در پاسخ به بخش اول سؤال باید گفت: آیاتی که وجوب پوشش را بر زنان اثبات می کند شامل موی سرآنها هم می‌شود که در اینجا به بررسی آنها می پردازیم:

۱ – دلالت واژه «خُمُر» بر پوشش سر

یکی از اموری که دلالت بر وجوب پوشش موی سر می نماید دلالت واژه «خُمُر» در آیه شریفه سوره نور می باشد که خداوند متعال فرموده است:

«وَ لْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلی جُیُوبِهِنَّ…»؛[۱] «و باید روسری خود را بر گردن خویش فرو اندازند…»

«خُمُر» جمع «خمار» و به معنای روسری و سرپوش است.[۲]

«جیوب» نیز از واژه «جیب» به معنای قلب و سینه و گریبان است.[۳]

خداوند در این آیه، پوشش بانوان را به دو شکل گسترش می دهد؛ یکی پوشیدگی سر و گردن و دیگری پوشاندن زینت ها.

فخر رازی چنین می نویسد: «خداوند متعال با به کارگرفتن واژه های «ضَرب» و «عَلی» که مبالغه در القا را می رسانند، در پی بیان لزوم پوشش کامل این نواحی است».[۴] و آیه در مقام این است که «روسری» را به گونه ای ببندید که علاوه بر «سر» که کارکرد اصلی روسری است گردن و سینه را هم بپوشاند.

ابن عبّاس در تفسیر این جمله می گوید: «تغطّی شعرها و صدرها و ترائب‌ها و سوالفه»؛[۵] «زن، مو و سینه و دور گردن و زیر گلوی خود را بپوشاند»

بنابراین همان‌طور که مفسران اهل سنت و شیعه بیان کرده‌اند و شأن نزول آیات آن را تأیید می‌کند، زنان باید به طوری روسری را استفاده کنند که علاوه بر موی سر، سینه، دور گردن و گلو را نیز بپوشاند.

۲ – دلالت معنای «زینت» بر موی سر

خداوند متعال در آیه ۳۱ سوره نور به زنان دستور می دهد:

«وَ لا یُبْدینَ زینَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِن …»؛ «و زینت خود را آشکار نسازند مگر برای شوهرانشان،…»

بی تردید، موی زن، از زینت های بارز او محسوب می شود زیرا در زیبایی و جذابیت چهره زن بسیار مؤثر است از همین در جامعه شاهد هستیم، بی شمارند بانوانی که خود دارای موهای زیبا هستند ولی همسرانشان کم مو و یا از داشتن مو بی بهره اند و در عین حال زندگی پرنشاط و مطلوبی دارند، برعکس کمتر مردی حاضر است با زن بدون مو و یا حتی کم مو ازدواج کند، این مسئله زینت بودن موی سر خانم ها را اثبات می کند.

علاوه بر این، روایات متعددی مبنی بر زینت بودن موی سر و لزوم پوشیده نگاه داشتن آن از نامحرمان وجود دارد که برخی از آنها اشاره می نماییم:

۱ – از امام صادق(علیه السلام) آمده است:

«إِذَا أَرَادَ أَحَدُکُمْ أَنْ یَتَزَوَّجَ امْرَأَهً فَلْیَسْأَلْ عَنْ شَعْرِهَا کَمَا یَسْأَلُ عَنْ وَجْهِهَا فَإِنَّ الشَّعْرَ أَحَدُ الْجَمَالَیْنِ»؛[۶] «هر که خواهد زن بگیرد، از موی او نیز بپرسد همان‌طور که از زیبایی‌اش می پرسد، که موی یکی از دو قسمت زیبایی است»

بنابراین بی گمان عموم (لایبدین زینتهن) شامل مو نیز می شود.

۲ – امام رضا(علیه السلام) و ایشان از پدران گرامی خود نقل می کند، علی(علیه السلام) می فرماید: من و فاطمه(سلام الله علیه) وارد شدیم بر رسول خد(ص) پس آن جناب را یافتم به شدت گریه می‌کرد من عرض کردم پدر و مادرم فدای تو باد یا رسول اللَّه چرا گریه می کنی؟ فرمود یا علی آن شبی که به معراج برده شدم، زنانی از امتم را در عذابی شدید مشاهده کردم… سپس وضعیت آنان را شرح داد… فاطمه(سلام الله علیه) عرض کرد:  ای حبیب من و ای روشنی چشمم! عمل آن زنان چگونه بوده است. آن حضرت در پاسخ فرمود:

«فَقَالَ یَا بُنَیَّتِی أَمَّا الْمُعَلَّقَهُ بِشَعْرِهَا فَإِنَّهَا کَانَتْ لَا تُغَطِّی شَعْرَهَا مِنَ الرِّجَال »؛[۷] «فرمود ای دخترک من اما آن زنان که به موی خود آویزان بودند، کسانی بودند که موی خود را از مردان نمی پوشیدند…»

۳ – حضرت رضا(علیه السلام) فرمود:

«یُؤْخَذُ الْغُلَامُ بِالصَّلَاهِ وَ هُوَ ابْنُ سَبْعِ سِنِینَ وَ لَا تُغَطِّی الْمَرْأَهُ شَعْرَهَا مِنْهُ حَتَّی یَحْتَلِم »؛[۸] «پسر را در سنّ هفت سالگی به نماز و وامی دارند و او را بخواندن نماز تکلیف می‌کنند، و لازم نیست زن موی خود را از او بپوشاند تا زمانی که به احتلام بالغ گردد.»

این روایت نیز به خوبی گویای آن است که زن باید در برابر نامحرم موهای خود را بپوشاند.

۴ – دلالت واژه «جلباب» بر پوشش سر

یکی دیگر از آیات حجاب آیه ۵۹ سوره احزاب می باشد که خداوند متعال فرموده است:

«یا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْواجِکَ وَ بَناتِکَ وَ نِساءِ الْمُؤْمِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِنْ جَلاَبِیبِهِنَّ»؛ «ای پیامبر! به همسران و دخترانت و زنان مؤمنان بگو: «جلباب‌های خود را بر خویش فروافکنند».

همان گونه که ملاحظه می شود در این آیه از واژه «جلباب» استفاده شده است.

در معنای جلباب چنین آمده است: «الجلباب ثوب اوسع من الخمار دون الرداء تُغطّی به المرأه رأسها و صدرها؛ جلباب، لباسی است بزرگ تر از روسری و مقنعه و کوچک تر و کوتاه تر از عبا است (شبیه چادرهای امروزی) که زن سر و سینه خود را با آن می پوشاند»[۹]

در مجمع البیان و تفسیر تبیان چنین آمده است: «جلباب، آن روسری خاصی است که بانوان هنگامی که برای کاری به خارج از منزل می روند، سر و روی خود را با آن می پوشانند.[۱۰] نزدیک ساختن جلباب؛ «یدنین علیهنّ من جلابیبهنّ»،[۱۱] کنایه از پوشیدن چهره و سر و گردن با آن است؛ یعنی چنان نباشد که چادر یا روپوش های بزرگ، تنها جنبه تشریفاتی و رسمی داشته باشند و همه پیکرشان را نپوشانند.

با توجه به آنچه گفته شد معلوم می شود هرچند در آیات مخصوص حجاب کلمه (شَعْر) به معنای (موی سر) ذکر نشده است لکن ذکر (جلباب و خُمُر) که سر و سینه و گریبان زن را پوشش می دهد کفایت می کند به این که موی سر زن، زینت محسوب می شود. و اگر در این آیات سخن از پوشش موی سر به میان نیامده، به دلیل آن است که پوشاندن موهای سر، میان زنان بدیهی بود و کسی در آن تردیدی نداشت چرا که زنان عرب قبل از این آیات نیز سر خود را می پوشاندند و لذا نیازی به بیان و توضیح نداشت.[۱۲]

اما در پاسخ به بخش دوم سؤال مبنی بر این‌که چرا اسلام پوشیدن مو را جزو حجاب اسلامی قرار داده اما پوشش دست و صورت را واجب نکرده است؟ باید به تعبیر زیبای شهید مطهری مراجعه نماییم که در این باره فرموده:

«با همه اهمیتی که حجاب از نظر دینی دارد ولی در عین حال نباید به گونه‌ای باشد که سبب گرفتاری و یا مانع فعالیت صحیح زن شود. علت واجب نبودن پوشش دست و صورت (وجه و کفین) به خاطر جلوگیری از بروز سختی و دشواری برای زن بوده است».[۱۳]

گذشته از این‌که صورت و دست زن در حالی که ساده و عادی و طبیعی بوده و با هیچ آرایشی همراه نباشد معمولاً جلب توجه نمی کند و تنها در این صورت است که شرع مقدّس پوشش آن را واجب نکرده است. اما واجب نبودن پوشش قرص صورت و دست (از مچ تا سر انگشتان) بدین معنا نیست که زن می تواند صورت خود را به دیگران بنمایاند و یا مرد مجاز به نگاه آن باشد بلکه اگر صورت و کفین آرایش شده و دارای زینت باشند و یا این‌که بانوان متوجه نگاه حرام و شهوت‌انگیز نامحرمان به خود شوند، واجب است صورت و دست ها هم پوشانده شود. از این‌رو همان‌گونه که در توضیح المسائل مراجع تقلید آمده است، نگاه کردن زن و مرد نامحرم به صورت یکدیگر با قصد لذت حرام و گناه است ولی نگاه معمولی و بدون دقّت مانعی ندارد.[۱۴]

پی نوشت ها

[۱] – نور (۲۴)، آیه ۳۱٫

[۲] – مجمع البیان، ص ۲۱۷٫

[۳] – همان.

[۴] – فخر رازی، التفسیر الکبیر، ج ۲۳، ص ۱۷۹٫

[۵] – مجمع البیان، ص ۲۱۷٫

[۶] – دعائم الإسلام، ج ۲، ۱۹۶٫

[۷] – عیون أخبار الرضا(علیه السلام)، ترجمه آقا نجفی، ج ۱، ص ۲۵۰٫

[۸] – من لا یحضره الفقیه، ج ۳، ص ۴۳۶٫

[۹] – ر.ک: شهید مطهری، مسئله حجاب، ص ۱۵۸ – ۱۵۹؛ قرشی، قاموس قرآن، ج ۲، ص ۴۱ و ۴۲؛ علامه طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۱۶، ص ۳۶۱٫

[۱۰] – شیخ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج ۸، ص ۳۶۱؛ مجمع البیان، ج ۷ – ۸، ص ۵۷۸٫

[۱۱] – مجمع البیان، ص ۵۸۰؛ المیزان، ج ۱۶، ص ۳۶۱٫

[۱۲] – المصطفوی حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج ۳، قم: نشر الکتاب، ۱۳۹۷ ه، ص ۱۳۰ و ص ۳۵۸٫

[۱۳] – ر.ک: شهید مطهری، مسئله حجاب، صص ۲۰۳-۲۰۹٫

[۱۴] – ر.ک: رساله مراجع تقلید، بحث نگاه.