با نظر به این تعریف از مدنیت و ماهیت  تغییر انسان، می توان پایان دوران تاریخی  هر تمدن را برهه هایی از حیات جمعی  مردم شناساند که در آن جا دستگاه معارف  و مجموعهء آگاهی های مردم آن اعصار یا با واقعیت جهان در تناقض افتاده یا مناسبات  سازمانی دستگاه معرفت آنان با یافته های جدید از جهان مطابق نیست یا نگرش و زاویهء دید ایشان به روی واقعیت، دیگر توانایی سوژه سازی برای فعالیت فکری  ندارد و بدین سبب در دایرهء تکرار معارف  پیشینیان و زندان نظام فکری آنان گرفتار آمده اند و از تغییر فعّالی طبیعت، کار سازنده و خلاقیت انسانی که عناصر و ارکان  ماهیت تمدن و انسان تاریخی هستند، فرو مانده اند. از این جا است که دوام تمدن  خلاق و پویا در گرو دریافت آگاهی های نو و پیوسته دربارهء جهان است و این مقصود در دوره های رکود، خود با نقد مبانی  دانش های پیشین و جستجوی بنیادهای تازه برای تغییر نگرش  به جهان و به کارگیری روش های سازگارتر با نیازهایی که این  چشم انداز نو به آدمی می دهد، برآورده می شود.
کوشش هایی که در این دوران ها برای تصحیح مبانی علمی  گذشته و جستجوی شالوده هایی نو برای تأسیس دستگاه علمی روز انجام می شود برخاسته از چنین ضرورت تاریخی ای است  که تمدن ها به طبع در پایان دوران خود با آن مواجه هستند. در چنین دوران هایی آگاهی بر ضرورت تغییر چشم اندازها به سوی  واقعیت و تصحیح روش ها و مبانی علمی، مردم را به تکاپو در نقادی گذشته و جستجو در جهان وا می دارد. بنابراین،پی ریزی  اساس هر فرهنگ و تمدن محتاج فعالیت  علمی خلاق و مستقل و اکتشافات جدید از سوی مردم هر عصر است.
این فعالیت خلاق و کشف های جدید در دوره هایی رخ داده است که ملتی تشنه  و نیازمند به چشم اندازها و نظریه های جدید برای آغاز یک حیات اجتماعی بالنده، در معرض نقل و آموزش دانش های ملل دیگر قرار گرفته اند و یا هضم آن در نظام نیازها و پرسش های برآمده از ضرورت های فکری  خویش، علوم را در صورت و جامه ای  متفاوت از دیگران عرضه نموده اند.
قرن دوم و سوم هجری، شورانگیزترین  و جذابترین اعصار تاریخ ملل اسلام، از چنین دوران هایی است؛ عصر آغاز فعالیت  علمی شیعه با حضور امام (امام صادق و امام محمد باقر(ع))، آغاز نهضت ترجمه  و انتقال علوم پیشینیان به جهان اسلام، تولد مکاتب و مذاهب فقهی و تأسیس  حوزه های علمی اسلامی.
این دو قرن که در آن ها حاکمیت مسلمین بر بسیاری  از سرزمین های کهن در آسیا و افریقا تثبیت شده بود، آغاز شکل گیری فرهنگ و تمدن اسلامی نیز هست. تمدنی که در آن، قافلهء علم و اندیشه این بار بانگ رحیل خود را به سوی  مقصد نامعلومش، از سرزمین های شمال افریقا، آسیای میانه و جریره العرب بلند کرده بود و علم و فلسفه در آستانهء انقلاب و صورت پذیری جدیدی قرار گرفته بود. سال های پایانی قرن  اول هجری تا پایان قرن سوم از اعصار حساس و تاریخ ساز برای علم و اندیشهء انسانی است چندان که در آن برهه هم  خطوط فکر و اصول ایمانی و شیوهء نگرش مسلمین به جهان  و انسان معین گردید، هم مبانی و چارچوب فلسفه و علم، در صورتی نو ظاهر شد و به دست آیندگان رسید. فهم چگونگی  تشکیل فرهنگ و مدنیت اسلامی در گرو تحلیل و تشریح  حوادث سیاسی-فرهنگی این عصر است. برای همین در باب  تاریخ تحولات این دوره، به ویژه انتقال علوم و شکل گیری  اندیشه های اسلامی، هر بحثی که صورت پذیرد، شوق خواننده  و پژوهشگر تاریخ اندیشه ها را برای مطالعهء آن برمی انگیزد.
در تولد فرهنگ و تمدن اسلامی علاوه بر عواملی چون  فتح سرزمین های جدید و تشکیل دولتی مرکب از ملل و مذاهب گوناگون(امپراتوری)، شکل گیری نهضت ترجمه و رواج مجادلات عقیدتی در میان ارباب مذاهب و ادیان، عاملی  اساسی و تعیین کننده بوده است. مسلمین در پی تحولات سیاسی  اجتماعی پس از وفات نبی(ص) و فتوحات اسلامی، هم محتاج  نیروهای انسانی کارآمد و تجربهء پیشینیان در مدیریت جامعهء جدید بودند، هم به سبب آشنایی با اقوام و ملل دیگر خود را در میدان برخورد آراء گوناگون عقیدتی یافته بودند. ذهن مردم  در آن دوره از موضوعات و مسائل عینی و محسوس زندگی  اجتماعی که از زمان اختلاف کلمهء ایشان بر سر مسألهء خلافت  رسول مطرح شده بود، کم کم به سوی بحث های انتزاعی تر در حوزهء دین و فلسفه حرکت می کرد و برای ایشان مسائل  پیچیده تری چون ذات و صفات  باری، حدوث و قدم عالم، جبر و اختیار و ماهیت افعال آدمی و… مطرح می گشت. تحولات  سیاسی- اجتماعی عالم اسلام آبستن انقلابی فرهنگی بود که  از دل آن علم و مابعدالطبیعهء جدیدی پدید می آمد و بر شالودهء آن، گونه ای تمدن انسانی بنا می شد و تجربه ای دیگر در حیات  جمعی انسان ها رخ می داد؛ مسلمین در چنین اوضاعی هم باید پاسخ این پرسش ها را در دین متبوع خود می جستند هم در برخورد با ارباب دیگر عقاید محتاج مجاب کردن حریفان بودند. اما این حریفان که در حقیقت بانیان و مشوقان اصلی نقل  و ترجمهء علوم به فرهنگ عربی بودند و مروجان اندیشه و عقاید ملل باستانی در بین مسلمانان محسوب می شدند، خود مجهز به سلاح منطق یونانی و علوم عصر بودند. از سویی  لزوم مقابله با ترویج آنچه مسلمین خلاف اندیشه و عقیدهء اسلامی می دیدند آموزش علوم روز را برای ایشان نیز ضروری  می ساخت. همچنین نیاز حاکمان مسلمان به نیروهای اجرایی  ماهر و آشنا با روحیات مردم بومی سرزمین های مفتوحه، نفوذ افرادی را با عقایدی متفاوت با اندیشهء اسلامی و گاه مخالف  آن در دورهء انتقال قدرت از بنی امیه به بنی عباس تا پایان  عصر مأمون بود، آوردگاه مناسبی برای شکل گیری بحث های  انتزاعی و مبتنی بر علوم پیشینان فراهم آورده بود. بنابراین  آغاز مجادلات کلام مدرسی و مبتنی  بر مسائل انتزاعی و آموزه های عمدتا یونانی در عالم اسلامی را می توان  ناشی از تحرکات همین افراد صاحب  نفوذ در دستگاه خلافت و هم کیشان  و گروه های عقیدتی موازی با ایشان  دانست؛ کسانی که در زبان مردم مسلمان آن دوره ها به ملحد مشهور بودند و زندیق. نهضت ترجمه و فرآینده نقل علوم  پیشینیان به فرهنگ عربی، بی شک از عوامل بنیادین پیدایی علوم و معارف اسلامی است که همواره در تبیین و تحلیل آغاز این جنبش نمی توان از نقش عاملان و بانیان آن و مقاصد و اهداف ایشان در این کار،غافل بود[۱].
این گروه ها را که در نظر مسلمین، کافرکیش محسوب  می شده اند و مشتمل بوده اند بر مشرکان کتابی و غیرکتابی، غالبا در ادبیات سیاسی آن روزگار زندیق می خوانده اند و بدین گونه با این اصطلاح همهء ملل غیرمسلمان را به یک  چوب می رانده اند. واژهء زندیق که معرّب «زندیک» به معنای  مفسر اوستا است،[۲] اگرچه در اصل برای پیروان مانی به کار می برده اند، اما ظاهرا محاورهء عوام و اغراض سیاسی خواص  بعدها موجب کاربرد توسعی آن شده و عنوان زندیق هر غیر مسلمان و جزیه پردازی را شامل می شده است تا آن جا که  دستگاه خلافت نیز یک چند برای حذف مخالفان عقیدتی  خود هر شخص و گروهی را به این اتهام هلاک می کرد؛ واژهء زندیق در این دوره به دشنامی سیاسی بدل شده بود که هر گروه حاکمی برای از میدان به در کردن حریف، از آن به عنوان حربه ای کارآمد سود می جست وگرنه به قول  مرحوم زرین کوب  حتی بسیاری از کسانی که به زندقه متهم  می شده اند اساسا با عوالم زنادقه نیز آشنایی نداشته اند. این است  که تحقیق در آثار و احوال زنادقه خصوصا در قرون دوم و سوم هجری، هم موجب تحدید و مرزبندی گروه های ملحد و مخالف عقیدهء اسلامی و ارباب دیگر ادیان و مذاهب می گردد هم شناخت درست مانویه را و جلوه و نمایی که ایشان در قرون  اولیه تمدن اسلامی یافتند میسر می سازد. همچنین معلوم می کند مذاهب، در تحولات سیاسی- فرهنگی جهان اسلام و شکل گیری علوم اسلامی تا چه میزان بوده است.
به  هرحال زندقه گری، بدان جهت که گروه های بسیاری، از جمله دست اندرکاران نهضت ترجمه، با آن مسلک متهم  می شده اند و هم عنوانی بوده است خاص مانویه، از موضوع های  اساسی تحقیق در باب تاریخ علوم و فرهنگ و تمدن اسلامی است. فهم ریشه های اندیشه و کلام اسلامی و ماهیت فلسفه  و علم در تمدن اسلامی بی شناخت عقاید این گروه ها و جایگاه  و نفش سیاسی- فرهنگی ایشان در دو قرن دوم و سوم هجری  از آن حیث که عواملی کارآمد در انتقال علوم ملل باستان به  قلمرو اسلامی بودند، امکان پذیر نیست و هرگونه پژوهشی در باب تاریخ علوم اسلامی بی تبیین نهضت ترجمه و عوامل و گروه های سیاسی- عقیدتی بانی و مشوّق آن (زنادقه، خاندان نوتختی و برمکی، مسیحیان و یهودیان دمیّ) عقیم خواهد بود. برای همین تحقیق در باب احوال و آثار این گروه ها به ویژه  مانویه، مزدکیه، زرتشتیان و شناخت اندیشه های آنان و نقشی که در فرهنگ و تمدن اسلامی بازی می کردند، در تحلیل  تاریخ اندیشه های اسلامی راه گشا خواهد بود.
با وجود حساسیت و اهمیت این عصر از تمدن اسلامی  و کلیدی بودن نقش و جایگاه این عاملان و بانیان، در روند تحولات علمی و فرهنگی عالم اسلامی، گاه کتبی در این باب  به بازار نشر می آید که کم مایگی و فقر علمی آنها ذوق خواننده  و جستجوگر این موضوع ها را کور می کند و مقصود و غرضی که  در پس نگارش آنها هست شامهء خرد را می آزارد؛ از تلاش برای  دفع آنچه در عالم اندیشه می گذرد و به عقیدهء نویسندگان  این کتاب ها شبهات و توطئه هایی است که باید به آنها پاسخ  داد و از خطر آنها برحذر بود؛ از این  که می کوشند تا جریان های  روشنفکری و معرفتی رایج امروز را با انحراف های عقیدتی  گروه های ملحد منطبق کنند تا خواننده برای اینان نیز همان  نقشی را به تصویر بکشد که برای آن همتایان تاریخی شان، بلکه بدین گونه توانسته باشند برای دشمنان معاصر، دوستانی  در دنیای قدیم تعریف کنند؛ و از این که در زیر لوای چنین  موضوع های تاریخی از مواضع ایدئولوژیک خود دفاع می کنند و تنها چیزی که از آن در چنین کتابی یافت نمی شود همان  موضوع برآمده از عنوان کتاب است.
در سال ۸۸ کتابی مختصر با عنوان زنادقه در عصر صادقین(ع) تألیف آقای محمد شعبانپور، از سوی انتشارات  احسن الحدیث قم به بازار آمد. موضوع کتاب چنان که از عنوانش برمی آید بررسی مسألهء زندقه گری و شناخت احوال  و آثار گروهی است که به نام زنادقه در عصر امام باقر و امام  صادق(ع) فعالیت می کرده اند.
این کتاب سه بخش اصلی دارد هرکدام با فصول فرعی خود، در بخش نخست مؤلف کلیات بحث را طرح نموده است؛ از واژه شناسی (تعریف لغوی و اصطلاحی زندقه و زندیق، کاربرد تاریخی و…) تا علل پیدایی زنادقه و به دست دان  دورنمایی از عصر امام باقر و امام صادق(ع) با توجه به تحولات  سیاسی و فرهنگی و برجسته سازی نهضت ترجمه. بخش اول  تنها مشتمل است بر ارائهء فهرستی  گذرا از اقوال پیشینیان در باب معنای  لغوی و اصطلاحی زندقه و زندیق  و از هرگونه بحث و تحقیق جدید عاری است. علاوه  بر این که اقوال  و گزارش های موجود در این باب چندان مختصر است که  مجال داوری میان آنها را از خواننده می گیرد. از این گذشته  سرفصل های مندرج در بخش اول نیازمند بحثی تاریخی است  که کتاب یک سره از آن تهی است و جز ذکر عنوان هایی چون  عوامل پیدایی الحاد و بی دینی برای کشف علل پیدایی زنادقه، در آن چیزی نیست. وانگهی تحلیل ها و داوری های نویسنده  نیز در این باب تأمل برانگیز است. فی المثل نویسندهء محترم  یکی از عوامل ظهور زنادقه را آزادی خواهی تلقی کرده است؛ یعنی جنبش موالی خصوصا ایرانیان (نهضت شعویبه) در برابر استبداد و ظلم خلفای بنی امیه و بنی عباس،به زعم مؤلف، این آزادیخواهان افراطی وقتی دیدند که با تغییر حکومت بنی امیه چیزی عوض نمی شود، درصدد ضربه زدن به اصل عقیدهء اسلامی هیأت حاکمه برآمدند تا با انحلال تفکر اسلامی اساس  حکومت عربی را برچینند. گذشته از صحت و سقم تحلیل هایی  از این دست و فقر استنادات کافی در آنها، متأسفانه مؤلف  خواه ناخواه چهره ای مبتذل و وجهی منفی از آزادی خواهی را به تصویر می کشد و با مقایسهء تلویحی این جریان با جنبش روشنفکری ایران سعی در انطباق این تحلیل ها با جریان های  روز ایران کرده است.
همچنین مؤلف محترم یکی از علل پیدایی زنادقه را نهضت  علمی ترجمه دانسته است. البته در جایی دیگر نهضت علمی  را عامل بروز زندقه در اسلام تلقی نموده است و با سرگردانی  میان این دو، وی خود نیز اشاره می کند که منافاتی میان این دو نیست (ص۵۰ کتاب). همچنین است حال دیگر عواملی  که مؤلف برای پیدایی زنادقه در تاریخ اسلام برشمرده است. نیز بر خواننده مکشوف نمی گردد که آیا مؤلف نهضت علمی  ترجمه را به حال عالم اسلام مفید دانسته است یا نه؟ آیا این  جنبش ناشی از ضرورت های فرهنگی-تاریخی جهان اسلام  بوده یا محصول دست توطئه گران و باندهای حکومت برانداز؟ و بدین سان بخش نخست در قالب فصل سوم تحت عنوان  دورنمای کل عصر صادقین بی هیچ بررسی تاریخی و تنها با ذکر چند ویژگی فهرست وار از آن عصر، پایان می پذیرد.
در بخش دوم کتاب آراء این گروه پیش کشیده شده و جایگاه اجتماعی ای که آنان با اهداف و عمل کردهای خاص  خود برای خویش به وجود آوردند. بخش دوم که عنوان«آراء و جایگاه زنادقه» را به خود گرفته با توجه به نظر مختار نویسنده  که زنادقه را همان مانویه محسوب نموده است (که البته قولی  به صواب نزدیک تر است) انتظار خواننده این است که با بحثی  مفصل و وافی به مقصود در باب شناخت مانی و مانویه، تاریخ  شکل گیری مذهب مانی و اصول و عقاید ایشان، برخورد نماید. اما مؤلف کتاب با ذکر فهرست وار چند سرفصل که مبتنی بر روایات معصومین و تواریخ سنتی گذشته است، از جان اصلی  کلام در می گذرد تا زمینه را برای فصل دوم همین بخش  در بحث پی گیری اهداف سیاسی- فرهنگی زنادقه فراهم کند، البته ایشان زنادقه و گروه های موازی و مشابه آنان را جریان هایی حساب شده در ضربه زدن به اسلام و ایجاد تزلزل  در پایه های اعتقادی مسلمین برای براندازی حاکمیت عربی  تلقی نموده است و هیچ گونه استدلال متقن تاریخی یا مبتنی  بر اندیشه های خود زنادقه به دست نداده است و از این راه وی  با انطباق چنین جریان هایی با جنبش های روشنفکری، حساب  کار آنان را نیز در دورهء معاصر مشخص کرده است.
بخش سوم مقصد نهایی کتاب است و دو بخش پیشین  به منزلهء مقدمه و درآمدی هستند برای پرداختن به مباحث  مندرج در آن. مؤلف در این بخش کوشیده است تا نقش امام صادق(ع) و امام باقر(ع) را در تقابل با این گروه روشن سازد. وی  با نقل مناظراتی که محدود به چند روایت مشکوک است و نویسنده نیز از باب حسن ظنی که به راویان این اخبار (مرحوم کلینی، صدوق و مجلسی) داشته خود را متقاعد کرده که این  روایات ظنی به  هرحال یقین برانگیز اند، این مقصود را پی گرفته است. در این بخش تازه بر خواننده مکشوف می گردد که مراد نویسندهء کتاب، «صادقین(ع) در عصر زنادقه» بوده نه  «زنادقه در عصر صادقین» و هدف وی نمایاندن نقشی است  که این دو امام در دورهء حیات خویش برای مقابله با شبهاتی که  علیه عقاید اسلامی/ شیعی مطرح بوده، بازی کرده اند.
بخش سوم که می بایست مطالب آن ضمن بحث های  دیگر کتاب منحل می شد و در جریان برخورد تاریخی ائمه با زنادقه مطرح می گردید، به صورت مستقل آورده تا جان کلام  نویسنده مایه و قوت گیرد.
این بخش مشتمل بر شش فصل هستی شناسی، خداشناسی  و توحید، راهنماشناسی، فرجام شناسی، شبهات قرآنی و پرسش های متفرقه است که منعکس کنندهء تمام آن مسائلی  است که در باب این موضوع ها برای زنادقه مطرح بوده و با ائمه  دربارهء آنها مناظره داشته اند. ساختار کل کتاب و نتیجه گیری های  موجود در آن به ویژه در بخش سوم، بیش از آن  که خواننده را با بحثی تاریخی- تحلیلی دربارهء زنادقه مواجه کند یادآور متون  درسی تعلیمات دینی (و امروز: دین و زندگی) مدارس است  که مقصود از تألیف آنها تعلیم اصول عقاید و پرورش فکری  نوجوانان با مبانی و اقوال مسلّم و مشهور است.
در مجموع کتاب را نمی توان اثری تحقیقی در باب  زنادقه/ مانویه محسوب کرد که حاوی مطالب و تحلیل هایی نو دربارهء این گروه و جایگاه تاریخی ایشان در دورهء شکل گیری  فرهنگ و علوم اسلامی باشد. برای همین ضعف های کتاب را فهرست وار می توان چنین برشمرد:
۱٫ کتاب اساساً درباهء زنادقه نیست، بلکه چون هدف مؤلف آن یادآوری  مقابلهء امام باقر و امام صادق(ع) با این گروه بوده به ناچار می بایست از باب مقدمه یادی از آنان نیز به میان  می آورد.
۲٫ مؤلف با آن  که اصل زنادقه را مانویه دانسته هیچ  کوششی در جهت شناسایی مانی و مذهب او نکرده جز ذکر روایتی از معصوم که حاوی چند جمله درباهء مانی است.
۳٫ مؤلف در هیچ جا ارجاع و استنادی به اقوال و آثار این زنادقه و مانویه نداده است. درست است که مانویه هم  در دورهء ساسانی و هم در دورهء اسلامی دچار محدودیت ها و پی گردهایی بوده اند و از این جهت انتشار آثار آنان ممنوع بوده  و عمدهء تألیفات ایشان را نیز از میان برده اند با این همه در چنین مواقعی منابع غیرمستقیم در تحقیق تاریخ اندیشه ها- و مهم ترین آنها علم تاریخ با همهء شیوه های مدرن خود- به کمک محقق می شتابد و اگر هدف نویسنده ای حقیقت جویی  باشد می تواند از زیر آوارهای تاریخی نیز بسیاری از شواهد و مستندات خویش را بیابد.
۴٫ تکیه صرف به روایات مبهم و مشکوک در گزارش  مناظرات ائمه با زنادقه و اعتماد به روش های سنتی پژوهش تاریخی و تسری دادن معیارهای اصول فقه-که علم مطالعهء روش های استنباط احکام شرعی است- در داوری میان  گزارش های تاریخی.
۵٫ جهت گیری سیاسی- ایدئولوژیکی و خلا حقیقت جویی.
۶٫ خالی بودن اثر از هرگونه اطلاعات و نتیجه گیری  جدید. کتاب بیشتر جنبهء گردآوری و فهرست بندی مطالب  است با تکیه به تحقیقات پیشین؛ البته با گزینشی که مقاصد نویسنده را برمی آورد.

 منبع: سخن تاریخ

[۱] برای اطلاع از چگونگی شکل‌گیری نهضت ترجمه ‌و عاملان آن رک به: دیمیتری گوتاس، تفکر یونانی و فرهنگ عربی، ترجمه محمد سعید حنایی کاشانی، مرکز نشر دانشگاهی.

[۲] برای اطلاع رک به: زرین کوب، عبد الحسین، نه شرقی ‌نه غربی انسانی، ص۱۱۰.