من بحث اسباب نزول قرآن را خواندم. خوب بود. حالا یک سؤال برایم پیش آمده و آن این که: اولین کتاب اسباب نزول قرآن را چه کسی نوشته است؟

پاسخ اجمالی

اسباب نزول؛ از مباحث تاریخی قرآن کریم است؛[۱] زیرا به زمینه ها و موجبات نزول آیه یا آیات می پردازد، و همزمان با نگارش محورهای مختلف تاریخ و همزمان با نزول قرآن، مطرح گردید و سپس به صورت نوشته در آمد. البته با این ویژگی که اسباب نزول، ضمن بحث های تفسیری و به شکل پراکنده و نقل روایت مطرح می شد، و به دوره های بعد منتقل می گردید. محدّثان در کتاب های حدیثی خود و مفسّران در تفاسیر خود از آن بهره مند شدند و دانشمندان از قرن نخست، آثاری را به آن اختصاص دادند. در دو قرن اول، تألیفات با عنوان «نزول القرآن» یا «تنزیل القرآن»، نام برده می شد. از قرن سوم، نام «اسباب النزول» نیز اضافه گردیده است.[۲]

ابن ندیم –نویسنده ی الفهرست- نخستین مجموعه  درباره ی اسباب النزول را از ابن عباس با نام «نزول القرآن» به روایت عکرمه (۱۰۴ق) و ضحاک (۱۰۵ق) دانسته است.[۳]

در سده ی دوم قمری، یک اثر چاپ شده و دو اثر، تنها با ذکر نام به جای مانده است، که تألیف محمد بن مسلم بن شهاب الزهری (۱۲۴ق) با عنوان «تنزیل القرآن الکریم بمکه و المدینه» اولین اثر موجود است و به همراه کتاب «الناسخ و المنسوخ»‏، انتشار یافته است.[۴] البته ممکن است این کتاب، جمع آوری نظرات و نقل های ابن شهاب زهری در باب اسباب النزول باشد و خود او چنین کتابی ننوشته باشد. به علاوه، برخی در استناد این کتاب به زهری اشکال گرفته اند.[۵]

در سده ی سوم و چهارم، از پنج عنوان تألیف، تنها ذکر نامی به جای مانده است. اسباب‏ النزول، علی بن عبد اللّه بن جعفر مدینی (۱۶۱ – ۲۳۴ ق) نخستین و قدیمی ترین نگارش به صورت مستقل با این نام است، ولی به دست ما نرسیده است.[۶] در سده ی پنجم، «اسباب‏ النزول»‏ ابوالحسن علی بن احمد واحدی نیشابوری‏ (۴۶۸ق) از مهم ترین و مشهورترین کتاب در علم اسباب نزول است،[۷] که چاپ هم شده است.

واحدی نیشابوری، اسباب النزول را به شیوه روایی از آیه ی «بسم الله الرّحمن الرّحیم» سوره حمد تا انتهای قرآن پی گرفته و ذیل هر آیه سبب و شأن نزول آن را از راویان مختلف نقل نموده است، همچنین آیاتی را که در شأن حضرت امام علی(ع) نازل شده ذکر کرده است.[۸] البته اسباب النزول واحدی شامل تمامی آیات قرآن نیست و تنها شأن نزول آیاتی را که توانسته جمع آوری کند و یا برای او روایتی نقل شده بود را آورده است. از مجموع سور قرآن، راجع به ۸۲ سوره، ۸۸۳ مورد سبب نزول نقل کرده است. و دربردارنده اکثر روایات از پیامبر(ص) و دیدگاه های صحابه و تابعین می ‏باشد.

بنابراین، مشهورترین کتاب در این باره «اسباب النزول» واحدی نیشابوری است که انتشار یافته است.

منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱]. ایازى، سید محمد على، قرآن اثرى جاویدان، ص ۸۵، کتاب مبین، رشت، چاپ اوّل، ۱۳۸۱ش؛ نکونام، جعفر، در آمدى بر تاریخ گذارى قرآن، ص ۲، نشر هستى نما، تهران، چاپ اوّل، ۱۳۸۰ش.

[۲]. اقبال، ابراهیم، فرهنگ نامه علوم قرآن، ص ۳۶، مؤسسه انتشارات امیر کبیر، تهران، ۱۳۸۵ش.

[۳]. ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، به کوشش رمضان، ابراهیم، ص ۵۸، دار المعرفه، بیروت، چاپ دوم، ۱۴۱۷ق.

[۴]. نزال، عمران سمیح، الوحده التاریخیه للسور القرآنیه، ص ۶۰، دارالقراء، دار قتیبه، دمشق، عمان، چاپ اوّل، ۱۴۲۷ق؛ فرهنگ نامه علوم قرآن، ص ۳۶٫

[۵]. فرهنگ نامه علوم قرآن، ص ۲۸۳٫

[۶]. حیدر، حسن محسن، أسباب النزول القرآنی تاریخ و حقائق، ص ۶۹، المرکزالعالمى للدراسات الاسلامیه، قم، چاپ اوّل، ۱۳۸۵ش؛ الصابونى، محمد على، التبیان فی علوم القرآن، ص ۱۹، عالم الکتب، بیروت، چاپ اوّل، ۱۴۰۵ق؛ در آمدى بر تاریخ گذارى قرآن، ص ۱۴۹٫

[۷]. سیوطى، جلال الدین، الإتقان فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۱۲۰، دار الکتاب العربى، بیروت، چاپ دوم، ۱۴۲۱ق؛ التبیان فی علوم القرآن، ص ۱۹؛ محمود، منیع عبد الحلیم، مناهج المفسرین، ص ۱۰۳، دار الکتاب المصرى، دار الکتاب اللبنانى، القاهره، بیروت، ۱۴۲۱ق؛ علوى مهر، حسین، آشنایى با تاریخ تفسیر و مفسران، ص ۲۳۳، مرکز جهانى علوم اسلامى، قم، چاپ اوّل، ۱۳۸۴ش.

[۸]. شهیدى صالحى، عبد الحسین، تفسیر و تفاسیر شیعه، ص ۱۲۵، حدیث امروز، قزوین، چاپ اوّل، ۱۳۸۱ش.