نظر اسلام در مورد فال چیست؟
نظر اسلام در مورد فال چیست؟
پاسخ اجمالی
فال و فال گیری؛ یکی از شیوه هایی بوده و هست که برخی از انسان ها به وسیله ی آن می خواهند از رویدادهای فردا و آینده ی خویش آگاهی یابند، و بدانند چه رخ دادهای نیک و یا بدی در انتظار آنها است.
بدون شک فال نیک و بد، اثر طبیعى و تکوینی ندارند، ولى داراى آثار روانى هستند؛ چرا که فال نیک امید آفرین است، در حالی که فال بد موجب نومیدى و ناتوانى می شود. از این رو، دین اسلام از فال نیک نهى نکرده، ولى فال بد را به شدّت محکوم کرده است.
تطیّر و فال بد؛ بیشتر به حالت نفسانی خود افراد بازگشت می کند که برای نجات از آن، پیشوایان معصوم(ع) راه حل هایی؛ همچون بی اعتنایی، توکل بر خدا و دعا را ارائه داده اند.
علاوه بر تفأل به قرآن کریم (استخاره)، تفأل به دیوان حافظ نیز میان مردم رواج دارد، که به بیان صاحب جواهر؛ «تفأّل به غیر قرآن [از قبیل دیوان شعرا همچون دیوان حافظ] اگر منجرّ به صدور حکم قطعى و جزمى نگردد، جایز است»؛ هر چند به پای استخاره ی شرعی با قرآن کریم نمی رسد، اما باید توجه داشت؛ عادت نمودن به استفاده از فال حافظ چندان صحیح به نظر نمی رسد. جایی که انسان باید از نیروی عقل و خرد استفاده نماید و یا از تجارب و آگاهی دیگران با مشورت از ایشان بهره گیرد، باید بر طبق آن عمل نماید. توقّع ما از حافظ آن است که با شیرینی سخنانش، اندیشه ای نو و معرفتی تازه در قالب ادبیات فارسی به ما بیاموزد. رویکرد ما به دیوان حافظ، باید رویکردی از سر اخلاص و محبت به کسی باشد که چون معلمی عزیز می تواند گره از مشکلات فکری بگشاید و در این راه هیچ گاه نباید حد اعتدال و میانه روی را در استفاده از آن فراموش کرد.
پاسخ تفصیلی
از دیرباز، عموم مردم همیشه در پی آن بوده اند که از رویدادهای فردا و آینده ی خویش آگاهی یابند، و بدانند چه رخ دادهای نیک و یا بدی در انتظار آنها است و سرنوشت و بخت برای آنها چه پدید خواهد آورد. از این رو، به هر گونه راه و ترفندی، در جست وجوی این آگاهی بودند که یکی از این شیوه ها فال و فال گیری به نیک و بد بوده است.
معنا و گستره ی فال و تطیّر
فال؛ به معانی «شگون، پیش بینی و پیشگویی» آمده است.[۱] در زبان عربی «فأل» می گویند که به معنای خوشبینی و تفأل به نیکی و خوبی، و ضد «طیره»(شُوم) است.[۲]
واژه ی «تطیّر» از ریشه ی «طیر» (پرنده) گرفته شده است و به معنای فال زدن به پرندگان است، ولى بعدها درباره ی هر چیزى که با آن فال نیک یا فال بد بزنند به کار رفته است (تفاؤل و تشاؤم).[۳]
رابطه ی بین تطیّر و طیر و نحوه ی اشتقاق تطیّر از طیر را این چنین شرح داده اند: عرب به مرغان فال می زدند، و آن را «زجر» می نامیدند، و چون به سفر می رفتند، و در راه به آن برمی خوردند، کارى می کردند که آن را از خود دور کنند، اگر از طرف چپ ایشان به طرف راستشان پرواز می کرد آن را به فال نیک می گرفتند، و اگر از طرف راست ایشان به سوى چپشان می پرید آن را شوم دانسته و به فال بد می گرفتند، به همین جهت فال بد را تطیّر نامیدند.[۴] تا این که پس از گذشت زمان غالباً در تشاؤم به کار رفت و مترادف آن شد؛ یعنی تنها در مورد چیزهایی به کار برده شد که انسان ها آنها را اسباب بدی می پنداشتند.[۵]
طائر واژه ی دیگری است که یکی از موارد استعمال آن در قرآن کریم در ارتباط با موضوع تطیّر است[۶] و به معنای بدبختی و شوم به کار رفته است؛ بدبختی و عقوبتی که خداوند در برابر اعمال بد کفار و مشرکان تدارک دیده است:[۷] «(اما آنها نه تنها پند نگرفتند، بلکه) هنگامى که نیکى (و نعمت) به آنها می رسید، می گفتند: به خاطر خود ماست، ولى موقعى که بدى (و بلا) به آنها می رسید، می گفتند: از بدشگونی موسى و کسان اوست! آگاه باشید سرچشمه ی همه اینها، نزد خداست ولى بیشتر آنها نمی دانند».[۸]
پیشینه ی فال و فال گیری
فال بد و نیک، در بین بسیارى از ملتها رواج داشته و دارد. و به انواع گوناگونی همچون کف بینی، شانه بینی، ماسه بندی و … از قدیم رواج داشته و عموم مردم در مواقع دودلی، نگرانی و درماندگی دست به این کار می زنند.
از کهن ترین نمونه های فال بینی از شهر «سیپار» می توان نام برد که در آنجا «شمش»[۹] را بسیار می ستودند و به او افتخار می کردند و می پنداشتند که وی هنر غیب گویی و فال بینی را رونق بسیار بخشیده است.[۱۰] پدر تموز (Tammuz)، نینازو نام داشت و خداوندگار فال بینی به وسیله ی آب به شمار می رفت. همچنین فال گرفتن «گیلگمش»(Gilgamesh).[11] در زندگی اجتماعی و سیاسی یونانیان پیش گویی و تفأل نقش مؤثّری داشته است. یونانیان درباره ی هر چیزی می خواستند اراده ی خدایان را بدانند و می پنداشتند اراده ی خدا با علایم مختلفی که تفأل نامیده می شود، ظهور می کند. غرّش رعد، پرواز پرندگان، صدا کردن گوش و عطسه از وسایل تفأل بود.[۱۲]
در میان ایرانیان گونه های فال و فال گیری هماره رواج داشته است. فال به دیدار و چهره زدن، فال به بدشگونی صدای برخی پرندگان مانند جغد و کلاغ، فال نخود، فال پاکت و برتر از این ها استخاره با قرآن کریم نمونه هایی از آن است.
فال زدن و فال دیدن در ادب و اشعار فارسی نیز رواج پیدا کرد. مولوی به بحث درباره ی فال می پردازد و خاستگاه آن را درون آدمی می داند:
انبیا گفتند فال زشت و بد
از میان جانتان دارد مدد…
ای که نصح ناصحان را نشنوی
فال بد با تست هر جا می روی[۱۳]
فال نیک و بد، هر دو در شاهنامه نیز دیده می شود. در شاهنامه فال بد زدن بیشتر است و فال نیک اندک و در هر روی تمام فال های شاهنامه پیش آگاهی هایی هستند که باید در انتظار رخ دادن آنها بود.[۱۴]
فال حافظ، نیز یکی از معروف ترین فال ها در میان ایرانیان است و عده ای از مردم به آن اعتقاد ویژه ای دارند.
خلاصه این که؛ فال زدن و فال دیدن در تمامی فرهنگ ها و پیش از اسلام دیده می شود. و جایگاه ویژه ای در فرهنگ و ادب ایرانی و پارسی دارد.
فال و فال گیری از دیدگاه اسلام
همان طور که گفته شد فال «نیک» و «بد» زدن در میان همه ی اقوام بوده و هست و به نظر می رسد سرچشمه ی آن، عدم دسترسى به واقعیات و ناآگاهى از علل واقعى حوادث است.[۱۵] بدون شک فال نیک و بد، اثر طبیعى و تکوینی ندارند، ولى داراى آثار روانى هستند؛ چرا که فال نیک امید آفرین است در حالی که فال بد موجب یأس و نومیدى و ناتوانى در انجام و یا ترک کاری می شود. بنابراین، نمی توان به صورت کلّی؛ فال را خرافه پنداشت، همان طور که در سخنان پیشوایان معصوم(ع)؛ اعتقاد به فال نیک سفارش شده است. که اگر خرافه بود، دیگر سفارش به آن نمی شد. و از آنجا که دین اسلام، همیشه از مسائل مثبت، استقبال می کند، از فال نیک نهى نکرده، ولى فال بد را به شدّت محکوم می کند. پیامبر اکرم(ص)، تفأل (فال نیک) را دوست می داشت و از تطیّر (شوم و فال بد) منع می فرمود.[۱۶]
در حالات خود پیامبر اسلام(ص) و ائمه اطهار(ع) نیز دیده می شود که گاهی مسائلی را به فال نیک می گرفتند؛ مثلاً در جریان برخورد مسلمان ها با کفار مکّه در سرزمین «حدیبیه» می خوانیم هنگامی که سُهَیل بن عمرو به عنوان نماینده ی کفار مکّه به سراغ پیامبر(ص) آمد و حضرت از نام او آگاه گردید، فرمود: «قد سهل علیکم امرکم»؛ یعنی از نام سهیل من تفأل می زنم که کار شما سهل و آسان می شود.[۱۷]
اسلام در بسیارى از موارد این گونه مفاهیم تخیّلى و پندارى را در یک کانال صحیح و سازنده قرار داده و از آن بهره بردارى کرده است؛ مثلاً در مورد آنچه در میان عوام معروف است که می گویند فلان همسر، خوش قدم بود و یا بد قدم، و از آن روزى که به خانه فلان شخص گام گذاشت و همسرش شد چنین و چنان گشت که قطعاً به این صورت خرافه اى بیش نیست، اما اسلام به آن شکل سازنده ی تربیتى داده است؛[۱۸] در حدیثى از امام صادق(ع) می خوانیم: «بدقدمى و شوم بودن زن در مهریه ی زیاد و نافرمانی شوهر است».[۱۹] همچنین آن حضرت به نقل از پیامبر اکرم(ص) می فرماید: «خانه ی شوم؛ خانه ی تنگ و خانه اى است که همسایگان بد داشته باشد».[۲۰]
اگر درست ملاحظه کنیم می بینیم؛ همان الفاظى را که مردم در مفاهیم خرافى به کار می برند، در جهت مفاهیم واقعى و سازنده استفاده شده است، و در اثر توجّه به آن؛ تفکر و اندیشه اى که به بی راهه می رود، به راه راست هدایت می شود.
بخت و طالع و پیروزی و شکست و موفقیت و ناکامی همه ی انسان ها نزد خداست، خدایی که حکیم است و مواهبش را طبق شایستگی هایی که بازتاب ایمان و عمل و گفتار و کردار آنهاست، تقسیم می کند. به این ترتیب، روش استدلال محکم و به حق انبیای الهی در برابر طرفداران محض تطیّر و فال بد –که اختیار را از آنان سلب می کرد- چنین بوده است که انبیای الهی براساس توحید افعالی همه ی حوادث گوارا و ناگوار را به خداوند نسبت می دادند و می فرمودند که برخی از حوادث جنبه ی امتحان و بعضی از آنها جنبه ی کیفر و تنبیه دارد.
در جوامعی که به خدا ایمان ندارند ـ هر چند از نظر علم و دانش روز پیشرفت های فراوانی کسب کرده اند ـ اعتقاد به اقبال و بخت و خرافات دیگر فراوان دیده می شود به طوری که گاهی افتادن یک نمک پاش بر زمین آنها را سخت ناراحت می کند و منزل و اتاق و صندلی که شماره آن سیزده باشد، نحس شمرده و وحشت می کنند، و هنوز هم بازار رمّالان و فال گیران در میان آنها گرم است، و مسئله ی موهوم بخت و طالع بینی در میان آنها مشتری فراوان دارد، ولی قرآن مجید می فرماید: «فال بد شما نزد خداست (و همه ی مقدّرات به قدرت او تعیین می گردد) بلکه شما گروهى فریبخورده هستید».[۲۱]
انسان عاقل وقتی می خواهد کاری انجام دهد، نخست تمام جوانب آن را بررسی می نماید و فکر خود را که موهبتی خدادادی است به کار می اندازد و اگر از این راه نتوانست صلاح خود را تشخیص دهد ناگزیر باید از دیگران کمک بگیرد و تصمیم خود را با کسانی که صلاحیت مشورت دارند در میان بگذارد تا به کمک فکر آنها درست را از نادرست تشخیص دهد و اگر از این راه هم به نتیجه نرسید، چاره ای ندارد جز این که به خدای خود متوسل شده، خیر خود را از او مسألت نماید، که این همان «استخاره» است. روایات زیادی در رابطه با استخاره داریم و مورد تأیید فقها می باشد که انسان را از تحیّر و سرگردانی خارج می کند و راهی پیش پای او می گذارد.
فال گیری و پیشگویی و دعانویسی افرادی که این کارها را به عنوان پیشه برای خویش برگزیده اند، مورد اعتماد نیست و هیچ دلیلی بر این که چنین کسانی راست می گویند، در دست نیست.
خلاصه؛ فال و فال گیری به خودی خود اعتبار ندارد و مورد امضا و تأیید دین اسلام نیست، و در بسیاری از موارد فقط یک حدس و گمان است و هیچ منافاتی با اختیار انسان ندارد، ولی چون فال نیک حرکت آفرین و امید آور می باشد و اثر روانی زیادی در انسان دارد، پیامبر اکرم(ص) و امامان معصوم(ع) به آن سفارش فرموده اند.
راه رهایی از فال بد
همانگونه که بیان شد، تطیّر و بدشگونی؛ بیشتر به حالت نفسانی خود افراد بازگشت می کند که البته برای نجات از آن، پیشوایان معصوم(ع) راه حل هایی ارائه داده اند:
۱ – بی اعتنایی:امام صادق(ع) می فرماید: «اثر فال بد؛ به همان اندازه است که آن را می پذیری، اگر آن را سبک بگیری کم اثر و آسان خواهد بود، و اگر آن را محکم و سخت بگیری پُر اثر و اگر به آن اعتنا نکنی هیچ اثری نخواهد داشت».[۲۲]براساس این روایت؛ تأثیر تفأل و تطیّر مربوط به نفس صاحب آن است، و این که فال چیزى نیست، هر چه هست اثر نفس خود آدمى است.[۲۳] تأثیر یا بی تأثیری فال بد، در درون آدمی پیرو وضعیتی است که انسان در نهاد خود به عنوان زمینه ی قبول یا ردّ آن ایجاد کرده است و بستگی به خواست، نوع تلقین و ارزیابی خود شخص دارد.
۲ – توکّل بر خدا:برای رهایی از عواقب تطیّر و بدشومی باید انسان به خدا توکل کند. فال بد به کسی ضرر می رساند که از آن بترسد ولی کسی که از آن هراس و ترسی نداشته باشد و بر خدا توکّل نماید، یقیناً به وی ضرری نخواهد رسید. امام صادق(ع) به نقل از پیامبر اکرم(ص) می فرماید: «کفاره ی فال بد زدن، همان توکّل به خدا است».[۲۴]زیرا معنای توکل این است که امر تأثیر را به خدای تعالی ارجاع داد و تنها او را مؤثّر دانست و وقتی این چنین معتقد باشیم، اثری برای فال بد باقی نمی ماند تا به ما ضرر و آسیبی برساند.[۲۵]
۳ – دعا:دعا نشان دهنده ی عدم استقلال همه ی قدرت ها در برابر قدرت پروردگار است. در دعا توجه به این حقیقت است که اسباب و علل طبیعی هر چه دارند از ناحیه ی خداوند دارند و به فرمان او هستند. لذا در روایات متعدد آمده است که پیامبر اکرم(ص) و امامان معصوم(ع) به کسانی که به قلبشان تطیّر و بدشومی خطور می کرد، دعاهایی را می آموختند و به این حقیقت آگاهی می دادند؛ مانند این که، پیامبر اکرم(ص) می فرماید: «هر کس چیز ناملایم و مکروهى را ببیند و به نظرش بدشگون آید بگوید: اللَّهُمَّ لَا یُؤْتِی الْخَیْرَ إِلَّا أَنْتَ وَ لَا یَدْفَعُ السَّیِّئَاتِ إِلَّا أَنْتَ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّهَ إِلَّا بِک»؛[۲۶] خداوندا! جز تو کسى خیر نمی دهد و بدی ها را کسى جز تو نتواند بر طرف کند، و هیچ نیرو و قدرتی از غیر تو نباشد.
امام صادق(ع) در بخشی از دعای مربوط به حج و عمره می فرماید: «…اللَّهُمَّ لَا طَیْرَ إِلَّا طَیْرُکَ وَ لَا خَیْرَ إِلَّا خَیْرُکَ وَ لَا حَافِظَ غَیْرُکَ»؛[۲۷] خداوندا! هیچ فال بدى جز به اراده ی تو تحقق نمی یابد و خیر و نیکى تنها از سوی توست، و هیچ حفظ کننده و نگه دارنده ای جز تو نیست.
تفأل به دیوان حافظ
آنچه در روایات در برخی از مواقع سفارش شده، استخاره است که انسان طبق آداب ساده ای با خداوند بزرگ –به وسیله ی قرآن مجید، یا تسبیح و مانند آن- مشورت کند و از ذات پاکش هدایت و راهنمایی به آنچه خیر و صلاح اوست، بطلبد؛ به یقین خداوند نیز او را راهنمایی خواهد کرد. با این حال، تفأل به دیوان حافظ نیز میان مردم رواج پیدا کرده است؛ چرا که معتقدند دیوان حافظ دارای جهات مثبتی است، لذا از آن به عنوان فال نامه نیز استفاده می کنند؛ جهات مثبتی مانند این که:
۱ – بیشتر غزلیات و اشعار حافظ مثبت نگر است و مثبت نگری در زندگی خوب و پسندیده می باشد، همان طور که در روایات نیز به داشتن «حُسن ظن نسبت به خدا و دیگران»[۲۸]ترغیب شده است.
۲ – اشعار او مضامین آیات قرآنی و برگرفته از آنها می باشد و آنچه در سینه ی خود از آیات قرآنی حفظ نموده در غزلیات خود بیان کرده است.
۳ – غزلیات حافظ چند پهلو و چند معنا است و می توان از اشعار او تفسیرهای متعدّد نمود و هرکس به فراخور حال و عقل و اندیشه ی خود از آن معنایی برداشت می کند.
با توجه به این قبیل از موارد، دیوان حافظ ارزشمند است و مردم از آن به عنوان فال و بیان حال خود بهره می گیرند؛ تفأل به دیوان حافظ برای انجام برخی از کارها اشکالی ندارد؛ و به بیان صاحب جواهر؛ «تفأّل به غیر قرآن [از قبیل دیوان شعرا همچون دیوان حافظ] اگر منجرّ به صدور حکم قطعى و جزمى نگردد، جایز است»؛[۲۹]هر چند به پای استخاره ی شرعی با قرآن کریم نمی رسد، اما در این باره به نکاتی باید توجه شود:
یک. عادت نمودن به استفاده از فال حافظ یا حتی استخاره، چندان صحیح به نظر نمی رسد. جایی که انسان باید از نیروی عقل و خرد استفاده نماید و یا از تجارب و آگاهی دیگران با مشورت از ایشان بهره گیرد، باید بر طبق آن عمل نماید.
دو. توقع پیشگویی از حافظ و غیبگویی از او، توقعی ساده لوحانه و بیهوده است، توقع ما از حافظ آن است که به شیرینی ابیات و سخنانش، اندیشه ای نو و معرفتی تازه در قالب ادبیات فارسی به ما بیاموزد. معرفتی که ما در دنیای کنونی بیش از هر زمان دیگری به آن نیازمندیم.
سه. رویکرد ما به دیوان حافظ، باید رویکردی از سر اخلاص و محبت به کسی باشد که چون معلمی عزیز می تواند گره از مشکلات فکری گشوده و از آلام روحی تا حدودی بکاهد و در این راه هیچ گاه نباید حد اعتدال و میانه روی را در استفاده از آن فراموش کرد.
منبع:اسلام کوئست
پی نوشت:
[۱]. عمید، حسن، فرهنگ فارسی، ویراستار: علیزاده، عزیزالله، ص ۷۸۴، انتشارات راه رشد، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
[۲]. ر.ک: زمخشرى، محمود بن عمر، الفائق فی غریب الحدیث، ج ۳، ص ۴، دار الکتب العلمیه، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۷ق؛ ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، محقق و مصحح: فارس، احمد (صاحب الجوائب)، ج ۱۱، ص ۵۱۳، دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع، دار صادر، بیروت، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق؛ واسطى زبیدی، سید محمد مرتضى، تاج العروس من جواهر القاموس، محقق و مصحح: شیری، علی، ج ۱۵، ص ۵۶۳، دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۴ق؛ بستانى، فواد افرام، مهیار، رضا، فرهنگ ابجدى، ص ۶۵۳، نشر اسلامی، تهران، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.
[۳]. راغب اصفهانى، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، ص ۵۲۸ و ۵۲۹، دار القلم، الدار الشامیه، دمشق، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۲ق؛ تاج العروس من جواهر القاموس، ج ۷، ص ۱۵۴٫
[۴]. زمخشرى، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج ۳، ص ۳۷۱، دار الکتاب العربی، بیروت، چاپ سوم، ۱۴۰۷ق.
[۵]. ابن عاشور، محمد بن طاهر، التحریر و التنویر، ج ۸، ص ۲۵۰ و ۲۵۱، بی نا، بی جا، بی تا؛ ر.ک: زمخشرى، محمود بن عمر، مقدمه الأدب، ص ۲۶۱، مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۸۶ش؛ اسماعیل صینى، محمود، المکنز العربی المعاصر، ص ۲۴، مکتبه لبنان ناشرون، بیروت، چاپ اول، بی تا.
[۶]. برخی از آیات مربوط به تطیّر عبارتند از: نمل، ۴۷؛ یس، ۱۹٫
[۷]. مفردات ألفاظ القرآن، ص ۵۲۹٫
[۸]. اعراف، ۱۳۱٫
[۹]. شمش، از معروف ترین خدایان نواحى شرقى نزدیک، و به نام خداى قانون و نظم و عدالت بوده و مرکز پرستش وى در سیپار بود. قدیانى، عباس، فرهنگ جامع تاریخ ایران، ج ۲، ص ۵۲۹، انتشارات آرون، تهران، چاپ ششم، ۱۳۸۷ش.
[۱۰]. ژیران، ف، فرهنگ اساطیر آشور و بابل، ترجمه: اسماعیل پور، ابوالقاسم، ص ۶۷، انتشارات فکر روز، ۱۳۷۵ش.
[۱۱]. همان، ص ۸۲، ۹۴ و ۱۰۶٫
[۱۲]. ناس، جان، تاریخ جامع ادیان، ترجمه ی حکمت، علی اصغر، ص ۲۴۸، انتشارات پیروز، تهران، ۱۳۵۴ش.
[۱۳]. بلخی، جلال الدین محمد، مثنوی معنوی، دفتر سوم.
[۱۴]. ر.ک: دماوندی، مجتبی، بررسی فال نیک و بد در شاهنامه فردوسی، مجله دانشکده علوم انسانی دانشگاه سمنان، سال ششم، شماره ۲۰، زمستان ۱۳۸۶، ص ۷۹ – ۸۵٫
[۱۵]. مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، ج ۱۲، ص ۵۲، دار الکتب الإسلامیه، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
[۱۶]. طبرسى، حسن بن فضل، مکارم الأخلاق، ص ۳۵۰، شریف رضى، قم، چاپ چهارم، ۱۴۱۲ق.
[۱۷]. ابن شهر آشوب مازندرانى، محمد بن على، مناقب آل أبی طالب(ع)، ج ۱، ص ۲۰۳، علامه، قم، چاپ اول، ۱۳۷۹ق.
[۱۸]. تفسیر نمونه، ج ۱۲، ص ۵۳٫
[۱۹]. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، محقق و مصحح: غفارى، على اکبر، ج ۳، ص ۵۵۶، دفتر انتشارات اسلامى، قم، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
[۲۰]. شیخ صدوق، معانی الأخبار، محقق و مصحح: غفارى، على اکبر، ص ۱۵۲، دفتر انتشارات اسلامى، قم، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.
[۲۱]. نمل، ۴۷٫
[۲۲]. کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق و مصحح: غفارى، على اکبر، آخوندى، محمد، ج ۸، ص ۱۹۷ و ۱۹۸، دار الکتب الإسلامیه، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
[۲۳]. طباطبایى، سید محمد حسین، المیزان فى تفسیر القرآن، ج ۱۹، ص ۷۸، دفتر انتشارات اسلامى، قم، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
[۲۴]. الکافی، ج ۸، ص ۱۹۸٫
[۲۵]. المیزان فى تفسیر القرآن، ج ۱۹، ص ۷۸٫
[۲۶]. مکارم الأخلاق، ص ۳۵۰٫
[۲۷]. الکافی، ج ۴، ص ۲۸۵٫
[۲۸]. ر.ک: نمایه های «انسان و بدبینی»، سؤال ۵۳۱۱؛ «گسترۀ حسن ظن»، سؤال ۷۶۱۱.
[۲۹]. «و إنما منع التفؤل بالقرآن و إن جاز بغیره إذا لم یحکم بوقوع الأمر على البت»؛ نجفى، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، محقق و مصحح: قوچانى، عباس، آخوندى، على، ج ۱۲، ص ۱۷۱، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ هفتم، بی تا.
پاسخ دهید