چطور می شود که بسیاری از علمای سابق از قبیل شهید اول و علامه حلی و دیگران با استفاده از آیه ۵ سوره توبه نتیجه گرفته اند که هر سال یک بار حداقل جنگ واجب است، و حال آن که بسیار واضح و روشن است که مقام آیه اقتضای چنین برداشتی را ندارد. به عبارت دیگر؛ آیه در مقام عدم جنگیدن در ماه های حرام است و دلالت بر وجوب جنگ در هر سال را ندارد؟

پاسخ اجمالی

در گستره مکانی ترویج دین اسلام، گروه هاى مختلفى وجود داشتند که پیامبر(ص) با هر یک از آنها رفتار جداگانه ای داشتند:
۱ -گروه هایى با پیامبر(ص) هیچ  پیمانى نداشته، و آن حضرت نیز در برابر آنها هیچ  تعهدى نداشت.
۲ – گروه هاى دیگرى نیز – مانند آنچه در حدیبیه گذشت – پیمان ترک مخاصمه با مسلمانان امضا کرده بودند که برخی از این پیمان ها، مدت دار و برخی نیز نامحدود بود.
در این میان، برخی از آنانی که با پیامبر(ص) پیمان بسته بودند – مانند یهود «بنى نضیر» و «بنى قریظه» – یک جانبه و بدون هیچ توجیهی پیمانشان را شکسته، و یا در صدد سوء قصد به جان حضرتشان برآمدند که پیامبر(ص) هم در مقابل آنها شدّت عمل به خرج داده و همه را از مدینه بیرون راند. اما برخی از دیگر پیمان ها هنوز به قوّت خود باقى بود.
با توجه به این مطالب باید گفت:
آیات ابتدایی سوره توبه ابتدا تمام پیمان هایی را که با مشرکانِ بد عهد؛ بسته شده است ملغی کرده و به آنان هشدار می دهد که هرچه زودتر موضع خود را مشخص کنند؛ لذا به آنان مهلتی چهارماهه می دهد تا بتوانند دست از پیمان شکنی برداشته و اسلام را اختیار کنند، اما پیمان مشرکانی که نقض عهد نکرده بودند، هنوز مورد احترام بود:
«مگر کسانى از مشرکان که با آنها عهدی بستید، و چیزى از آن را در حقّ شما فروگذار نکردند، و احدى را بر ضدّ شما تقویت ننمودند پیمان آنها را تا پایان مدّتشان محترم بشمرید؛ زیرا خداوند پرهیزگاران را دوست دارد».[۱]
در آیه بعدی که آیه مورد بحث است؛ وظیفه مسلمانان را مشخص کرده و می فرماید: «[امّا] وقتى ماه هاى حرام پایان گرفت، مشرکان را هرجا یافتید به قتل برسانید و آنها را اسیر سازید و محاصره کنید و در هر کمین گاه، بر سر راه آنها بنشینید! هرگاه توبه کنند، و نماز را برپا دارند، و زکات را بپردازند، آنها را رها سازید؛ زیرا خداوند آمرزنده و مهربان است!».[۲]
با توجه به این قسمت از آیه پیش گفته: «فَإِذَا انسَلَخَ الْأَشهْرُ الحْرُمُ فَاقْتُلُواْ الْمُشْرِکِینَ(هرگاه ماه های حرام تمام شد با مشرکان بجنگید)….» استنباطی شده مبنی بر این که جهاد با مشرکان در هر سال و بعد از سپری شدن ماه های حرام، واجب خواهد بود.
شیخ طوسی با استناد به بخش آغازین آیه ۵ سوره توبه در این باره می گوید: «بر امام واجب است که خودش یا کسانی از طرف او در هر سال به جنگ با مشرکان مشغول باشند تا جهاد تعطیل نشود».[۳]
برخی از فقهای نسل های بعدی نیز این نظر شیخ را پذیرفته اند.[۴]
برخی گفته اند؛ استنباط شیخ طوسی مبتنی بر قاعده «دلالت امر بر تکرار» بوده که بر اساس آن در هر سال بعد از ماه های حرام، جهاد با کفار واجب خواهد بود. اما در جهت مقابل گفته شده که امر دلالت بر تکرار ندارد؛ یعنی اگر خداوند در آن واقعه خاص به مسلمانان فرمود: بعد از ماه های حرام با آنان جهاد کنید، نمی توانیم نتیجه بگیریم که در هر سال باید چنین نبردی شکل گیرد.[۵]
این دو استنباط ناهمگون مبتنی بر آن است که مبنای اصولی ما در امری که بعد از نهی آمده چه باشد؟
توضیح بیشتر آن که به عنوان نمونه هنگامی که در دلیل شرعی آمده باشد که؛ «اگر در حال احرام هستید صید نکنید، اما آن گاه که از احرام خارج شدید صید کنید!»[۶] آیا امر به صیدکردن بعد از نهی آن نشانگر آن است که بعد از احرام، شکار واجب خواهد بود، بدین معنا که بر حج گذار واجب است بعد از خروج از احرام به شکار رفته و حیوانی را صید کند؟! یا تنها خداوند خواسته تا ممنوعیتی که در زمان احرام وجود داشت را بردارد؟
بیشتر اندیشمندان اصولی معتقدند که اوامر و دستوراتی که بلافاصله بعد از یک نهی و منع آمده است، دلالت بر وجوب نداشته و تنها دلالت بر جواز دارد.[۷]
با توجه به این اختلاف مبنا، و با عنایت به آیات ابتدایی سوره که چهار ماه به مشرکان مهلت داده و مسلمانان را از جهاد با آنان در این مهلت بازداشته است، اگر معتقد باشیم که امر بعد از این منع؛ دلالت بر وجوب دارد و از طرفی توصیه قرآن در این آیه، مخصوص به زمان نزول نیست و به معنای دقیق تر؛ قضیه حقیقیه است؛ باید مانند برخی فقهای متقدم، قائل به وجوب جهاد در هر سال باشیم، ولی همان طور که بیان شد برداشت فقهی و اصولی غالب، این مبنا را نمی پذیرد.
پس اگر چنین است؛ آیه مبارکه سوره توبه تنها در صدد بیان این مطلب است که بعد از اتمام ماه های حرام، نبرد با مشرکان، ممنوعیتی ندارد، نه آن که لزوماً باید با آنان وارد نبرد شد.

 منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱]. توبه، ۴٫

[۲]. توبه، ۵٫

[۳]. طوسی، محمد بن حسن، المبسوط، ج ۲، ص ۲، تهران، المکتبه المرتضویه، ۱۳۸۷ق.

[۴]. حلی، حسن بن یوسف، منتهی المطلب، ج ۱۴، ص ۱۷، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیه، ۱۴۱۲ق.

[۵]. خامنه ای، سید علی، المهادنه، ص ۱۸، قم، مؤسسه دائره المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت (ع)، ۱۴۱۸ق.

[۶]. مائده، ۲٫

[۷]. مجاهد، سید محمد، المناهل، ص ۱۷، قم، آل البیت(ع)، بی تا.