مکان رحلت پیامبر صلّی الله علیه و آله

از عایشه روایت است که گفت:

یکی از نعمت‌های بزرگ خداوند بر من، آن است که رسول خدا صلّی الله علیه و آله در خانه من و در حالی‌که سرش میان سینه و گلوی من بود، از دنیا رفت.^[۱]

در روایتی دیگر آمده است: «میان سینه و چانه من».^[۲]

در روایت دیگری آمده است: «و خداوند،‌ به هنگام مرگ او، آب دهان من و او را یکی کرد.»^[۳]

در روایت دیگری گوید:

عبدالرحمن بن ابوبکر به خانه من آمد و مسواکی در دست داشت. در این حال پیامبر صلّی الله علیه و آله را به سینه خود تکیه داده بودم. دیدم به مسواک می‌نگرد، فهمیدم که آن را می‌خواهد. گفتم: ای رسول خدا؛ مسواک را به شما بدهم؟ با سرش اشاره کرد، یعنی: آری، مسواک را با لبه دندان‌های خود جویده نرم کردم. چنان نیکو مسواک کشید که قبلاً مانند آن مسواک نکرده بود.^[۴]

در پاسخ می گوییم:

این سخن نادرست است؛ زیرا وقتی جان از بدن پیامبر صلّی الله علیه و آله خارج شد، سر بر سینه امیر‌المؤمنین علی علیه السّلام داشت. نمونه‌های زیر بر این سخن دلالت دارد:

۱٫‌ علی علیه السّلام فرمود:

«فَلَقَدْ وَسَّدْتُکَ فِی مَلْحُودَهِ قَبْرِکَ وَ فَاضَتْ نَفْسُکَ بَیْنَ نَحْرِی وَ صَدْرِی نَفْسُک فَإِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ».^[۵]

من خود تو را به دست خود در قبر خواباندم و هنگامی که سر بر سینه من داشتی، جان به جان‌آفرین تسلیم کردی. «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ».

۲٫فرمود:

آخرین جمله‌ای که پیامبر صلّی الله علیه و آله به من فرمود، این بود: نماز! نماز‍! همانا پیامبر صلّی الله علیه و آله سرش را در دامن من گذاشته بود و همچنان می‌گفت: نماز! نماز! تا جان تسلیم کرد.^[۶]

۳٫فرمود:

«وَ لَقَدْ قُبِضَ رسول الله صلّی الله علیه و آله وَ إِنَّ رَأْسَهُ لَعَلَی صَدْرِی».^[۷]

رسول خدا صلّی الله علیه و آله جان تسلیم کرد و سرش بر سینه‌ی من بود.

۴٫در خطبه‌ای فرمود:

وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله جان تسلیم کرد، سرش در دامن من بود و با دست خودم او را غسل دادم، فرشتگان مقرب، او را با من جابه‌جا می‌کردند…^[۸]

۵٫ابن سعد به سند خود از شعبی روایت کرده است که گفت:

وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله درگذشت، سرش در دامن علی بود. مثل این سخن از ابورافع هم روایت شده است.^[۹]

زمان دفن

درکتب اهل سنّت آمده است:  

اقوال درباره زمان دفن پیکر رسول خدا صلّی الله علیه و آله نیز مختلف است. گفته‌اند: روز چهارشنبه به خاک سپرده شد، یعنی سه روز جنازه روی زمین بود و مردم گروه‌گروه می‌آمدند و نماز می‌خواندند، نه صف می‌بستند و نه احدی امامت می‌کرد.^[۱۰]

ابن کثیر این سخن را از اقوال غریبه می‌داند.^[۱۱] شکی در غرابت آن نداریم؛ زیرا اسلام توصیه کرده است هر چه زودتر اموات دفن و به خاک سپرده شوند. پس چرا مسلمانان این امر مستحب را دقیقاً در مورد پیامبرشان رها می‌کنند؟!

از عایشه روایت کنند که گفت:

ما از دفن پیامبر صلّی الله علیه و آله آگاه نشدیم مگر نیمه شب چهارشنبه که صدای بیل و کلنگ را شنیدیم.^[۱۲]

ابن ابی‌الحدید از این روایت شگفت زده شده، می گوید:

 این هم خود از شگفتی‌های موجود در این حدیث است، زیرا همان‌گونه که در روایت آمده است: پیامبر صلّی الله علیه و آله روز دوشنبه هنگامی که روز کاملاً برآمده بود (ضحی)، رحلت کرد و شب چهارشنبه، در نیمه شب به خاک سپرده شده است و سه شبانه روز از مرگ آن حضرت نگذشته بود.^[۱۳]

در پاسخ می گوییم:

تعجب وی بی‌جاست؛ زیرا چنان‌که خواهیم دید، جنازه پیغمبر صلّی الله علیه و آله تنها چند ساعت پس از رحلت، آن هنگام که اصحاب سقیفه سرگرم کار خود بودند، به خاک سپرده شد.

وی در ادامه گوید:

همچنین این موضوع که عایشه می‌گوید از دفن پیامبر آگاه نشده تا آن‌که صدای بیل‌ها را شنیده، ‌عجیب است. با آن‌‌که دفن رسول خدا صلّی الله علیه و آله در خانه او انجام شده است، فکر می‌کنی کجا بوده است. من در این‌باره از جماعتی پرسیدم. گفتند: شاید در خانه مجاور خانه‌ی خویش و همراه گروهی از زنان بوده است و این عادت خویشاوندان میت است که او هم همین گونه رفتار کرده و از حجره خویش کناره گرفته و به آن خانه رفته است. وانگهی حجره عایشه آکنده از مردان خویشاوند پیامبر بوده است و افراد دیگری از اصحاب رسول خدا و این موضوع به صحت نزدیک است و ممکن است همین‌گونه بوده باشد.^[۱۴]

لیکن ما به ابن ابی‌الحدید می‌گوییم:

سبب آن است که مدفن پیغمبر صلّی الله علیه و آله ، خانه عایشه نبود بلکه پیکر آن حضرت را در خانه‌ی فاطمه (سلام الله علیها) دفن کردند. به زودی این موضوع را با ادله ظاهره، ‌براهین قاهره و حقایق باهره، بیان و اثبات خواهیم کرد. عایشه بنا به دلایلی که معلوم است، دوست نداشت، توقف وی در خانه فاطمه (سلام الله علیها) به درازا بکشد.

گفته‌اند: رسول خدا صلّی الله علیه و آله روز دوشنبه در گذشت و روز سه‌شنبه^[۱۵] موقعی که خورشید به میانه آسمان رسید، دفن شد.^[۱۶] بی‌تردید سخن درست در این‌باره دیدگاه اهل بیت علیهم السّلام است.

خواهد آمد که بیعت آنان پس از دفن رسول خدا صلّی الله علیه و آله انجام شد. شاید روز سه‌شنبه از کار سقیفه فراغت یافتند. خصوصاً که منتظر بودند ابوبکر از سنح بیاید. پس از بازگشت وی بود که به سقیفه رفتند. شاید همین نکته بتواند، روایات زیر را تفسیر کند:

واقعدی از ابی بن عبّاس بن سهل بن سعد از پدرش آورده است که گفت:

رسول خدا صلّی الله علیه و آله روز دوشنبه درگذشت و شب سه‌شنبه به خاک سپرده شد.^[۱۷]

ابن سعد و بیهقی از عایشه روایت کنند که گفت:

ما از دفن پیغمبر صلّی الله علیه و آله آگاه نشدیم تا این‌که سحرگاه سه‌شنبه صدای ببل و کلنگ شنیدیم.^[۱۸]

از زهری روایت کنند:

رسول خدا صلّی الله علیه و آله شبانه دفن شد. برخی از شیوخ انصار از بنی‌غنم می‌گفتند: صدای بیل و کلنگ را آخر شب سه‌شنبه شنیدیم.^[۱۹]

ابن کثیر، از هشام از پدرش از عروه بن زبیر روایت کند که گفت:

رسول خدا صلّی الله علیه و آله روز دوشنبه درگذشت و روز دوشنبه غسل داده شد و شب سه‌شنبه دفن گردید.^[۲۰]

علّامه مجلسی (ره) گوید:

گونه رسول خدا صلّی الله علیه و آله بر خاک گذاشته شد به سمت راست و رو به قبله، سپس روی آن خشت گذاشتند و بر آن خاک ریختند. این کار روز دوشنبه، ‌دو شب مانده از صفر سال دهم هجرت پیامبر صلّی الله علیه و آله بود. آن موقع،‌ شصت و سه سال سن داشت.^[۲۱]

ابن سعد از محمّد بن شهاب زهری روایت کند که گفت:

پیامبر صلّی الله علیه و آله ظهر روز دوشنبه رحلت فرمود و مردم بدین امید که جوانان انصار کار دفن را انجام خواهند داد، به کارهای دیگر پرداخته از دفن آن حضرت بازماندند. شب هنگام دیگر کسی جز از خویشان پیامبر صلّی الله علیه و آله نبود تا بدین مهم مباردت ورزد، چندان که هنگام کندن گور برای پیامبر صلّی الله علیه و آله بنی غنم در خانه‌های خود صدای بیل و تیشه می‌شنیدند.^[۲۲]

گفته می‌شود:

وقتی علی علیه السّلام از دفن رسول خدا صلّی الله علیه و آله فراغت یافت، درباره کار اصحاب سقیفه پرسید.^[۲۳]

می‌توان از آنچه گذشت، نتیجه گرفت:

اگر این روایت را بپذیریم که می‌گوید: رسول خدا صلّی الله علیه و آله آخر روز دوشنبه رحلت کرد؛ و این روایت که می‌گفت: جنازه رسول خدا صلّی الله علیه و آله همان روز شب هنگام دفن شد و مردم از آن خبر نداشتند تا این‌که صدای بیل و تیشه شنیدند؛ به این نتیجه خواهیم رسید که: تجهیز، غسل، کفن و دفن رسول خدا صلّی الله علیه و آله از وقتی که خداوند جان او را گرفت تا به خاک سپرده شد، دو یا حداکثر چند ساعت طول نکشید. آنچه گفته‌اند که پیکر آن حضرت، حدود یک یا دو روز، یا سه روز روزی زمین بود، نادرست است بلکه از مجموع آنچه بیان شد، روشن و واضح است که این ادعا هم غلط است که اصحاب سقیفه در تغسیل و تکفین رسول خدا صلّی الله علیه و آله شرکت کردند!       

غسل پیغمبر صلّی الله علیه و آله

ابن اسحاق گوید: چون با ابوبکر بیعت شد، روز سه‌شنبه مردم به تجهیز رسول خدا صلّی الله علیه و آله پرداختند. ابن سعد از علی، ابوداود، مسدد، ابونعیم، ابن حبان، حاکم، بیهقی و ذهبی که روایت آن را صحیح می‌داند، از عایشه آورده است که گفت:

چون پیامبر صلّی الله علیه و آله رحلت فرمود، میان اصحاب در چگونگی غسل، اختلاف افتاد و می‌گفتند: به خدا قسم؛ نمی‌دانیم چه کنیم؟‌ آیا رسول خدا صلّی الله علیه و آله را برهنه کنیم چنان‌که مردگان خود را برهنه می‌کنیم یا او را در حالی‌که لباس بر تن دارد غسل دهیم؟

در آن حال همه را خواب دست داد چندان که مردی در آن میان نبود مگر چانه او بر سینه‌اش قرار گرفت و آواز کسی که ندانستند کیست، از کنار در شنیده شد که می‌گفت: او را پیراهن بر تن، غسل دهید.

پس به سوی رسول خدا صلّی الله علیه و آله برخاستند و او را که پیراهن بر تن داشت، غسل دادند. آب و سدر از بالای پیراهن می‌ریختند و بدون آن‌که به بدنش دست زنند، پیراهن را بر بردنش می کشیدند.

[عایشه می‌گفت: اگر آنچه را پشت سر گذاشته‌ایم، در مقابل می‌داشتیم، هرگز رسول خدا صلّی الله علیه و آله را جز زنانش، کسی غسل نمی‌داد].^[۲۴]

علی علیه السّلام فرمود:

چون به تجهیز پیامبر صلّی الله علیه و آله برخاستیم، در را به روی همگان بستیم. انصار بانگ برداشتند که ما دایی‌های پیامبریم و جایگاهی ویژه داریم،‌ قریشیان نیز بانگ برآوردند که ما خویشاوندان رسول خداییم. ابوبکر گفت: ای گروه مسلمانان؛ هر خانواده به تجهیز جنازه خویشاوند خود از دیگران سزاوارتر است. شما را به خدا سوگند می‌دهم اگر به خانه در آیید، کار آنان را به تأخیر خواهید افکند و به خدا سوگندتان می‌دهم که هیچ‌کس به خانه در نیایید مگر آنان‌که فراخوانده شده‌اند.^[۲۵]

عبدالله بن عبّاس گفت:

مردم برای غسل رسول خدا صلّی الله علیه و آله گرد آمدند و جز خانواده‌اش کسی در خانه نبود؛ عمویش عبّاس بن عبدالمطلب، علی بن ابی‌طالب، فضل بن عبّاس، قصم بن عبّاس، اسامه بن زید بن حارثه و صالح مولای او.

چون برای غسل او گرد هم آمدند، مردی از پشت سر مردم فریاد زد. او اوس بن خولی انصاری یکی از بنی‌عوف بن خزرج و از اصحاب بدری بود که خطاب علی بن ابی‌طالب گفت: ای علی؛ تو را به خدا قسم می‌دهیم که بهره ما از رسول خدا صلّی الله علیه و آله را از یاد نبرید.

علی علیه السّلام به او گفت: داخل شو! او هم داخل شد و در غسل رسول خدا صلّی الله علیه و آله حضور داشت امّا عهده‌دار هیچ کاری از غسل نشد.. علی علیه السّلام ، پیغمبر صلّی الله علیه و آله را به سینه‌اش تکیه داد که پیراهنی بر تن داشت و عبّاس و فضل و قثم او را با علی می‌چرخاندند و اسامه بن زید و صالح مولای او، آب می‌ریختند و علی می‌شست و آنچه از مردگان دیده می‌شود، هیچ از رسول خدا صلّی الله علیه و آله ندید و می گفت: پدر و مادرم فدای تو؛ در زندگی و مرگ چقدر پاکیزه‌ای! تا این‌که غسل رسول خدا صلّی الله علیه و آله فراغت یافتند. او را با آب و سدر شستند و خشک کردند. سپس آنچه با مردگان انجام می‌دهند، با او انجام دادند.^[۲۶]

درنگ هایی در متون فوق

ما را با این متون درنگ‌هایی است که در مورد زیر خلاصه می‌کنیم:

الف) ‌زمان تجهیز

پندار ابن اسحاق که مردم پس از بیعت ابوبکر به تجهیز رسول خدا صلّی الله علیه و آله روی آوردند، بنا به دلایل زیر نادرست است:

۱٫‌ روایاتی که می‌گوید علی علیه السّلام ، رسول خدا صلّی الله علیه و آله را تجهیز کرد و پیش از آن‌که اصحاب سقیفه کارشان را به پایان برند، از دفن حضرت فراغت یافت و پس از آن‌که بر مرقد پیامبر صلّی الله علیه و آله خاک ریخت و به بیل خود تکیه داشت؛ از خبر اصحاب سقیفه پرسید.

۲٫بیان کردیم که سخنان، درباره‌ی زمان دفن رسول خدا صلّی الله علیه و آله مختلف است. از آن جمله توان به موارد زیر اشاره کرد: روز یا شب سه‌شنبه، یا روز چهارنشنبه. هیچ یک از این اقوا با ادعای ابن اسحاق سازگاری ندارد که می‌گوید: مردم پس از بیعت ابوبکر به تجهیز رسول خدا صلّی الله علیه و آله روی آوردند؛ زیرا،‌ هر چند کار سقیفه روز دوشنبه به پایان رسید لیکن بیت عمومی روز سه‌شنبه آغاز شدو چند روز ادامه یافت.

۳٫اگر بپذیریم که رسول خدا صلّی الله علیه و آله را روز چهارشنبه دفن کردند، پرسش این است که اگر روز سه‌شنبه تجهیز حضرت را آغاز کردند، پس چرا تا چهارشنبه دفن نشد؟! زیرا تجهیز و دفن در بالاترین حد، از دو ساعت طول نمی‌کشد.

۴٫علی علیه السّلام و بنی‌هاشم در اجتماع روز دوشنبه سقیفه حضور نداشتند؛ زیرا مشغول تجهیز رسول خدا صلّی الله علیه و آله بودند. روایات اهل سنّت تصریح دارد که اصحاب، اعم از مهاجران و انصار کار تجهیز رسول خدا صلّی الله علیه و آله را به خانواده‌اش وا گذاشتند. پس چه معنا دارد که می‌گویند: مردم روز سه‌شنبه به تجهیز رسول خدا صلّی الله علیه و آله روآوردند؟!

ب) موضع عایشه

نمی‌دانیم چه‌چیز موجب شد که عایشه از این موضوع اظهار پشیمانی کند که رسول خدا صلّی الله علیه و آله را زنانش نشستند؟!

آیا به نظر وی، علی علیه السّلام در غسل پیغمبر صلّی الله علیه و آله کوتاهی کرد و آنچه را که باید انجام نداد؟! آیا پشیمان بود که این فضیلت را از دست داده و فقط نصیب علی علیه السّلام شده است؟!

آیا خود را از دختر رسول خدا صلّی الله علیه و آله به او نزدیک‌تر می‌دانست و از این‌رو می‌خواست به جای فاطمه (علیها السّلام) تصمیم بگیرد و رأی خود را در مورد پیغمبر صلّی الله علیه و آله به کرسی نشاند؟!

وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله وصیّت کرده بود که علی علیه السّلام او را غسل دهد، آیا عایشه می‌توانست این وصیّت را باطل و مانع از اجرای آن شود؟! آیا صحابه این کار وی را می‌پذیرفتند؟!

نماز بر پیکر رسول خدا صلّی الله علیه و آله

در روایت صحیح یا حسن حلبی از امام جعفر صادق علیه السّلام آمده که فرمود:

عبّاس نزد امیرالمؤمنین علی علیه السّلام آمد و گفت: ای علی؛ مردم اجتماع کرده‌اند که رسول خدا صلّی الله علیه و آله را در بقیع مصلا دفن کنند و یکی از آنان امامت نماز را بر عهده گیرد. امیر المؤمنین علیه السّلام به سوی مردم بیرون آمد و فرمود: ای مردم؛ رسول خدا صلّی الله علیه و آله امام است، زنده باشد یا مرده و فرمود: من رسول خدا صلّی الله علیه و آله را در همان جا دفن می‌کنم که قبض روح شد. سپس بر در ایستاد و بر پیکر رسول خدا صلّی الله علیه و آله نماز گزارد. آن‌گاه مردم را دستور داد که ده‌نفر ده‌نفر نماز می‌خواندند و بیرون می‌رفتند.^[۲۷]

این روایت را متن دیگری هم هست که در کتاب فقه الرضا علیه السّلام آمده است و خالی از اشکال نیست. لیکن ابن شهر آشوب، در مناقب آل ابی‌طالب گوید:

امام محمّد باقر علیه السّلام فرمود: مردم روز دوشنبه و شب سه‌شنبه تا صبح و روز سه‌شنبه، بر پیغمبر صلّی الله علیه و آله نماز خواندند تا همه خویشاوندان و خواص بر او نماز کردند و اهالی سقیفه حاضر نشدند و علی علیه السّلام ، بریده را به دنبال آنان فرستاد بود و بیعت آنان پیش از دفن رسول خدا صلّی الله علیه و آله تمام شد.^[۲۸]

سلیم بن قیس هم از سلمان فارسی روایت کند که گفت:

چون علی علیه السّلام ، پیغمبر صلّی الله علیه و آله را غسل داد و کفن کرد، من، ابوذر، مقداد و فاطمه و حسن و حسین علیه السّلام را داخل خانه برد. علی علیه السّلام پیش رفت و ما پشت سرش صف بستیم و بر حضرت نماز گزارد و عایشه هم که در حجره بود، ندانست؛ زیرا خداوند دیدش را گرفت. سپس ده نفر از مهاجران و ده نفر از انصار را داخل برد. آنان داخل می‌شدند و دعا می‌خواندند و بیرون می‌آمدند تا این‌که احدی از مهاجران و انصار حاضر نماند مگر این‌که بر حضرت نماز گزارد.^[۲۹]

بر این دو روایت چند ملاحظه داریم:

الف) این سخن که می‌گویند: روز دوشنبه، شب سه‌شنبه تا صبح و روز سه‌شنبه، نماز بر جنازه رسول خدا صلّی الله علیه و آله ادامه داشت، با نکته‌ای که همین روایت می‌گوید، سازگاری ندارد که رسول خدا صلّی الله علیه و آله را پیش از آن‌که اصحاب سقیفه کار خود را به پایان برند، دفن کردند. معقول نباشد که سقیفه تا این زمان ادامه داشته باشد. حداکثر توان گفت که این موضوع فقط چند ساعت بود و نه ادامه داشت و قطعاً از روز دوشنبه به سه‌شنبه نکشید.

ب) روایت سلیم نیز که می‌گوید: احدی از مهاجران و انصار نماند مگر این‌که بر حضرت نماز گزارد؛ با این قول سازگاری ندارد که اصحاب سقیفه در نماز و دفن رسول خدا صلّی الله علیه و آله حاضر نشدند و بیعت آنان پس از آن تمام شد که  پیکر حضرت به خاک سپرده شد! نکته‌ای که در آخر روایت آمده است، این موضوع را توضیح می‌دهد که: «احدی از مهاجران و انصار حاضر نماند مگر این‌که بر حضرت نماز گزارد.»

بدین ترتیب این دو روایت هم با یکدیگر هماهنگ و سازگار خواهند بود و هم با روایت صحیح یا حسن ابان بن عثمان و هم منافات و اختلاف ظاهری آن دو از بین می‌رود.

در متن دیگری گوید: احدی از آزاد و بنده در مدینه نماند مگر این‌که بر حضرت نماز گزارد.^[۳۰] و دسته‌دسته بر او نماز می‌خواندند.^[۳۱] احدی نماز بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله را امامت نکرد.^[۳۲]

ابن کثیر و ابوعمر گویند: این موضوع مورد اتفاق است و اختلافی در آن وجود ندارد.^[۳۳]

برخی روایات تصریح می‌کند که پیغمبر صلّی الله علیه و آله آنان را به این کار فرمان داد.^[۳۴]

از نظر مجدالدین فیروزابادی در قاموس المحیط، بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله نماز خواندند. منادی ندا داد که دسته‌دسته بدون امام نماز گزارید.^[۳۵]

شیخ مفید گوید:

و چون علی علیه السّلام از غسل پیغمبر صلّی الله علیه و آله فراغت یافت، به تنهایی بر او نماز خواند و در نماز بر حضرت، احدی با او شرکت نکرد. مسلمانان درباره این‌که چه کسی در نماز بر پیغمبر صلّی الله علیه و آله امامت کند و او را در کجا دفن کنند، با هم بحث و مناظره می‌کردند. امیر المؤمنین علی علیه السّلام به سوی آنان بیرون رفت و گفت: همانا رسول خدا صلّی الله علیه و آله زنده و مرده، امام ماست. پس دسته‌دسته بر او وارد شوند و بدون امام بر او نماز گزارند و برگردند… قوم تسلیم این سخن شدند و بدان رضایت دادند.^[۳۶]

 نماز اصحاب سقیفه

برخی روایات تصریح دارد که احدی از آزاد و بنده، در مدینه نماند مگر این‌که بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله نماز خواند.^[۳۷] حرام بن عثمان گمان برد که ابوبکر در نماز بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله امامت می‌کرد.^[۳۸]

محمّد بن عمر اسلمی گوید:

از موسی بن محمّد بن ابراهیم بن حارث تیمی نقل کند که می‌گفت: این موضوع را در صحیفه‌ای به خط پدرم خواندم که چون پیامبر صلّی الله علیه و آله را کفن کردند و بر بسترش نهادند، ابوبکر و عمر در آمدند و گفتند: السلام علیک ایها النبی و رحمه الله و برکاته؛ و با آن دو نیز گروهی از مهاجران به اندازه گنجایش حجره بودند و آنان نیز نخست همان‌گونه سلام دادند و پس آن‌گاه صف بستند و کسی امامت نکرد. ابوبکر و عمر که در صف نخست در کنار جسد رسول خدا صلّی الله علیه و آله بودند، گفتند: پروردگارا؛ گواهی می‌دهیم که آنچه بر پیامبر صلّی الله علیه و آله نازل شد، تبلیغ فرمود و امّت را خیر خواست و در راه خدا جهاد فرمود تا آن‌گاه که خداوند دین خود را عزیز و گران‌قدر فرمود و کلمات او کامل شد و جهانیان به خدای یگانه بی‌شریک، ایمان آوردند. پروردگارا؛ ما را از آنان قرار بده که از آنچه بر او نازل شده است، پیروی کنیم و میان ما و او به شناخت و آشنایی متقابل جمع فرمای، که او با مؤمنان سخت رئوف و مهربان بود. ایمان خود را با هیچ‌چیز برابر نمی‌نهیم و هرگز به چیزی نمی‌فروشیم و مردم می‌گفتند: آمین، آمین.

پس آن‌گاه آنان بیرون شدند و گروهی دیگر درآمدند و چون نماز مردان به پایان آمد، زنان و سپس کودکان نماز گزاردند.^[۳۹]

در پاسخ می گوییم:

ما نمی‌خواهیم از ضعف سند روایت حرام به عثمان سخن گوییم و این‌که مقطوع است؛ بلکه به چند نکته اشاره می‌کنیم:

الف) می‌گویند: اصحاب سقیفه در نماز رسول خدا صلّی الله علیه و آله حاضر نشدند و علی علیه السّلام بریده را به دنبال آنان فرستاده بود.^[۴۰]

ب) چون علی علیه السّلام از دفن رسول خدا صلّی الله علیه و آله فراغت یافت، درباره سقیفه پرسید.^[۴۱]

ج) درباره‌ی دفن رسول خدا صلّی الله علیه و آله اختلاف‌نظر است که آیا شب سه‌شنبه به خاک سپرده شد یا ساعاتی چند پس از آن‌که جان تسلیم کرد؟! یا روز سه‌شنبه؟! در حالی‌که تصریح دارند که اصحاب سقیفه دقیقاً روز سه‌شنبه، کار خود را به پایان بردند. به منابع و روایات مراجعه کنید.^[۴۲]

د) متنی که این روایت برای ما نقل می‌کند، متن مربوط به نماز میّت، نه از دیدگاه اهل سنّت است و نه از نظر شیعه، بلکه دعا و گواهی است.

منبع: اقتباسی از ترجمه کتاب الصحیح من سیره النبی الاعظم صلى الله علیه وآله، ج۱۱، علامه سید جعفر مرتضی عاملی.

[۱]ـ سبل الهدی و الرشاد، ۸/۲۸؛ ۱۲/۲۶۱؛ ر.ک: المجموع، ۱۶/۴۲۹؛ مسند احمد، ۶/۴۸؛ صحیح بخاری، ۴/۴۵؛ ۵/۱۴۱ـ ۱۴۲؛ المستدرک علی الصحیحین، ۴/۶ـ ۷؛ فتح الباری، مقدمه/۳۷۰؛ ۸/۱۰۶؛ ۱۰/۴۹۲؛ عمده القاری، ۱۵/۲۹؛ ۱۸/۷۰ـ ۷۱؛ ۲۲/۲۲۱؛ المصنّف، ابن ابی‌شیبه، ۷/۵۲۹؛ مسند ابن راهویه، ۳/۶۶۱؛ مسند ابویعلی، ۸/۷۷؛ صحیح ابن حبان، ۱۴/۵۸۴؛ ۱۶/۵۳؛ المعجم الکبیر، ۲۳/۳۲ـ ۳۴؛ کنز العمّال، ۱۳/۶۹۷؛ الطبقات الکبری، ۲/۲۳۴، ۲۶۱؛ العلل، احمد، ۲/۴۰۷؛ الضعفاء الکبیر، ۲/۲۴۹؛ الثقات، ۲/۱۳۳؛ تاریخ بغداد، ۱۲/۳۶۲؛ تاریخ مدینه دمشق، ۳۶/۳۰۶ـ۳۰۷؛ تذکره الحفاظ، ۱/۲۳۱؛ سیر اعلام النبلاء، ۲/۱۸۹؛ ۷/۴۳۴؛ البدایه و النهایه، ۵/۲۶۰، ۲۸۹؛ امتاع الاسماع، ۱۴/۴۹۹؛ سیره ابن کثیر، ۴/۴۷۵؛ ۵۳۳؛ سیره حلبی، ۳/۴۷۰٫

[۲]ـ ر.ک: سبل الهدی و الرشاد، ۱۲/۲۶۱؛ مسند احمد، ۶/۶۴، ۷۷؛ صحیح بخاری، ۵/۲۵۷؛ فتح الباری، ۸/۱۰۶؛ ۱۱/۳۱۲؛ سنن نسائی، ۴/۷؛ السنن الکبری، نسائی، ۱/۶۰۲؛ ۴/۲۶۰؛ شرح مسند ابوحنیفه، ۲۵۵؛ نصب الرأیه، ۱/۵۹؛ المعجم الاوسط، ۸/۳۳۳؛ الوفاه، نسائی، ۵۰؛ عمده القاری، ۱۸/۶۵ـ ۶۸؛ البدایه و النهایه، ۵/۲۵۷؛ امتاع الاسماع، ۱۴/۴۹۷؛ سیره ابن کثیر، ۴/۴۷۱؛ المراجعات، ۳۰۵٫

[۳]ـ ر.ک: سبل الهدی و الرشاد، ۱۲/۲۶۱؛ المجموع، ۱۶/۴۲۹؛ مسند احمد، ۶/۴۸؛ صحیح بخاری، ۴/۴۵؛ ۵/۱۴۱ـ ۱۴۲؛ المستدرک علی الصحیحین، ۴/۷؛ عمده القاری، ۱۵/۲۹؛ ۱۸/۷۰ـ ۷۱؛ مسند ابن راهویه، ۳/۶۶۱، ۹۸۹؛ مسند ابویعلی، ۸/۷۷؛ صحیح ابن حبان، ۱۴/۵۸۴ـ ۵۸۵؛ ۱۶/۵۳؛ المعجم الکبیر، ۲۳/۳۲ـ ۳۴؛ الطبقات الکبری، ۲/۲۳۴؛ کنز العمّال، ۱۳/۶۹۷؛ تاریخ مدینه دمشق، ۳۶/۳۰۶ـ ۳۰۷؛ سیر اعلام النبلاء، ۲/۱۹۸؛ الثقات، ۲/۱۳۳٫

[۴]ـ سبل الهدی و الرشاد، ۱۲/۲۶۱؛ صحیح بخاری، ۵/۱۴۱؛ فتح الباری، ۸/۱۰۶؛ عمده القاری، ۱۸/۷۰؛ المعجم الکبیر، ۲۳/۳۲؛ الضعفاء الکبیر، ۲/۲۵۰؛ تاریخ مدینه دمشق، ۳۶/۳۰۷؛ البدایه و النهایه، ۵/۲۶۰؛ امتاع الاسماع، ۱۴/۴۹۸؛ سیره ابن کثیر، ۴/۴۷۵٫

[۵]ـ نهج البلاغه، شرح عبده، ۲/۱۸۲؛ بحار الانوار، ۲۲/۵۴۲؛ ۴۳/۱۹۳؛ المراجعات، ۳۳۰؛ الکافی، ۱/۴۵۹؛ روضه الواعظین، ۱۵۲؛ مصباح البلاغه، ۲/۲۱۵؛ الغدیر، ۹/۳۷۴؛ دلائل الامامه، ۱۳۸؛ شرح نهج‌ البلاغه، ابن ابی‌الحدید، ۱۰/۲۶۵ـ ۲۶۶؛ قاموس الرجال، ۱۲/۳۲۴؛ کشف الغمّه، ۲/۱۲۷؛ شرح احقاق الحق، ۱۰/۴۸۱؛ ۲۵/۵۵۱؛ ۳۳/۳۸۵٫

[۶]ـ خصائص الائمّه (علیهم السّلام)، ۵۱٫

[۷] ـ نهج البلاغه، شرح عبده، ۲/۱۸۷۲؛ مستدرک الوسائل، ۲/۴۹۵؛ بحار الانوار، ۲۲/۵۴۰؛ ۳۴/۱۰۹؛ ۳۸/۳۲۰؛ مناقب اهل البیت (علیهم السّلام)، ۲۲۲؛ المراجعات، ۳۳۰٫

[۸]ـ امالی مفید، ۲۳؛ بحار الانوار، ۳۲/۵۹۵؛ ۳۴/۱۴۷؛ ۷۴/۳۹۷؛ جامع احادیث الشیعه، ۳/۱۴۶؛ مستدرک سفینه البحار، ۱۰/۱۱۷؛ شرح نهج البلاغه، ابن ابی‌الحدید، ۱۰/۱۷۹ـ ۱۸۲؛ ینابیع الموده، ۳/۴۳۶٫

[۹]ـ الطبقات الکبری، ۲/۲۶۳؛ فتح الباری، ۸/۱۰۷؛ عمده القاری، ۱۸/۶۶؛ ۷۱؛ المراجعات، ۳۲۹؛ ر.ک: علل الشرایع، ۱/۱۶۸؛ بحار الانوار، ۲۲/۴۵۹؛ مجمع الزوائد، ۱/۲۹۳٫

[۱۰]ـ البدایه و النهایه، ۵۲۹۲؛ سبل الهدی و الرشاد، ۱۲/۳۳۰ـ ۳۳۳؛ ر.ک: تنویر الحوالک، ۲۳۸؛ الطبقات الکبری، ۲/۲۷۳؛ سیره ابن کثیر، ۴/۵۴۰٫

[۱۱]ـ البدایه و النهایه، ۵/۲۹۲؛ سیره ابن کثیر، ۴/۵۴۰؛ ر.ک: تنویر الحوالک، ۲۳۸؛ سیره حلبی، ۳/۴۹۴٫

[۱۲]ـ البدایه و النهایه، ۵/۲۷۰، ۲۹۱؛ سیره ابن کثیر، ۴/۵۰۵، ۵۳۸؛ نیل الاوطار، ۴/۱۳۷؛ سیره ابن هشام، ۴/۲۴۲؛ تاریخ الامم و الملوک، ۲/۴۵۵، ۵۴۲؛ الکامل فی التاریخ، ۵/۲۷۰؛ اسد الغابه، ۱/۳۴؛ السنن الکبری، بیهقی، ۳/۴۰۹؛ مسند ابن راهویه، ۲/۴۳۰؛ التمهید، ابن عبد البر،‌ ۲۴/۳۹۶؛ شرح نهج البلاغه، ابن ابی‌الحدید، ۱۳/۳۹؛ ناسخ الحدیث و منسوخه، ۲۸۵؛ تنویر الحوالک، ۲۴۰؛ نیل الاوطار، ۴/۱۳۷؛ مسند احمد، ۶/۶۲، ۲۴۲، ۲۷۴؛ عمده القاری، ۸/۱۲۱؛ المصنّف، ابن ابی‌شیبه، ۳/۲۲۷؛ شرح معانی الآثار، ۱/۵۱۴؛ الاستذکار، ۳/۵۶؛ الاستیعاب، ۱/۴۷٫

[۱۳]ـ شرح نهج البلاغه، ابن ابی‌الحدید، ۱۳/۴۰٫

[۱۴]ـ همان.

[۱۵]ـ کنز العمّال، ۷/۲۷۰ـ ۲۷۱؛ المصنّف، ابن ابی‌شیبه، ۸/۵۶۹؛ ر.ک: مسند ابویعلی، ۱/۳۱؛ البدایه و النهایه، ۵/۲۹۲؛ عمده القاری، ۸/۲۴۴؛ الموطّا، ۱/۲۳؛ تنویر الحوالک، ۲۳۸؛ حاشیه رد المحتار، ۱/۵۹۰؛ الشمائل المحمّدیه، ۲۰۴؛ الاستذکار، ۳/۵۳ ـ ۵۴؛ التمهید، ابن عبد البر، ۲۴/۳۹۴؛ الطبقات الکبری، ۲/۲۷۳ـ ۲۷۴، ۳۰۵٫

[۱۶]ـ الطبقات الکبریف ۲/۳۰۵؛ ۳/۸؛ الاستیعاب، ۱/۴۷؛ ناسخ الحدیث و منسوخه، ۳۸۴؛ اسد الغابه، ۱/۳۴؛ تاریخ الامم و الملوک، ۲/۴۴۲٫

[۱۷]ـ البدایه و النهایه، ۵/۲۹۲؛ تاریخ مدینه دمشق، ۳/۶۸؛ کنز العمّال، ۱۲/۴۴۵؛ امتاع الاسماع، ۱۴/۵۸۴؛ سیره ابن کثیر، ۴/۵۴۰ـ ۵۴۱٫

[۱۸]ـ الطبقات الکبری، ۲/۳۰۵؛ تاریخ الخمیس، ۱/۱۹۱؛ تاریخ الاسلام، ذهبی، ۱/۳۲۷؛ سبل الهدی و الرشاد، ۱۲/۳۳۶؛ عمده القاری، ۸/۱۲۱؛ نصب الرأیه، ۲/۳۵۹؛ امتاع الاسماع، ۱۴/۵۸۷٫

[۱۹]ـ الطبقات الکبری، ۲/۳۰۵؛ الشمائل المحمّدیه، ۲۰۴٫

[۲۰]ـ البدایه و النهایه، ۵/۲۹۲؛ امتاع الاسماع، ۱۴/۵۸۴؛ سیره ابن کثیر، ۴/۵۴۰٫

[۲۱]ـ بحار الانوار، ۲۲/۵۱۹٫

[۲۲]ـ الطبقات الکبری، ۲/۳۰۴؛ التمهید، ابن عبد البر، ۲۴/۳۹۶٫

[۲۳]ـ ر.ک: امالی، مرتضی، ۱/۱۹۸٫

[۲۴]ـ سبل الهدی و الرشاد، ۱۲/۳۲۱» ۳۲۲؛ از :ابوداود، ۲/۲۱۴؛ المستدرک علی الصحیحینف، ۳/۵۹؛ دلائل النبوه، بیقهی، ۷/۲۴۲؛ عون المعبود، ۸/۲۸۸؛ الهواتف،۲۱؛ المنتقی من السنن المسنده، ۱۳۶، التمهید، ابن عبدالبر، ۲۴/۴۰۱؛ شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ۱۳/۳۸؛ تاریخ الامم و الملوک، ۲/۴۵۱؛ سیره ابن کصیر، ۴/۵۱۷؛ امتاع الاسماع، ۱۴/۵۶۹؛ سبل السلام، ۲/۹۳؛ البدایه و النهایه، ۵/۲۱۸؛ سیه ابن هشام، ۴/۱۰۷۶؛ عیون الاثر،‌۲/۴۳۳٫

[۲۵]ـ سبل الهدی و الرشاد،‌۱۲/۳۲۱؛ الطبقات الکبری، ۲/۲۱۳؛ امتاع الاسماع، ۱۴/۵۷۰؛ کنز العمّال، ۷/۲۲۷٫

[۲۶]ـ سبل الهدی و الرشاد، ۱۲/۳۲۴؛ البدایه و النهایه، ۵/۲۸۱؛ مسند احمد، ۱/۲۶۰؛ امتاع الاسماع، ۱۴/۵۷۳؛ الثقات، ۲/۱۵۸؛ الکاملی فی التاریخ، ۲/۳۳۲؛ سیره ابن کثیر، ۴/۵۱۸؛ شرح احقاق الحق، ۸/۷۰۲٫

[۲۷]ـ الکافی، ۱/۴۵۱؛ فقه الرضا (علیه السّلام)، ۱۸۸؛ بحار الانوار، ۲۲/۵۱۷، ۵۴۰؛ ۷۸/۳۰۲؛ جواهر الکلام، ۱۲/۱۰۲؛ الحدائق الناضره، ۱۰/۴۵۱؛ جامع احادیث الشیعه، ۳/۳۴۸٫

[۲۸]ـ مناقب ال ابی‌طالب، ۱/۲۰۶؛ الانوار البهیه، ۴۸؛ مستدرک الوسائل، ۲/۲۶۳ـ ۲۶۴؛ جامع احادیث الشیعه، ۳/۳۴۹؛ الدر النظیم، ۱۹۵؛ بحار الانوار، ۲۲/۵۲۵٫

[۲۹]ـ کتاب سلیم بن قیس، ۱۴۳؛ ر.ک: الاحتجاج، ۱/۱۰۶؛ بحار الانوار، ۲۲/۵۰۶؛ ۲۸/۲۶۲؛ ۷۸/۳۸۵؛ الانوار البهیه، ۴۷؛ الحدائق الناظره، ۱۰/۴۵۱؛ جامع احادیث الشیعه، ۳/۳۵۰؛ جواهر الکلام، ۱۲/۱۰۳؛ کشف اللثام، ۱/۱۳۲؛ ۲/۳۶۲؛ وسائل الشیعه، ۳/۸۳؛ اعلام الوری باعلام الهدی، ۱/۲۷۰؛ الحدائق الناظره، ۱۰/۴۵۱٫

[۳۰]ـ سبل الهدی و الرشاد، ۱۲/۳۲۹ـ ۳۳۰؛ مجمع الزوائد، ۹/۳۳؛ مسند ابویعلی، ۸/۳۷۱٫

[۳۱]ـ سبل الهدی و الرشاد، ۱۲/۳۲۹؛ مسند ابویعلی، ۱/۳۱؛ نصب الرأیه، ۲/۳۵۰؛ کنز العمّال ۷/۲۳۷؛ الثقات، ۲/۱۸۵؛ الکامل ابن عدی، ۲/۳۴۹؛ اسد الغابه، ۱/۳۴؛ تاریخ الامم و الملوک، ۲/۳۳۳؛ ۴۵۲؛ البدایه و النهایه، ۵/۲۸۷؛ سیره ابن هشام، ۴/۱۰۷۷؛ سیره ابن کثیر، ۴/۵۳۱؛ نیل الاوطار، ۴/۷۷؛ کشّاف القناع، ۲/۱۳۰؛ سنن ابن ماجه، ۱/۵۲۱؛ الجامع الاحکام القرآن، ۴/۲۲۵٫

[۳۲]ـ سبل الهدی و الرشاد، ۱۲/۳۲۹ـ ۳۳۰؛ نیل الاوطار، ۴/۷۷؛ کشّاف القناع، ۲/۱۳۰؛ سنن ابن ماجه، ۱/۵۲۱؛ کنز العمّال، ۷/۲۳۷؛ نصب الرأیه، ۲/۳۵۰؛ مسند ابویعلی، ۱۳۱؛ الجامع الاحکام القرآن، ۴/۲۲۵؛ الثقات، ۲/۱۵۸؛ الکامل ابن عدی، ۲/۳۴۹؛ الثمر الدانی، ۲۷۲؛ تنویر الحوالک، ۲۳۸؛ تاریخ الامم و الملوک، ۲/۳۳۳، ۴۵۲؛ البدایه و النهایه، ۵/۲۸۶ـ ۲۸۷؛ سیره ابن هشام، ۴/۱۰۷۷؛ سیره ابن کثیر، ۴/۵۲۸، ۵۳۱؛ سیره حلبی، ۳/۴۷۸٫

[۳۳]ـ سبل الهدی و الرشاد، ۱۲/۳۲۹ـ ۳۳۱؛ تنویر الحوالک، ۲۳۸؛ الثمر الدانی، ۲۷۲؛ البدایه و النهایه، ۵/۲۸۶؛ سیره ابن کثیر، ۴/۵۲۸؛ سیره حلبی، ۳/۴۷۸٫

[۳۴]ـ سبل الهدی و الرشاد، ۱۲/۳۲۹ـ۳۳۱؛ مسند احمد، ۵/۸۱؛ الطبقات الکبری، ۲/۲۲۱؛ ر.ک: تلخیص الحبیر، ۵/۱۸۷؛ نیل الاوطار، ۴/۷۷؛ مجمع الزوائد، ۹/۳۷؛ الاستیعاب، ۴/۱۷۱۵؛ تاریخ مدینه دمشق، ۴/۲۹۶؛ اسد الغابه، ۵/۲۵۴؛ البدایه و النهایه، ۵/۲۹۱؛ سیهر ابن کثیر، ۴/۵۳۸٫

[۳۵]ـ سبل الهدی و الرشاد، ۱۲/۳۳۰؛ ر.ک: التنبیه و الاشراف، ۲۴۵٫

[۳۶]ـ الارشاد، ۱/۱۸۷؛ بحار الانوار، ۲۲/۵۱۷؛ ر.ک: ۵۲۴، ۵۲۹، ۵۳۶؛ فقه الرضا (علیه السّلام)، ۲۰؛ الانوار البهیه، ۴۷؛ ینابیع الموده، ۲/۳۳۹؛ کفایه الاثر، ۳۰۴٫

[۳۷]ـ سبل الهدی و الرشاد، ۱۲/۳۲۹ـ ۳۳۰؛ مجمع الزوائد، ۹/۳۳؛ مسند ابویعلی، ۸/۳۷۱٫

[۳۸]ـ سبل الهدی و الرشاد، ۱۲/۳۳۱؛ نیل الاوصار، ۴/۷۷٫

[۳۹]ـ سبل الهدی و الرشاد، ۱۲/۳۳۰؛ سیره ابن کثیر، ۴/۵۲۸؛ البدایه و النهایه، ۵/۲۸۶؛ تنویر الحوالک، ۲۳۹؛ الطبقات الکبری، ۲/۲۹۰؛ کنز العمّال، ۷/۲۲۸؛ امتاع الاسماع، ۱۴/۵۸۳٫

[۴۰]ـ مناقب آل ابی‌طالب، ۱/۲۰۵ـ ۲۰۶؛ الانوار البهیه، ۲۸؛ مستدرک الوسائل، ۲/۲۶۳ـ ۲۶۴؛ جامع احادیث الشیعه، ۳/۳۴۹؛ الدر النظیم، ۱۹۵؛ بحار الانوار، ۲۲/۵۲۵؛ اعلام الوری باعلام الهدی، ۱۴۳ـ ۱۴۴٫

[۴۱]ـ ر.ک: امالی، سیّد مرتضی، ۱/۱۹۸٫

[۴۲]ـ ر.ک: سبل الهدی و الرشاد، ۱۲/۳۳۰ـ ۳۳۳؛ تنویر الحوالک، ۲۳۸ـ ۲۴۰؛ الطبقات الکبری، ۲/۲۷۳؛ البدایه و النهایه، ۵/۲۷۰؛ ۲۹۱ـ ۲۹۲؛ سیره ابن کثیر، ۴/۵۰۵، ۵۳۸ـ ۵۴۰؛ نیل الاوطار، ۴/۱۳۷؛ سیره ابن هشام، ۴/۲۴۲؛ تاریخ الامم و الملوک، ۲/۴۵۵، ۵۴۲؛ الکامل فی التاریخ، ۵/۲۷۰؛ اسد الغابه، ۱/۳۴؛ السنن الکبری، بیهقی، ۳/۴۰۹؛ مسند ابن راهویه، ۲/۴۳۰؛ التمهید، ابن عبد البر، ۲۴/۳۹۶؛ شرح نهج البلاغه، ابن ابی‌الحدید، ۱۳/۳۹؛ ناسخ الحدیث و منسوخه، ۲۸۵؛ نیل الاوطار، ۴/۱۳۷؛ مسند احمد، ۶/۶۲، ۲۴۲، ۲۷۴؛ عمده القاری، ۸/۱۲۱؛ المصنّف، ابن ابی‌شیبه، ۳/۲۲۷؛ شرح معانی الآثار، ۱/۵۱۴؛ الاستذکار، ۳/۵۶؛ الاستیعاب، ۱/۴۷؛ شرح نهج البلاغه، ابن ابی‌الحدید، ۱۳/۴۰؛ امالی، مرتضی، ۱/۱۹۸٫