نخست باید دانست؛ جهان هستی هدفمند است و از کوچک‌ترین تا بزرگ‌ترین موجودات بر اساس هدف تعیین شده در حرکت هستند. حجاب و پوشش به عنوان یک حکم الهی که از سوی شارع حکیم، علیم و خبیر تشریع شده نیز هدفمند می‌باشد و بررسی چرایی آن می‌تواند در پذیرش این حکم الهی مؤثر باشد. البته همه حکمت های تشریع احکام برای هیچ کس جز خداوند معلوم نیست، ولی در آیات و روایات به نکاتی اشاره گردیده که از آنها می توان به چرایی تشریع حکم حجاب از سوی خداوند متعال پی برد؛ که در اینجا به برخی از آنها اشاره می نماییم:

۱ – پیشگیری از طمع ورزی افراد بیمار دل

در آیه ۳۲ از سوره احزاب، خطاب به زنان پیامبر(ص) – که در واقع خطاب به همه زن ها است – یکی از فلسفه های حجاب چنین آمده است:

«یا نِساءَ النَّبِیِّ لَسْتُنَّ کَأَحَدٍ مِنَ النِّساءِ إِنِ اتَّقَیْتُنَّ فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الَّذی فی  قَلْبِهِ مَرَضٌ وَ قُلْنَ قَوْلاً مَعْرُوف»؛ «ای همسران پیامبر! شما همچون یکی از آنان معمولی نیستید اگر تقوا پیشه کنید؛ پس به گونه ای هوس انگیز سخن نگویید که بیماردلان در شما طمع کنند، و سخن شایسته بگویید!»

روشن است زنی که حجاب خود را رعایت نمی کند یا با ناز و کرشمه با مردان نامحرم سخن می گوید، باعث می شود افراد بیمار دل در او طمع کنند اگرچه خودش چنین هدفی نداشته باشند، اما زنان محجبه با رعایت حجاب خود پیام حیا و عفاف را به مخاطب خود ارسال می کنند.

شاید به همین جهت است که پیامبر اکرم(ص) می فرماید:

«إِنَّمَا مَثَلُ الْمَرْأَهِ الصَّالِحَهِ مَثَلُ الْغُرَابِ الْأَعْصَمِ الَّذِی لَا یَکَادُ یُقْدَرُ عَلَیْهِ قِیلَ وَ مَا الْغُرَابُ  الْأَعْصَمُ  الَّذِی لَا یَکَادُ یُقْدَرُ عَلَیْهِ قَالَ الْأَبْیَضُ إِحْدَی رِجْلَیْهِ»؛[۱] «به درستی که زن وارسته و صالح مانند کلاغ اعصم[۲] است که هرگز قدرت و توانایی تسلط بر او نیست»

۲ – شناخته شدن زنان عفیف و ایجاد مصونیت برای زنان

از دیگر عللی که در آیات حجاب به چشم می خورد شناخته شدن زنان عفیف و ایجاد مصونیت برای آنان است تا به واسطه رعایت حجاب مورد آزار قرار نگیرند آنجا که خداوند متعال در تعلیل حکم حجاب فرموده است:

«ذلِکَ أَدْنی أَنْ یُعْرَفْنَ َ فَلا یُؤْذَیْنَ…»؛[۳] «این کار برای این‌که شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند بهتر است»

تفسیر قمی ذیل این آیه آورده است: در صدر اسلام زنان مسلمان به مسجد می رفتند و پشت سر پیامبر(ص) نماز می گذاردند، هنگام شب موقعی که برای نماز مغرب و عشا می رفتند، بعضی از جوانان هرزه و اوباش بر سر راه آنها می نشستند و با مزاح و سخنان ناروا آنها را آزار می دادند و مزاحم آنان می شدند، آیه فوق نازل شد و به آنها دستور داد حجاب خود را به‌طور کامل رعایت کنند تا به پاکی و خوبی شناخته شوند، و کسی بهانه مزاحمت پیدا نکند.[۴]

علامه طباطبایی در تفسیر این آیه می نویسد: پوشاندن همه بدن به شناخته شدن به این‌که اهل عفت و حجاب و صلاح و سدادند نزدیک تر است، در نتیجه وقتی به این عنوان شناخته شدند، دیگر اذیت نمی شوند، یعنی اهل فسق و فجور متعرض آنان نمی گردند.[۵]

زمانی این فلسفه الهی برای ما نمود بهتری پیدا می کند که می بینیم کشورهای غربی به دلیل عدم رعایت پوشش مناسب هم اکنون از معضل آزار و اذیت جنسی زنان رنج می برند، در یک پژوهش تصادفی در ایالات متحده آمریکا که اکنون به‌عنوان یک تحقیق کلاسیک به حساب می آید معلوم شد «به دلیل وجود عریانی، برهنگی و بی مبالاتی در ظاهر و رفتار زنان ۴۲ درصد از ده هزار پرسش شونده زن گفته اند که در محل کار خود مورد مزاحمت جنسی قرار می گیرند»[۶]

۳ – پاکی دل از وسوسه های شیطانی

از دیگر فلسفه های حجاب که در آیات قرآن بدان اشاره شده طهارت و پاکی دل از وسوسه های شیطانی است قرآن کریم می‌فرماید:

«ذلِکُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِکُمْ وَ قُلُوبِهِنَّ»؛[۷] «این کار برای پاکی دل‌های شما و آنها بهتر است!»

نوع پوشش و حرکات افراد به دیگران پیام‌هایی را ارسال می نماید و به تعبیر شهید مطهری: «حرکات و سکنات انسان گاهی زبان دار است. گاهی وضع لباس، راه رفتن، سخن گفتن زن معن دار است و به زبانِ بی زبانی می گوید: دلت را به من بده، در آرزوی من باش، مرا تعقیب کن؛ گاهی بر عکس، با زبان بی زبانی می گوید: دست تعرّض از این حریم کوتاه است»[۸]

از همین‌رو هرگاه پوشش و دیگر رفتار زنان به صورت صحیح باشد، زمینه های تحریک جنسی از میان برداشته شود دیگر راهی برای نفوذ شیطان باقی نمی ماند و دل زنان و مردان از وسوسه های شیطانی پاک خواهد بود.[۹]

۴ – تضمین سلامت روانی جامعه

در شأن نزول آیات حجاب از امام باقر(علیه السلام) چنین نقل شده است که جوانی در مسیر خود با زنی روبه‌رو شد. چهره آن زن نظر آن جوان را به خود جلب کرد تا این‌که وارد کوچه تنگی شد باز همچنان به پشت سر خود نگاه می کرد ناگهان به دیوار خورد و صورتش شکافت!

آنچه که از این ‌روایت به دست می آید آن است که یکی از فلسفه های تشریع پوشش و حجاب در تمام ابعاد ارتباطات، تضمین سلامت روانی و جسمی و جنسی جامعه می باشد.[۱۰]

۵ – حفظ زیبایی و طراوت زن

از دیگر فلسفه های وجوب حجاب که می توان از روایات استنباط نمود حفظ زیبایی و طراوت جسمی زنان می باشد و همچون گوهر در صدف از غبارها و کدورت‌ها پاک می‌ماند.

حضرت علی(علیه السلام) فرموده اند:

«صِیَانَهُ المَرْأَهِ أَنْعَمُ لِحَالِهَا وَ أَدْوَمُ لِجَمَالِهَا»؛[۱۱] «نگهداری و پوشیدگی زن (با توجه به موقعیت روحی و جسمی‌اش) برای او بهتر است و زیبایی‌اش را پایدارتر می سازد»

۶ – صیانت از مقام و منزلت زن

یکی از ویژگی های زن جذابیت جنس زن است. جسم زن همواره برای مرد جذابیت داشته و مرد همیشه دنبال تصاحب آن بوده اما زن تنها زیبایی و جذابیت جنسی نیست بلکه یک شخصیت و هویت انسانی با همان کرامت انسانی می باشد. حجاب با پوشاندن جذابیت ها و زیبایی های ظاهری زن باعث می شود که توجه ها به سمت شخصیت انسانی زن جلب شود و تمرکز نگاه ها از ظاهر به باطن کشیده شود.[۱۲]

بر همین اساس حفظ پوشش به نوعی احترام گذاردن به شخصیت زن می باشد. به گونه‌ای که بیش از این‌که دل‌ربایی‌های او جذابیت داشته باشد، لیاقت‌های علمی و شخصیت زن مورد توجه قرار می‌گیرد.[۱۳]

۷ – تسریع در ازدواج

از دیگر کارکردهای حجاب تسریع در ازدواج دختران می باشد چرا که در صورت رعایت حجاب و پوشیده بودن زیبایی های زنان سطح توقعات مردان پایین آمده و در انتخاب همسر دچار مشکل نخواهند شد اما اگر زنان و دختران حجاب را رعایت ننمایند مردان با دیدن انواع زیبایی هایی که در زنان و دختران محیط اطرافشان وجود دارد انتظار دارند تمامی ویژگی های مثبت موجود در زنان دیگر در همسر آینده وی نیز وجود داشته باشد و این امر قدرت انتخاب مرد را کاهش داده و فرصت ازدواج را از دختران سلب می نماید به خصوص این‌که برخی از زنان از لحاظ ظاهری بهره کمتری از زیبایی دارند.

۸ – افزایش مطلوبیت در برابر مردان

دسترسی بدون دردسر و راحت به زن باعث بی ارزشی او می شود و برعکس هر چه‌قدر وصال برای مرد سخت تر باشد ارزشش بیشتر خواهد بود. یکی از کارکردهای حجاب همین است. قرار دادن حائلی بین زن و مرد باعث سخت تر شدن دسترسی مرد به زن و در نتیجه خواستنی تر شدن زن می شود. مفهوم عشق به معنای واقعی نیز در سایه همین منطق شکل می گیرد. اساساً مردان بیشتر به زنی عشق می ورزند که عفت و وقار بیشتری داشته باشد و خود را به‌راحتی در اختیار او قرار ندهد.[۱۴]

راسل در این باره می گوید: تصور من بر این است که اگر مردی به سهولت به زنی دست یابد، احساس آن مرد به آن زن یک نوع احساس عاشقانه عمیق نمی تواند باشد.[۱۵]

شهید مطهری نیز حجاب را مایه افزایش محبوبیت زن در برابر مرد دانسته و می گوید:

«حیا و عفاف و ستر و پوشش تدبیری است که خود زن  با یک نوع الهام  برای گرانبهاکردن خود و حفظ موقعیت خود در برابر مرد به کار برده است. زن، با هوش فطری و با یک حس مخصوص به خود دریافته است که نقطه ضعف مرد در همان نیازی است که خلقت در وجود مرد نهاده است که او را مظهر عشق و طلب و زن را مظهر معشوقیّت و مطلوبیّت قرار داده است، بنابراین زن نباید خود را رایگان کند بلکه بایست آتش عشق و طلب مرد را تیزتر کند و درنتیجه مقام و موقع خود را بالا برد».[۱۶]

۹ – تضمین کننده سلامت جسمانی

حجاب زمینه فساد را که عامل اصلی بیماری های مقاربتی است را از بین می برد و از این طریق نقش خود را در سلامت جسمانی افراد جامعه ایفا می نماید[۱۷] علاوه بر این از آنجا که یکی از ویژگی های مو، جذب هوا و میکروب‌های هوازی است، وجود حجاب موجب می شود که زنان – که معمولاً موهای بلندی دارند – از این امر در مصونیت باشند مخصوصاً برای زنان شاغل که در بیرون از خانه فعالیت بیشتری دارند.[۱۸]

۱۰ – حضور سالم در اجتماع

اسلام با طرح پوشش زن در حقیقت جواز حضور در اجتماع او را رقم زده است و با دستورات حکیمانه و راهگشایی که در چگونگی منش و روش او ارائه داده زمینه حضور سالم و امن زنان در اجتماع را فراهم نموده است.

۱۱ – حفظ و استحکام نظام خانواده

مهمترین کارکرد حجاب، نقشی است که در پایبندی همسران به پیمان مقدّس ازدواج دارد. زیرا حجاب و پوشش باعث می شود زن از نگاه های آلوده مردان هوس باز و گرفتار شدن به دام عشق های آزاد محفوظ بماند و به زندگی و خانواده خود وفادار باشد. از طرف دیگر شیوع بی حجابی و بی بندوباری، باعث می شود شوهران به جای توجّه و محبت به همسران شان، به دنبال لذّت جویی از زنان آرایش کرده کوچه و بازار باشند و زنان نیز از جلوه‌گری و طنّازی برای به دام انداختن مردان بیگانه، ابایی نداشته باشند و در نتیجه عشق و علاقه بین همسران از بین رفته و باعث فروپاشی خانواده شود.

۱۲ – افزایش بهره‌وری اقتصادی

لازمه افزایش بهره‌وری، ایجاد فضایی مناسب در محیط کار جهت تمرکز بر فعالیت های کاری می باشد و به هر مقدار این فضا آماده تر باشد بهره‌وری نیز افزایش خواهد یافت. اسلام با التفات ویژه به مسئله حجاب و پوشش زنان در محیط کار می خواهد که محیط اجتماع از لذت های ناهنجار جنسی، پاک شده و زمینه برای فعالیت کارکنان در محیطی سالم و بدون حاشیه فراهم گردد. به یقین اگر کشورهای پیشرفته غربی نیز به این مسئله توجه می نمودند بهره‌وری بیشتری را در محیط های کاری کسب می نمودند.

۱۳ – کاهش هزینه‌های مدگرایی

استفاده از حجاب و پوشش به ویژه در شکل چادر مشکی به دلیل سادگی و ایجاد یک‌دستی در پوشش بانوان در بیرون منزل، می تواند در بعد اقتصادی نیز تأثیر مثبت در کاهش تقاضای مدپرستی بانوان داشته باشد چرا که پوشش ساده چادر که می تواند جایگاه اجتماعی زن را بدون هیچ دغدغه اقتصادی تا مدت ها حفظ نماید اما اگر همین پوشش ساده و کم هزینه کنار گذاشته شود هزینه های زیادی: همچون خرید لوازم آرایش و مانتوهایی که هر از چندگاهی تغییر مد می یابد زن را به ناچار در چرخه افزایش هزینه های زندگی می کشاند.

۱۴ – حفظ هویت اسلامی  و مبارزه با تهاجم فرهنگی

امروزه حجاب نمایانگر هویت اسلامی بوده و به عنوان پرچم اسلام شناخته می شود که مسئولیت به دوش کشیدن آن را زنان مسلمان به عهده دارند.

به کار بردن حجاب از سوی زنان در کشورهای مختلف به ویژه در کشورهای غربی که به طور آشکار بر علیه مسلمانان مبارزه می نمایند و افزایش روز افزون زنان محجبه نشان‌دهنده قدرت معنوی، شکست‌ناپذیری و گسترش دین اسلام علی‌رغم تلاش های شبانه روزی دشمنان بوده و یأس و نا امیدی آنها را به دنبال خواهد داشت.

رعایت حجاب می تواند بهترین ابزار بر علیه تهاجم فرهنگی قلمداد گردد.

۱۵ – حجاب و احساس ارزشمندی

از نظر روان شناسی، قطعی ترین عامل رشد انسان، «میزان ارزشی» است که هر فرد برای خود قائل است . به عبارت بهتر، نافذترین عامل رشد روانی و شخصیتی انسان، سطح حرمت خود (esteem – Self) او است. درجه ارزیابی فرد از خود، حرمت خود خوانده می شود و در واقع باز خوردی از مورد قبول بودن و مورد قبول نبودن به شمار می آید. این قضاوت در قالب رفتارهای کلامی و غیرکلامی بروز می کند و گستره ای است که فرد خود را در آن پهنه توانا، مهم، موفق و با ارزش و یا ناموفق و بی ارزش می داند.[۱۹]

انسان برخوردار از حجاب، با دور نگه داشتن خود از دسترس دیگران، سطح ارزش مندی خود را ارتقا می بخشد تا آن جا که مرد، نیازمندانه به آستان وی روی می آورد. بی تردید اگر زنان این مفهوم را به‌طور کامل درک کنند، به پوشیده داشتن و مخفی ساختن پیکر خویش بیشتر گرایش نشان می دهند[۲۰] و پی خواهند برد که راه احساس ارزش مندی، در دسترس و مقبول بودن لحظه به لحظه نیست.

راسل می گوید: از لحاظ هنری، مایه تأسف است که بتوان به آسانی به زنان دست یافت.

ویل دورانت نیز می گوید: آنچه می جوییم و نیابیم، عزیز و گران بها می گردد.[۲۱]

ویلیام جیمز به صراحت توصیه می کند: زنان عزّت و احترامشان به این است که به دنبال مردان نروند، خود را مبتذل نکنند و خود را از دسترس مردان، دور نگه‌دارند.

۱۶ – بی حجابی، فریاد حقارت

بی حجاب در اندیشه نمایش خود و زیبایی خویش است. این امر که عقده حقارت (inferority complex) انسان را می نمایاند، زمینه رشد و تعالی وی را نابود می سازد؛ در حالی که زن مانند مرد یک انسان است و باید از نظر انسانی رشد و تکامل یابد. کسی که با نمایش زیبایی خود و گزینش پوششی ویژه در اندیشه جلب نظر دیگران به سر می برد، در حقیقت می خواهد با تکیه بر جذابیت های ظاهری خویش و نه اصالت ها و ارزش های متعالی خود، جایی در جامعه بیابد. در واقع او از این طریق اعلام می دارد، آنچه برایش اصل است و اهمیت دارد، «زن بودن» او است نه انسانیت و اندیشه و لیاقت و کارآیی اش. چنین فردی قبل از همه اسیر خویش است و به مغازه داری شبیه است که پیوسته در اندیشه تزیین ظاهر و تغییر دکور خود به سر می برد و فرصت پرداختن به آرزوهای بزرگ تر را نمی‌یابد.[۲۲]

۱۷ – حجاب و افزایش اعتماد بنفس

رعایت مسئله عفاف و حجاب در بهداشت روان افراد بسیار تأثیرگذار است. به‌طوری که اضطراب و نگرانی را کم کرده، و موجب بالا رفتن اعتماد به نفس اشخاص می گردد.

جدیدترین تحقیقات نشان داده زنانی که مایل به نشان دادن خود به مردان غریبه هستند، به توانایی های درونی خودشان اعتماد کافی ندارند و از همین‌رو به‌سمت استفاده از جاذبه های ظاهری روی می آورند.

پی نوشت ها

[۱] – الکافی (ط – الإسلامیه)، ج ۵، ۵۱۵، باب فی قله الصلاح فی النساء…، ص  ۵۱۴٫

[۲] – نوع کمیابی از کلاغ که دارای یک پای سفید می باشد.

[۳] – احزاب (۳۳)، ‌آیه ۵۹٫

[۴] – علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، مکتبه الهدی، نجف، ۱۳۸۷ ق، ج ۲، ص ۱۹۹٫

[۵] – ترجمه تفسیر المیزان، ج ۱۶، ص ۵۱۰٫

[۶] – سویزی، مهری، چرایی حجاب و عفاف، تهران، مرکز امور زنان و خانواده نهاد ریاست جمهوری، ۱۳۸۷ش، اول، ص ۹۲ به نقل از «بهداشت روانی» گارن جی گارسون، ترجمه خدیجه ابوالمعالی و  هایده صابری، انتشارات ساوالان، ج اول، ۱۳۷۹، ص ۱۳۰٫

[۷] – احزاب (۳۳)،‌ آیه ۵۳٫

[۸] – مطهری، مرتضی، مسئله حجاب، ص ۱۶۳٫

[۹] – طیبی، ناهید، عطر عفاف، قم، انتشارات جامعه الزهرا(سلام الله علیه)، ۱۳۸۶ ش، اول، ص ۱۴۹ – ۱۶۰٫

[۱۰] – همان.

[۱۱] – تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص  ۴۰۵٫

[۱۲] – اقبالی، ابوالفضل، به دخترم، کرج، انتشارات تلاوت آرامش، ۱۳۹۰ ش، اول، ص ۲۵ .

[۱۳] – طیبی، ناهید، عطر عفاف، قم، انتشارات جامعه الزهرا(سلام الله علیه)، ۱۳۸۶ ش، اول، ص ۱۴۹ – ۱۶۰٫

[۱۴] – اقبالی، ابوالفضل، به دخترم، کرج، انتشارات تلاوت آرامش، ۱۳۹۰ ش، اول، ص ۲۶٫

[۱۵] – برتراند راسل، زناشویی و اخلاق.

[۱۶] – ر.ک: مجموعه آثاراستادشهیدمطهری ج ۱۹، ص ۴۲۱٫

[۱۷] – محمدی، علی، فلسفه حجاب و زیان‌های فساد، ص ۴۵٫

[۱۸] – اظهارات برخی از زنان اندیشمند مسلمان که حجاب را انتخاب کردند و با تحقیق علمی آن را پذیرفته اند، گفت‌وگوی ویژه خبری اخبار ۳۰/۲۲ شبکه دو با عنوان: عفاف خانواده از نگاه زنان اندیشمند مسلمان ۱/۱۲/۱۳۸۶٫

[۱۹] – سید حسن سلیمی، بررسی حرمت خود در نوجوانان…، مجله روان شناسی، شماره ۲٫

[۲۰] – مرتضی مطهری، مسأله حجاب، صدرا.

[۲۱] – مرتضی مطهری، نظام حقوق زن در اسلام، صدرا.

[۲۲] –  ناتانیل براندل، روان شناسی حرمت خود، ترجمه هاشمی جمال.