه السلام) حرف زد و بنى‌امیه به منظور فراموش شدن این کرامت، اصرار به نامگذارى آن به «باب‌الفیل» نمودند.[۱۱]
باب الکنده
از مجموع روایات چنین برمى‌آید که این در، به شبستان مسجد باز مى‌شده نه به صحن آن.
باب الأنماط
انماط جمع نَمَط و به معناى نوعى فرش گلیم است[۱۲] که بر هودج مى‌افکندند. احتمالاً در این قسمت از مسجد، افراد بازاری فعال در این شغل به کسب و کار خود مشغول بوده‌اند، لذا این در به نام آنان نامیده شد.
مکان های تاریخی مسجد:
در بعضى از روایات شیعه، از آثارى تاریخى در میان مسجد کوفه سخن به میان آمده است که به‌طور خلاصه به آنها اشاره مى‌شود:
دکّه القضاء
این دکّه، سکویى بود که حضرت على (علیه السلام) روى آن مى‌نشست و به قضاوت مى‌پرداخت.[۱۳]
بیت الطشت
این محل که در صحن مسجد واقع شده یادآور یکى از شگفت‌آورترین قضاوت‌هاى حضرت على (علیه السلام) است که در آن از شکم دخترى که متهم به زنا شده بود، با تمهیداتى خاص زالویى بیرون آورد و به درون طشت انداخت.
سفینه نوح
بنا به نقل بعضى از روایات شیعه، محل ساخته شدن سفینه و کشتى نوح (علیه السلام) بوده است. [۱۴]
تَنُّور
از این محل در روایات شیعه به عنوان محلى یاد شده که در آن تنور حضرت نوح (علیه السلام) قرار داشته [۱۵]و فوران آب از آن به عنوان نشانه اعلام آغاز طوفان نوح (علیه السلام) در قرآن یاد شده است. [۱۶]
محراب حضرت علی (علیه السلام)
این محراب به صورت اتاقکى مرتفع و محاصره شده به وسیله چوب‌هاى ساج، در قسمت راست محراب اصلى مسجد کوفه قرار دارد و مورد احترام مردم و شیعیان است.
دیگر مساجد کوفه
به‌جز مسجد جامع کوفه، مساجد فراوان دیگرى در گوشه و کنار شهر پراکنده شده بود که بیشتر آنها مساجد قبیله‌اى است و به قبایل خاص نزدیک به آن مسجد متعلق بود.[۱۷]در بعضى از گزارش‌هاى تاریخى، یکى از علل ازدیاد مساجد، بداخلاقى (چشم و هم‌چشمى) ذکر شده است.[۱۸] از نظر روایات شیعه، این مساجد به سه قسم تقسیم مى‌شوند:
– مساجد مبارکه که به وسیله افراد نیک و با هدف‌هاى نیک بنا شده‌اند؛
– مساجد ملعونه که به وسیله افراد پَست و با اهداف پست ساخته شده‌اند؛
– مساجد دیگر که یا در روایات شیعه مطرح نشده و یا عنوانى به آن داده نشده است.
مساجد مبارکه
این مساجد عبارتند از[۱۹]:
مسجد سَهْلَه
در روایات شیعه، فضایل بسیارى براى این مسجد نقل شده است.[۲۰]از جمله، این مسجد را خانه ادریس دانسته‌اند که در آن به خیاطى مشغول بوده است.[۲۱]
نیز از آن به عنوان خانه حضرت ابراهیم (علیه السلام) (و مسکن حضرت خضر (علیه السلام)) یاد شده است.[۲۲]
در بعضى روایات شیعه، این مسجد به عنوان منزلگاه آن حضرت (عجل الله تعالى فرجه الشریف) و خاندانش معرفى شده است.[۲۳]
مسجد حَنّانه
حنّانه به معناى بسیار ناله‌کننده است. در باره دلیل نامگذارى این مسجد گفته شده هنگامى که بدن مطهر حضرت على (علیه السلام) را از کنار این مکان به سمت نجف منتقل مى‌کردند، این مکان ناله زیاد داشته است.[۲۴]در بعضى از روایات نیز این مکان به عنوان جایى که سر امام حسین (علیه السلام) از سوى کوفیان در آن گذاشته شد، معرفى گردیده است.
مسجد بنی‌کاهل
نام دیگر این مسجد، مسجد امیرالمؤمنین (علیه السلام) مى‌باشد. گزارش شده است که حضرت على (علیه السلام) صبح‌ها در این مسجد نماز مى‌خواند.[۲۵] هم‌اکنون از این مسجد اثرى باقى نمانده است.
مسجد صَعْصَعَه بن صوحان
این مسجد به نام صعصعه، یکى از یاران مخلص و خطیب حضرت على (علیه السلام) نامیده شده که شاید بنیان‌گذار آن بوده است.
مسجد غَنّی
. حضرت على (علیه السلام) بنیان‌گذار این مسجد را مردى مؤمن دانسته است.[۲۶]این مسجد متعلق به «سلیم» یا «انصار» بوده[۲۷]و هم‌اکنون اثرى از این مسجد باقى نمانده است.
مسجد الحمراء
این مسجد نیز به عنوان مسجدى مبارک در روایت حضرت على (علیه السلام) یاد شده و به عنوان مسجد «یونس پیامبر (صلى الله علیه و آله)» معرفى گردیده است.[۲۸]بعضى احتمال مى‌دهند که در این مکان حضرت یونس (علیه السلام) به وسیله ماهى به ساحل انداخته شد.[۲۹]
مساجد ملعونه
این مساجد عبارت است از: ١. مسجد اَشْعث بن قِیس کِندى، ٢. مسجد جریربن عبدالله بجلى، ٣. مسجد سماک بن مخرمه،۴. مسجد شَبَث بن رَبعى،۵٫ مسجد تیم،۶٫ مسجد ثقیف، ٧. مسجدى در الحمراء.
در روایتى منسوب به حضرت على (علیه السلام) از نماز خواندن در پنج مسجد نهى شده است. [۳۰]
منبع: کتاب کوفه از پیدایش تا عاشورا؛ نویسنده: نعمت الله صفری فروشانی؛ نشر مشعر
[۱] العماره فى صدر الاسلام، ص ١٠.
[۲] . بحارالانوار، ج ١٠٠، ص ٣٨۶.
[۳] بحارالانوار، ج ١٠٠، ص ٣٨٧.
[۴] همان، ص ٣٨۶.
[۵] همان، ص ٣٨٨.
[۶] همان، ص ٣٨٩.
[۷] همان، ص ٣٩٠.
[۸] همان، ص ٣٨٩.
[۹] معجم البلدان، ج ۴، ص ۴٩١.
[۱۰] بحارالانوار، ج ١٠٠، ص ۴٠۶؛ تاریخ الکوفه، ص ۵٣؛ کوفه پیدایش شهر اسلامى، ص ٢۴٩، لواعج الاشجان، ص۵٧.
[۱۱] تاریخ الکوفه، ص ۵٣.
[۱۲] لسان العرب، ج ١۴، ص ٢٩٣.
[۱۳] بحارالانوار، ج ۴٠، ص ٢٧٧؛ ج ۶٢، ص ١۶٧؛ ج ۵٧، ص ٣۴۵؛ ج ٨٣، ص ٣۶٢؛ ارشاد اهل القبله الى ما ورد فى الکوفه، ص ٧١.
[۱۴] بحارالانوار، ج ١٠٠، ص ٣٩۶.
[۱۵] بحارالانوار، ج ١٠٠، ص ٣٩۶.
[۱۶] ر. ک: هود: ۴٠؛ مؤمنون: ٢٧.
[۱۷] همان، ص ٨٧.ر
[۱۸] فضل الکوفه و مساجدها، ص ۶٣.
[۱۹] تاریخ الکوفه، صص ۶٧ و ۶٩ و پس از آن.
[۲۰] همان، ص ۴٣۴.
[۲۱] همان.
[۲۲] بحارالانوار، ج ١٠٠، ص ۴٣۶.
[۲۴] بحارالانوار، ج ١٠٠، ص ۴۵۵؛ تاریخ الکوفه، ص ٧۶؛ ارشاد اهل القبله، ص ٢٠٧؛ خطط الکوفه، ص ۶.
[۲۵] همان، ص ۴۵٢؛ تاریخ الکوفه، ص ۶٩.
[۲۶] بحارالانوار، ج ١٠٠، ص ۴٣٩؛ ارشاد اهل القبله الى فضل الکوفه، ص ٢٠۴.
[۲۷] کوفه پیدایش شهر اسلامى، ص ٣۵٧
[۲۸] بحارالانوار، ج ١٠٠، ص ۴٣٩.
[۲۹] ارشاد اهل القبله، ص ٢٠۵.
[۳۰] بحارالانوار، ج ١٠٠، ص ۴٣٨.
پاسخ دهید