پیروان هر مکتبى، بهترین گواه بر اصالت و ژرفا و توان سازندگى هدایت آن مکتب است. خاندان و یاران امام حسین (علیه السلام)  در میدان وفا، ارادت، عشق و فداکارى، گوى سبقت را از همه ربودند.

  آنان در آسمان فضیلت و عظمت چنان درخشیدند که روشنى بخش زندگى انسان ها گردیدند و نام پاک آنها زینت بخش محفل آزادگان و پاکان گردید.

  در معرفى و بیان بزرگى و کمال آنان سخن مولاى آنها در عصر تاسوعا کافى است که فرمود: «اما بعد، فانى لااعلم اصحابا أوفى و لاخیرا من اصحابى و لا اهل بیتى أبر و أوصل من اهل بیتى، جزاکم الله عنى خیرا»؛ «بعد از حمد و ستایش الهى مى گویم: بى تردید من یارانى باوفاتر و بهتر از یاران خود و خاندانى نیکوکارتر و مهربان تر از خاندان خود سراغ ندارم. خداوند از طرف من به شما پاداش نیکو مى دهد.[۱]

 در زیارتى درباره یاران امام حسین (علیه السلام)  چنین مى خوانیم: «أنتم سادت الشهداء فى الدنیاو الاخره»؛ «شما در دنیا و آخرت بزرگ و سرور شهیدان هستید».[۲] در قسمتى از زیارتى که از حضرت صادق نقل شده، آمده است: «أنتم خاصه الله اختصّکم الله لابى عبد الله»؛ «شما خاصان درگاه الهى هستید. خداوند شما را ویژه ابا عبد الله قرار داد».[۳] تعبیر بلند و ژرف «خاصه الله» در مورد یاران سید الشهدا (علیه السلام)  بیانگر منزلت رفیع  مقام والاى آنان است.

  مطالعه زندگى یاران شهید پاکباخته ابا عبد الله (علیه السلام)  نشان مى دهد که با وجود عاقبت نیک و پایان خوش زندگى آنها ـ که با بالاترین عظمت و افتخار همراه بود ـ در آغاز نهضت امام (علیه السلام)  از نظر دلدادگى و ارادت و همراهى با امام حسین (علیه السلام)  وضع یکسانى نداشت.

  چون بررسى این جنبه از زندگى یاران امام (علیه السلام)  در بر دارنده نکاتى سودمند و پیام هایى سازنده است، با شتاب پرونده زندگى چند تن از این یاران خوشبخت و سعادتمند را ورق مى زنیم تا در راه پر پیچ و خم زندگى از آن بهره مند گردیم:

۱ – حرّ بن یزید ریاحى

کاروان امام حسین، پس از پشت سر گذاشتن چندین منزل به «شراف» وارد گردید. پس از ورود آن حضرت، حرّبن یزید نیز با تعداد بسیارى مرد جنگى، ـ که مأموریت جلوگیرى از امام (علیه السلام)  را داشت بر امام (علیه السلام)  وارد شد، چون آن امام مهربان شدت عطش و تشنگى همراه با خستگى و سنگینى سلاح و گردو غبار راه را در سپاه حر مشاهده کرده به یاران خویش دستور داد که آنها و اسب هاى شان را سیراب سازند و طبق معمول بر آن مرکب هاى از راه رسیده آب بپاشند.

  یاران آن حضرت (علیه السلام) نیز طبق دستور آن حضرت عمل نموده؛ از یک طرف افراد را سیراب مى کردند و از طرف دیگر ظرف ها را پر از آب نموده، جلوى اسب هاى مى گذاشتد. یکى از سپاهیان حر مى گوید: من در اثر تشنگى و خستگى شدید، پس از همه لشگر و پشت سر آنها به محل اردوى سپاه وارد شدم. چون یاران حسین (علیه السلام)  سرگرم سیراب نمودن لشکریان بودند، کسى به من توجهى نکرد. در این هنگام حسین بن على (علیه السلام)  متوجه من شد و در حالى که مشک آبى با خود حمل مى کرد، خود را به من رسانید. چون من در اثر تشنگى زیاد و بى حالى نمى توانستم به راحتى از اشک آب بنوشم، خود آن حضرت (علیه السلام)  مشک را به دست گرفت و مرا سیراب کرد.

  پس از این محبت و پذیرایى و استراحت مختصر، وقت نماز ظهر رسید و مؤذّن خاص آن حضرت (علیه السلام)  اذان گفت، حضرت فرمود: تو با لشکر خود نماز بخوان. حرّ گفت: من نماز را با شما و به امامت شما به جا مى آورم نماز عصر نیز به همین گونه برگزار گردید. امام (علیه السلام)  پس از نماز عصر رو به لشکر حر ایستاد و خطبه اى خواند و حجت را بر آنان تمام کرد.

 پس از سخنانى که میان امام (علیه السلام)  و حرّ واقع شد، وى گفت: ما مأموریم که از تو جدا نشویم تا در کوفه تو را به نزد ابن زیاد ببریم. حضرت (علیه السلام)  خشمگین شد و فرمود: مرگ براى تو، از این فکر و اندیشه سزاوارتر است! سپس به اصحاب خود دستور داد: که سوار بشوند و برگردند.

  حّر با لشکر خود سر راه آنها را گرفت و مانع از حرکت آنان شد. حضرت به حر فرمود: «سکلتک امک ماترید؟»؛ «مادرت به عزایت بنشیند، از ما چه مى خواهى؟» حرّ گفت: اگر کسى دیگرى غیر از تو، نام مادرم را مى برد، به او پاسخ مى دادم؛ ولى در مورد مادر تو، جز تعظیم و تکریم سخنى بر زبان ما جارى نمى شود.

  در روز عاشورا وقتى حرّ لشکر عمر بن سعد را بر جنگیدن مصمم یافت  و فریاد مظلومیت و فریادرسى امام حسین (علیه السلام)  را شنید، خود را بر سر دو راهى «سعادت و شقاوت» و «بهشت و دوزخ» دید و با بصیرت و درایت راه «سعادت و عزّت» را برگزید.

  اسب خود را به حرکت درآورد و در حالى که دست خود را به سر نهاده و به بارگاه حق عذر تقصیر و گناه مى آورد؛ خود را به امام (علیه السلام) رسانید و عرض کرد: فداى تو گردم اى فرزند رسول خدا! من آن کسى هستم که راه بازگشت را بر روى تو بستم و باعث شدم تو در این زمین پر از بلا و رنج فرود آیى و هرگز گمان نمى کردم این مردم با تو بجنگند و این گونه رفتار کنند! اکنون پشیمان و شرمنده ام و به درگاه خدا توبه کرده ام، آیا خدا توبه و عذر مرا مى پذیرد؟ حضرت فرمود: بلى، خداوند از تو مى پذیرد و از جرم تو مى گذرد.[۴]

 در ریشه یابى علت بیدارى و بازگشت حر، مى توان گفت: حفظ ادب نسبت به مقام والاى سیدالشهدا (علیه السلام)  و اقتدا در نماز به آن بزرگوار و نیز تعظیم و تکریم و تواضع نسبت به مادر گران قدر آن حضرت، از عوامل نجات و سعادت آن آزاد مرد مى باشد.

  سرانجام «حربن یزید» در دفاع از امام حسین (علیه السلام) فداکارى و جانبازى جانانه اى کرد و سرانجام بى رمق و خونین بر روى خاک افتاد و در آستانه شهادت قرار گرفت. یاران پیکر نیمه جان او را خدمت امام (علیه السلام) آوردند و او دست شفابخش خود را بر صورت حر کشید و فرمود: «انت الحر کما سمتک امک، و انت الحر فى الدنیا و انت الحر فى الاخره»؛ «تو آزاد مردى چنان که مادرت تو را نام نهاده، و تو در دنیا و آخرت آزاده اى».[۵]

 شاید این سخن امام (علیه السلام) درباره «حر» بیانگر گسستگى او از تعلقات دنیوى و هوا و هوس ها و رسیدن به مقام بزرگى است که ویژه انبیا، اولیا و صدیقان است و رسیدن به این کمال، نتیجه عنایت خاص و نظر ولایى امام (علیه السلام) بوده است. آزاد شدن از گرفتارى هاى آخرت نیز از نتایج رسیدن به آن کمال است؛ چنان که جمله «و انت الحر فى الاخره» به آن اشاره دارد.[۶]

 تصمیم مردانه و انتخاب عاقلانه «حر بن یزید» چراغى روشن بر سر راه انسان در دو راهى هاى «عزت و خوارى»، «پاکى و پستى» و «کفر و ایمان» است. پشت پا زدن به دلبستگى ها و دیدن درون پلید آنها از پشت چهره فریبا و ظاهر زیباى شان، کار آزادگانى چون «حر» است. پیوستن به «سپاه نور» و بریدن از «لشکر تاریکى و ظلمت» هر چند سخت و دشوار است؛ ولى سعادت ابدى و سربلندى دنیا و آخرت را در پى دارد.

  سرگذشت «حر» داستان زندگى همه ما است که باید بر سر دوراهى هاى طاعت و عصیان و هوا و هوس هاى گذرا و سعادت ماندگار، راه و روش آزادگى را پیش بگیریم زر و زیور دنیاى فانى و بهره مندى چند روزه آن و غرور جوانى و مال و جاه ما را نفریبد و از جاده راستى و درستى و تقوا منحرف نگرداند.

  از اینجا عمق بیان نورانى حضرت صادق (علیه السلام) روشن مى گردد که فرمود: «کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا»؛[۷] یعنى، حادثه عاشورا برکه اى محصور در چارچوب تنگ آن روز و آن سرزمین نیست. عاشورا چشمه اى زاینده و فرهنگى جاوید و جارى در بستر زمان و مکان است. رویارویى حق و باطل، هابیل و قابیل، امام على (علیه السلام) و معاویه و امام حسین (علیه السلام)  و یزید، پیوسته و همیشگى است. هرگز براى بریدن از «سپاه ظلمت» و پیوستن به «قافله نور» دیر نیست؛ حتى اگر چند نفسى بیشتر از عمر انسان باقى نباشد.

  فریاد «هل من ناصر ینصرنى» در گوش جان همه نسل ها و در همه عصرها طنین انداز است و هر لحظه امام حسین (علیه السلام)  و حسینیان از انسان ها، یارى و کمک مى طلبند.

۲ – زهیر بن قین

زهیر از شخصیت هاى برجسته کوفه و مردى شجاع بود. وى جایگاهى معروف و چشمگیر در جنگ ها داشت. در آغاز از هواداران عثمان بود، در سال ۶۰ هـ. ـ که سید الشهدا (علیه السلام)  از مکه به قصد کوفه در حرکت بود ـ وى به همراه خانواده اش از سفر حج برمى گشت و دوست نداشت با امام (علیه السلام) برخورد کند و هم منزل شود هر گاه امام (علیه السلام)  حرکت مى کرد، «زهیر» مى ماند و هر جا آن حضرت (علیه السلام) منزل مى کرد، زهیر حرکت مى کرد. در یکى از منزل گاه ها ناچار شد، خیمه اش را با فاصله از خیمه امام (علیه السلام) برپا کند. عده اى از همراهان «زهیر» مى گویند: مشغول خوردن چاشت بودیم که ناگاه پیکى از جانب امام حسین (علیه السلام) آمد و سلام کرد و به زهیر گفت: اباعبدلله الحسین (علیه السلام)  تو را مى طلبد.

  این حادثه به حدى براى ما غیر منتظره بود که در جا خشکمان زد و به گونه اى که لقمه در گلوى مان گیر کرد! نه مى توانستیم آن را فرو ببریم و نه مى توانستیم آن را از دهان بیرون آوریم.

  همسر زهیر به او گفت: سبحان الله! فرزند پیامبر صلى الله علیه و آلهتو را مى طلبد و تو در رفتن درنگ مى کنى؟ این سخن، زهیر را به خود آورد و او را از گیجى و بهت خارج کرد.

  زهیر نزد امام حسین (علیه السلام)  رفت. امام با او صحبت کرد. سخنان نورانى آن حضرت (علیه السلام) آتشى در دل او افروخت و شبستان تاریک دلش را روشن نمود. «حسینى» شد و شاد و خرم و با چهره اى برافروخته، برگشت و خیمه خود را نزدیک خیمه هاى امام (علیه السلام) نصب کرد.

  سپس براى اینکه در راه دشوارى که در پیش گرفته، به همسر بیدار دلش آسیبى نرسد، او را طلاق داد و عده اى را مأمور کرد او را به خانواده اش برسانند. آن زن خیراندیش و تیز بین نیز دامن زهیر را گرفت و او را سوگند داد در روز قیامت در نزد پیامبر صلى الله علیه و آله او را شفاعت نماید.

  وقتى سپاه حرّ راه را بر امام حسین (علیه السلام) بستند، «زهیر» با اجازه سید الشهدا (علیه السلام)  با آنان سخن گفت و به امام پیشنهاد کرد با آنان بجنگد؛ ولى امام نپذیرفت.

  در عصر تاسوعا، پس از آنکه امام (علیه السلام)  به بستگان و یاران خود اجازه بازگشت داد، «زهیر» از جمله کسانى بود که با نطقى پر شور، مراتب اخلاص و حمایت و جانبازى خویش را نسبت به امام ثابت کرد و گفت: به خدا قسم! دوست داشتم هزار بار کشته شوم و زنده گردم و خداوند با این کار من، جان تو و جوانان اهل بیت را حفظ مى نمود.[۸]

 در روز عاشورا، سید الشهدا (علیه السلام)  فرماندهى جناح راست سپاهش را به زهیر سپرد. او پس از امام حسین (علیه السلام)  اولین کسى بود که سواره و غرق در سلاح، مقابل دشمن رفت و به نصیحت آنان پرداخت. ظهر عاشورا نیز او و «سعدبن عبدلله» جلو امام ایستادند و سپر تیرها شدند تا امام نماز بخواند.پس از پایان نماز، به میدان جنگ رفت و شجاعانه نبرد کرد تا به فوز شهادت نایل آمد. امام (علیه السلام)  به بالین او آمد و او را دعا و کشندگانش را نفرین کرد.[۹]

 تغییر عقیده و مسیر «زهیر» در دیدارى کوتاه با امام حسین (علیه السلام)، از حوادث عجیب و پر رمز و راز و آموزنده حادثه عاشورا است. معلوم نیست در آن ملاقات روحانى، زهیر از دهان پاک امام (علیه السلام) چه سخنانى را شنید که از فرش تا عرش پر کشید و شیفته و فدایى امام (علیه السلام)  گردید.

  بدون شک «زهیر» مورد نظر ولى زمان خود واقع گردید و پرده فطرتش برداشته شد و مقام ولایت و امامت امام حسین (علیه السلام) را به اندازه ظرفیت خود شناخت. سخنان و رشادت و فداکارى بزرگ او، بیانگر عظمت روحى و شناخت وى، نسبت به مقام و منزلت اباعبدلله (علیه السلام) است.[۱۰]

 بى تردید تا در درون انسان قابلیت و زمینه مساعدى نباشد، قرعه بخت به نام او نمى افتد و چنین سرانجام خجسته اى نمى یابد:

گوهر پاک بباید که شود لایق فیض

 ورنه هر سنگ و گلى لوءلوء مرجان نشود پیامبر صلى الله علیه و آله در حدیثى مى فرماید: «گاهى نسیم هاى رحمت الهى بر شما مى وزد، بیدار باشید و خود را در برابر وزش آنها قرار بدهید و از آنها رو برنتابید».[۱۱] جوانمردى چون حر و زهیر با همه وجود، خود را در مسیر وزش نسیم رحمت الهى قرار دادند و درخت وجود آنها سیراب شد و میوه عشق و معرفت و سعادت را برایشان به ارمغان آورد.

  امام حسین (علیه السلام) در مسیر حرکتش، از عده دیگرى نیز براى پیوستن به قافله نور و فضیلت دعوت کرد؛ ولى آن بى مایگان، این شایستگى را نداشتند که در رکاب سرور آزادگان به افتخار شهادت نایل شوند و نام شان جاودانه گردد. این افراد طیف وسیعى را تشکیل مى دادند و انگیزه هاى متفاوتى داشتند که در این مختصر تنها به یک نمونه آن اشاره مى شود؛

۳ – عبیدالله بن حر جعفى

در منزلى به نام «بنى مقاتل» به امام (علیه السلام) خبر دادند که «عبیدالله بن حر جعفى» در اینجا اقامت دارد. «عبید الله» از طرفداران عثمان بود و پس از کشته شدن او به نزد معاویه رفت و در جنگ «صفین» در صف لشکریان او با على (علیه السلام)  جنگید.[۱۲]

 امام حسین (علیه السلام) ، نخست، یکى از خود به نام «حجاج بن سروق» را به نزد وى فرستاد. حجاج گفت: هدیه گران بها و ارمغان ارزنده اى براى تو آورده ام؛ اینک حسین بن على (علیه السلام)  به اینجا آمده و تو را به یارى مى خواند تا به او بپیوندى و به ثواب و سعادت بزرگى نایل گردى.

  «عبیدالله» گفت: به خدا سوگند! من در حالى از کوفه بیرون آمدم که بیشتر، مردم خود را براى جنگ با حسین (علیه السلام) و سرکوبى شیعیان او آماده مى کردند. براى من مسلم است او در این جنگ کشته مى شود و من توانایى یارى او را ندارم و اصلاً دوست ندارم او مرا ببیند. «حجاج» به نزد امام برگشت و پاسخ «عبیدالله» را به عرض او رسانید. خود امام (علیه السلام)  با چند تن از اصحابش به نزد «عبیدالله» آمد. او از امام (علیه السلام) استقبال کرد و به وى خوش آمد گفت.

  حضرت (علیه السلام)  به او فرمود: تو در دوران عمرت، گناهان زیادى مرتکب شده اى و خطاهاى فراوانى از تو سر زده است، آیا مى خواهى توبه کنى و از گناهانت پاک گردى؟

  «عبید الله» گفت: چگونه توبه کنم؟ امام (علیه السلام)  فرمود: «تنصر ابن بنت نبیک و تقاتل معه»؛ «فرزند دختر پیامبرت را یارى کن و در رکاب او با دشمنانش بجنگ». «عبیدالله» گفت: به خدا سوگند؛ مى دانم هرکس از فرمان تو پیروى کند، به سعادت و خوشبختى ابدى نایل مى شود؛ ولى من گمان نمى کنم یارى من سودى به حال تو داشته باشد. به خدا سوگندت مى دهم مرا از این امر معاف بدارى؛ زیرا من از مرگ سخت گریزانم؛ ولى اسب معروف خود را که در تعقیب و گریز بى نظیر است به شما تقدیم مى کنم.

  حضرت فرمود: حال که در راه ما از نثار کردن جان امتناع مى ورزى، ما نیز نه به تو نیازى داریم و نه به اسب تو. عبیدالله تا آخر عمر براى از دست دادن چنین فرصت و سعادتى، ابراز تأسف و تأثر مى کرد.

  اگر درباره نقش امامان معصوم (علیه السلام)  قدرى دقت کنیم و برنامه آنها را در جنگ و صلح و حرکت و سکون شان مورد بررسى قرار دهیم؛ به خوبى دریابیم که ائمه (علیهم السلام)  تداوم بخش راه پیامبران هستند و هدفى جز رهایى انسان ها و نجات غرق شدگان ندارند. این رهابخشى، گاهى به صورت عمومى و فراگیر و زمانى به صورت شخصى انجام گرفته است.

  رفتن امام (علیه السلام) به خیمه «عبیدالله»، در واقع رفتن طبیب به منزل بیمار است. در فرهنگ و بینش اولیاى خدا، نجات دادن یک فرد و افزوده شدن یک انسان به قافله سعادت و کمال، از ارزش ویژه اى برخوردار است و این کار در راستاى همان قیام مقدسى است که سید الشهدا (علیه السلام) همه هستى و سرمایه اش را در راه آن فدا نمود. اما آن گاه که امام (علیه السلام)  مى بینید «عبیدالله» هدف او را درک نمى کند و با هدیه دادن اسب، همه مسائل را از عینک تنگ مادى و از دریچه پیروزى و شکست ظاهرى مى بیند، در این هنگام حضرت به او مى فرماید: «من نه به تو و نه به اسب تو نیازى ندارم»![۱۳]

۴ –  «جون» غلام سیاه امام حسین (علیه السلام)

از سوى دیگر شخصیت هایى مانند «جون» در نهضت عاشورا حضور دارند. او بنده سیاهى بود که امیرمؤمنان (علیه السلام) ، وى را به ۱۵۰ خرید و به ابوذر بخشید. او همراه ابوذر بود تا وقتى که ابوذر در سال ۳۲ ه . ق در بیابان بى آب و علف «ربذه» در حال تبعید از دنیا رفت.

  «جون» پس از آن به نزد امام على (علیه السلام) بازگشت و افتخار خدمت گزارى آن امام همام را داشت. سپس در خدمت امام حسن (علیه السلام)  و بعد از آن در خدمت امام حسین (علیه السلام)  و سرانجام در خانه حضرت سجاد (علیه السلام)  بود و همراه با ایشان به سفر کربلا رفت.

  هنگامى که در کربلا، در روز عاشورا، تنور جنگ گرم شد و دل سفید آن غلام سیاه از دیدن غربت و مظلومیت اباعبدالله (علیه السلام) آزرده و ملول گردید، به نزد حضرت صلى الله علیه و آله آمد و اجازه میدان رفتن خواست.

  حضرت فرمود: من به تو اجازه بازگشت مى دهم؛ زیرا تو براى آسایش و عافیت با ما همراه و همگام شدى، نه براى جنگ و درد سر و زحمت. پس لازم نیست قدم به راه ما گذارى.

  آن سیاه، سفید بخت خود را به قدم هاى حسین بن على (علیه السلام)  انداخت و در حالى که پاهاى آن حضرت را مى بوسید، چنین گفت: اى پسر پیامبر! آیا من در حال نعمت و آسایش، همراه شما باشم؛ ولى در حال سختى و گرفتارى شما را رها کنم؟ به خدا سوگند! بوى بدنم ناخوش و اصل و تبارم پست و رنگ پوستم سیاه است: نه به خدا، هرگز از شما جدا نمى شوم تا آنکه خون سیاهم با خون شما آمیخته گردد.

  سرانجام «جون» از امام (علیه السلام)  اجازه گرفت و به میدان رفت و با شجاعت و دلاورى، سخت جنگید تا آنکه جام شهادت را سر کشید.

  بالاترین لذت براى یاران اباعبداللّه (علیه السلام)  این بود که در لحظه هاى آخر عمرشان وقتى چشم مى گشودند، چهره دلرباى حسین (علیه السلام) را در کنار بالین خود تماشا مى کردند و با دیدن آن «بهشتِ نقد»، مرگ در کام شان چون عسل شیرین و گوارا مى گشت.

گر طبیبانه بیایى به سر بالینم

 به دو عالم ندهم لذت بیمارى را  حضرت به بالین «جون» آمد و فرمود: «اللهم بیّض وجهه و طیّب ریحه و احشره مع الابرار و عرّف بینه و بین محمد و آل محمد»؛ «خدایا: صورتش را سفید و بویش را خوش نما و با نیکان محشورش ساز و بین او و محمد صلى الله علیه و آله و خاندانش پیوند آشنایى برقرار ساز».[۱۴]

 این دعاى امام (علیه السلام) دعایى مستجاب بود که اثر آن در دنیا نیز آشکار گردید؛ چون حضرت باقر (علیه السلام)  در حدیثى از پدر بزرگوارش چنین نقل مى کند: «وقتى مردم براى به خاک سپردن شهیدان کربلا آمدند، بدن «جون» را پس از ده روز در حالى که بوى مشک از آن به مشام مى رسید، یافتند».[۱۵]

۵ – غلام ترک

در مورد غلام دیگرى به نام «غلام ترک» نیز آمده است: هنگامى که به خاک افتاد، امام حسین (علیه السلام) به بالینش آمد و گریست و با او همان کارى را کرد که با فرزند برومندش على اکبر (علیه السلام)  انجام داد؛ یعنى صورت، به صورت آن غلام ترک گذاشت. این کار براى آن غلام، به اندازه اى غیرقابل باور و لذت بخش بود که تبسمى کرد و جان به جانان سپرد.[۱۶]

 امام (علیه السلام) با این کار عشق و محبت سرشار خود را به یاران پاکباخته اش ابراز نمود و به جهانیان اعلام کرد: در راه دفاع از ارزش ها و اعتلاى حق، تفاوتى میان سیاه و سفید و آشنا و غریب نیست. رنگ همگى «رنگ خدا» و وجه مشترک آنان، «تقوا» است.

نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها

نویسنده:گروه مؤلفان

[۱] – بحارالانوار: ج ۴۴، باب ۳۵؛ ر.ک: فروغ شهادت، ص۱۹۲ به بعد.

[۲] – کامل الزیارات، باب۷۹، ص۱۹۶٫

[۳] – همان، ص۲۴۲ از زیارت ۱۸٫

[۴] – شیخ عباس قمى، منتهى الامال ، ج۱، ص۶۱۳، سخنان امام حسین (علیه‌السلام)  از مدینه تا کربلا، ص۱۳۷٫

[۵] – بحارالانوار، ج۴۵، ص۱۴٫

[۶] – فروغ شهادت، ص۲۰۸٫

[۷] – فروغ شهادت، ص ۲۰۸٫

[۸] – بحارالانوار، ج۴۴، ص۳۹۳٫

[۹] – منتهى الامال، ج۱، ص۶۰۷، فرهنگ عاشورا، ص۲۰۱٫

[۱۰] – فروغ شهادت، ص۲۰۰٫

[۱۱] – رساله لب الالباب، علامه سیدمحمدحسین طهرانى، ص۲۵، انتشارات حکمت.

[۱۲] – ر.ک: تاریخ طبرى، ج۷، ص۱۶۷٫

[۱۳] – سخنان امام حسین (علیه‌السلام)  از مدینه تا کربلا، ص۱۶۵٫

[۱۴] – بحارالانوار، ج ۴۵، ص۳۲٫

[۱۵] – همان.

[۱۶] – فروغ شهادت، ص۲۱۴٫