یکی از ادله ای که مسئله تناسخ را در دوره جدید تأیید می کند، وجود افرادی است که مدعی اند از زندگی پیشین خود خاطراتی دارند. این ادله  که قدمت چندانی ندارد، تکیه اش بر ادله تجربی است که ادعای وجود افرادی است که زندگی پیشین خود را به یاد می آورند. بررسی ها نشان میدهد که این دلیل، نقدهای بسیاری بر آن وارد میباشد.

حال باید بررسی شود که آیا صرف وجود خاطرات، مسئله تناسخ را اثبات می کند و اینکه در صورت مثبت بودن پاسخ، باید دید چه نوع خاطراتی، این وظیفه را بر دوش می کشند.

به نظر می رسد بر دلیل عده ای برای استناد به ملاک وحدت خاطرات برای اثبات تناسخ، انتقاداتی بر آن وارد است که در ادامه به آنها اشاره خواهد شد.

یک. عدم اعتقاد به روح از سوی بعضی معتقدان به تناسخ
ملاک خاطرات فقط با مبانی آن دسته از معتقدان به تناسخ می تواند سازگار باشد که معتقد به روح یا جوهری مستقل از جسم باشند؛ وگرنه کسانی مانند بودیست ها که منکر وجود چنین موجودی هستند (Ninian Smart, 1967: p 331) نمی توانند به خاطرات تمسک کنند؛ زیرا در نقل خاطرات، فرض بر این است که جسم پیشین در خاک قرار گرفته و اکنون بدن دیگری این معلومات را حمل می کند. پس چیزی که حامل این خاطرات است باید از بدن گذشته به بدن جدید منتقل شده باشد.

البته بودا می کوشد با توضیحات پیچیده و در انتها با تمسک به تشبیه و تنظیر نشان دهد که چگونه بدون اینکه لازم باشد روح را مستقل از بدن بدانیم، صفات حیات موجود اول را در موجود دوم مستمر تلقی کنیم. او به نقشی که نگین بر روی موم می گذارد و یا شمعی که از شمع دیگر روشن می شود، مثال می زند. (ناس، ۱۳۸۷: ۱۹۰ و ۱۹۱) اما این تشبیهات نمی تواند این مسئله فلسفی را که چگونه شخص دومی در جسم دوم با معدوم شدن جسم اول ادامه حیات می دهد، حل کند. در این مثال دو نکته وجود دارد که در تناسخ دیده نمی شود: اول اینکه در مثال نگین و آتش، آتش اول و نقش اصلی نگین هنوز باقی است؛ با این حال، نقشی بر موم و شعله ای در جسم دوم به وجود آمده است.

دوم اینکه در این دو مورد، بین جسم اول و دوم، اتصال و ارتباطی به وجود آمده است. شاید این تشبیه، در زندگی معمولی که یک جسم به مرور تغییر می کند و اطلاعات سلولی با اتصال به سلول دیگر و بلکه با تولد سلول دوم از سلول اول جابه جا می شود، مفید باشد؛ اما در تناسخ، که شخصی در مکانی بسیار دورتر از مکان زندگی و مرگ شخص اول و بدون هیچ  تماسی با جسم شخص اول، همان حیات و زندگی را ادامه می دهد، به سامان نمی رسد.

دو. چرا همگان گذشته خویش را به یاد نمی آورند؟
چرا فقط عده محدودی خاطرات گذشته خود را به یاد می آورند و از بین میلیاردها انسان فقط همین گروه اندک چنین توانایی دارند؟ ممکن است مدافعان پاسخ دهند که فشار مرگ و تولد طوری است که باعث می شود معلومات و خاطرات از دست برود. فخر رازی (متوفی ۶۰۶) در رد این نقد می کوشد. به نظر او می توان چنین فرض کرد که یادآوری احوالِ هر بدنی، موقوف به تعلق به همان بدن باشد. (فخر رازی، ۱۴۰۴: ۳۳۳)

اما دو اشکال بر این سخن وارد است:اول اینکه چگونه شما به این همانی این دو شخص حکم کرده اید؟ جسم او که همان جسم نیست و خاطرات هم که تکرار نمی شود. اشکال دوم ـ که در راستای همان اشکال اول است ـ اینکه، فخر رازی ناخواسته تمام هویت را به جسم داده است؛ آن هم جسمی که هیچ ارتباطی با جسم گذشته ندارد.

ممکن است کسی بر نقد دوم این اشکال را وارد کند که فشار مرگ و تولد طوری است که باعث می شود تمام خاطرات از ذهن معمول مردم پاک شود؛ اما این پاسخ موجهی نیست؛ زیرا نمی توان مرگ و تولد را آنچنان دانست که باعث از بین رفتن خاطرات شود. کدام تلقی از مرگ و تولد است که می تواند چنین ضربه ویرانگری بر حافظه وارد کند که وقایع مهمی مانند مرگ عزیزان یا یک موفقیت بزرگ در زندگی از یاد برود؟

ممکن است این اشکال بر این نقد وارد شود که آنقدر بین مرگ شخص اول و تولد در جسم دیگر فاصله می افتد که همه چیز فراموش می شود. در این مورد، طول مدت یا وقفه در کار عقل ـ که ضمن انتقال روح به بدن بعدی پیش می آید ـ نمی تواند عذری برای فراموشی باشد؛ چون در یادآوری امور مهم ـ مثل مصیبت والدین یا ریاست و تدریس ـ که در زندگی هرکسی پیش می آید، طول مدت یا زوال عقل هیچ اثری ندارد. افزون بر اینکه اگر چنین پاسخی درست باشد، چگونه عده ای که مرگ و تولدی را از سر گذرانده اند توانسته اند زندگی قبلی خویش را به یاد آورند؟

سه. مشکل دور
باتلر (۱۷۵۲ ـ ۱۶۹۲ م) معتقد است معیار خاطره، دور است. به این بیان که اگر شخص الف به صورت واقعی آنچه را که شخص ب انجام داده است به یاد آورد، نتیجه می گیریم که الف همان ب است. اگر من در زمان حال به یاد آورم که سال گذشته در دانشگاه تربیت معلم تدریس داشته ام، پس من باید همان شخصی باشم که در سال گذشته در دانشگاه تربیت معلم تدریس کرده ام. این استدلال که «من تدریس سال گذشته در دانشگاه تربیت معلم را به یاد می آورم» در بردارنده این جمله است که «من به یاد می آورم که سال گذشته در دانشگاه تربیت معلم تدریس کرده ام.» اگر این جمله بخواهد مفهوم داشته باشد، باید مرجع ضمیر این دو «من» در هر دو جا، یک شخص باشد.

طبق نظر باتلر این استدلال دوری است؛ زیرا آشکار و بدیهی است که آگاهی از وحدت شخصی، پیش فرض این عبارت است و بر این  اساس نمی تواند خود، سازنده وحدت شخصی باشد. (Butler, 1900, p. 233) به عبارت دیگر، در خاطره ای که از تدریس در دانشگاه تربیت معلم دارم، فرض این است که من همان شخصم؛ ولی ممکن است که من در این خاطره اشتباه کرده باشم و آن شخص نباشم. پس از یک سو ملاک اینکه من آن شخص باشم، این است که در خاطره خود بر صواب باشم و از سوی دیگر، در صورتی بر خاطره خود بر صوابم که من همان شخص باشم. این استدلال یا دوری است، یا اینکه وحدت شخصیت من و آن فردی که سال گذشته در آن دانشگاه تدریس کرده است، یکی فرض شده است.

چهار. تضعیف کننده بودن شاهدان
خاطرات فقط در صورتی می تواند ملاک این همانی باشد که خاطرات درستی باشد؛ یعنی خاطراتی باشد که مطابق واقع باشد. این در صورتی است که عده ای باشند که رخ دادن چنین اتفاقی را تأیید کنند؛ زیرا اگر صرفاً خاطراتی را معتبر بدانیم که شخص گمان می کند آن را به یاد می آورد، در این صورت دور لازم می آید. (پترسون، ۱۳۷۶: ۳۲۷)

و این در صورتی است که عده ای از نسل شخص میت زنده باشند. اگر چنین شرایطی وجود داشته باشد، این احتمال می رود که شخصی که خاطراتی را از گذشتگان ذکر می کند، این وقایع را از دیگرانی که همزمانِ آن میت می زیستند، شنیده باشد. مگر اینکه این شخص خاطراتی را نقل کند که فقط بین خود او و شاهد صدق او گذشته باشد، که در این صورت اولاً دایره خاطراتی که می تواند مؤید باشد خیلی محدود می شود؛ ثانیاً به دلیل اینکه امر خارق العاده ای است باید ادله و شاهدها بسیار بیشتر از معمول باشد تا بتوان بر آن تکیه کرد؛ در غیر این صورت، خاطرات از حجیت می افتد و برای دیگران قابل اطمینان نخواهد بود.

پنج. نظریه کریپتومنسیا
ممکن است براساس نظریه کریپتومنسیا، یادآوری خاطراتی که شخص گمان می کند بر خود او گذشته است درحالی که در جهان خارج هم اتفاق افتاده است، توجیه شود: ضمیر ناخودآگاه ما همچون یک انبار بسیار بزرگ و درهم ریخته ای از اطلاعات است. این اطلاعات از منابع بسیار متنوعی نظیر تلویزیون، کتاب، سخنرانی  و هر آنچه از اطراف خود می شنویم و می بینیم گردآوری شده باشد. در شرایط عادی، این اطلاعات بازخوانی نمی شود؛ اما گاه این خاطرات که کاملاً در ضمیر ناخودآگاه پنهان مانده است به صورت ناخواسته و بدون اراده قبلی احیا می شود و گاه این بازخوانی به صورت بسیار گیج کننده ای ظاهر می شود؛ زیرا خاستگاه آن کاملاً به فراموشی سپرده شده است. (Harris, 1986: p. 19)

طبق این نظریه که یک احتمال و یا نظریه بدیل برای توجیه یادآوری خاطرات است، در حجیت استناد به خاطرات این افرادِ معدود تردید خواهد شد. البته این اشکال در صورتی وارد است که احتمال رود این شخص خاطرات را از جای دیگری شنیده و به مرور گمان کرده که برای خود او اتفاق افتاده است.

منبع:پرسمان