چه کسانی به نوبختی و کیفیت خرج اموال به دست آمده شک کردند و انگیزه آنها چه بود؟

پاسخ اجمالی

در منابع شیعی به برخی از منکرین حضرت مهدی (ع) اشاره شده است. یکی از بارزترین منکرین حضرت ولی عصر (ع) در دوران غیبت صغرا، شلمغانی و پیروان او بودند. شلمغانی ابتدا از بزرگان شیعه و نزدیکان حسین بن روح نوبختی – نائب سوم امام زمان – بود که پس از مدتی منحرف شد و وجود حضرت را انکار نمود. سه عامل طمع در اموال، حسادت و جاه طلبی را از علل انحراف وی شمرده اند. یکی دیگر از منکرین آن حضرت، فردی به نام محمد بن فضل موصلی است که پس از مدتی، انکار را کنار گذاشت و توبه کرد.

پاسخ تفصیلی

به اعتقاد امامیه، امام دوازدهم شیعه دو غیبت دارد: غیبت صغرا که از سال ۲۶۰ ه. ق شروع می شود و در سال ۳۲۹ ق، پایان می پذیرد و پس از آن غیبت کبرای حضرت شروع می شود که هنوز هم ادامه دارد.

در دوران غیبت صغرا حضرت ولی عصر (عج) به وسیله چهار نایب خاص خود با مردم مرتبط بودند که به ترتیب توسط حضرت به سفارت ایشان منصوب گشتند.

نایب سوم حضرت، حسین بن روح نوبختی بود حدود ۲۱ سال؛ یعنی از سال ۳۰۵ ق، تا سال ۳۲۶ ق نیابت حضرت ولی عصر (عج) را عهده دار بود. حسین بن روح نوبختى، از طایفه بنو نوبخت قم بود، او در زمان نخستین نایب و سفیر خاص حضرت حجت (عج) به بغداد مهاجرت کرد.[۱]

حسین‏بن روح چندی پس از انتصاب به نیابت خاص امام (ع)، مجبور شد مخفی شود و پنج سال از مدت سفارت خود، یعنی سال‏های ۳۱۲ ـ ۳۱۷ قمری را در زندان مقتدر، خلیفه‏ عباسی گذراند.[۲]

منکران نیابت نوبختی

به جهت انتساب حسین بن روح به خاندان نوبختی و نفوذ آنها در دربار عباسی و همچنین به خاطر در رأس کار بودن برخی از خاندان فرات که متمایل به شیعه و طرفدار آنها بودند، در اوایل کارش با مانعی از طرف حکومت مواجه نبود و از طرفی با تأکیدهای فراوان محمّد بن عثمان که در هنگام وفات بر انتصاب ایشان انجام داده بود، عموم شیعیان و خواص نیز، در نیابت ایشان دچار شک و ابهام نشدند. از این رو منکران نیابت آن بزرگوار کم بودند برخی نیز پس از روشن شدن حقیقت از انکار خود برگشتند.

در زیر به دو مورد از منکران ایشان پرداخته می شود:

الف. شلمغانی و پیروان او:

او ابتدا دانشمندى صحیح الاعتقاد و فردى صالح بود. کتاب هایى؛ نظیر «التکلیف»،«العصمه»، «الزاهر بالحجج العقلیه»،«المباهله»،«االاوصیاء» و غیر آنها به او منسوب است. وى تا جایى مورد اعتماد بود که بنا به نوشته شیخ طوسی، در دوران اختفای حسین بن روح نوبختی از حکومت وقت، وی از یاران حسین بن روح، سفیر و رابط او با مردم بود.[۳]

برخی احتمال داده اند که حتی شلمغانی در دستگیری و زندانی شدن نوبختی دست داشته است. شلمغانی در زمانی که حسین روح پنهان می‏زیست، به عقاید غلو گرایید و به تبلیغ این عقاید پرداخت. ابتدا قصد داشت خود را به جای حسین‏بن روح، نایب خاص امام، معرفی کند، بعد فراتر رفت و دعوای نبوت و الوهیت کرد. ابن مسکویه در مورد قدرت یافتن شلمغانی چنین می‏نویسد: “ابوجعفر محمدبن علی شلمغانی معروف به ابن ابی‏العزاقر مدعی بود که لاهوت در او حلول کرده است“.[۴]

وقتی خبر به حسین‏بن روح رسید، ابتدا برای بنی بسطام ـ قبیله‏ای که پیرو شلمغانی بودند ـ پیام فرستاد که از او دوری کنند، سپس نامه‏ای به آنها نوشت و آنان را از پیروی شلمغانی نهی کرد.

بنا بر نظر امامیه در ذی‏الحجه سال ۳۱۲ قمری در حالی که حسین‏بن روح در زندان بود، توقیعی از جانب امام مهدی (عج) بر ضد شلمغانی صادر شد.[۵]

انگیزه‏ انحراف شلمغانی:

سه عامل را از اسباب انحراف شلمغانی شمرده اند:

۱ –سودجویی و طمع در اموال و سهم امامی که شیعیان به نواب می‏دادند. [۶]

۲ – حسادت[۷]

۳ – جاه‏طلبیِ سیاسی[۸]

ب. محمد بن فضل موصلی:

یکی دیگر از منکران نیابت حسین بن روح، محمّد بن فضل موصلی است که در سال ۳۰۷ ق. منکر نیابت ایشان شد، ولی با راهنمایی‌های حسن بن علی و جناء و مشاهده بعضی امور از حسین بن روح از انکار خویش برگشت که جریان توبه و بازگشت او در کتاب “الغیبه” مرحوم شیخ طوسی بیان شده است.[۹]

علت انکار او ظاهرا عدم آگاهی و شبهه ای بود که بر وی رخ داده بود؛ زیرا در نحوه مصرف اموال و سهم امام (ع) اعتراض داشت و می گفت: “این اموال در موارد خود مصرف نمی شود و به مستحقین نمی رسد“.[۱۰]

منبع:اسلام کوئست

[۱]. جاسم حسین، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ص ۱۹۲، ترجمه‏، آیت اللهی، محمدتقی، امیرکبیر، تهران، ۱۳۶۷.

[۲]. الذهبی، تاریخ الاسلام، ص ۱۹۱؛محمدبن احمدبن عثمان، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، حوادث و وفیات ۳۲۱ ـ ۳۳۰، تحقیق، عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۱۳ق.

[۳]. طوسی، محمدبن حسن، الغیبه، تحقیق عباداللّه‏ الطهرانی و علی احمد ناصح، ص ۳۰۳ و ۳۲۴، قم، مؤسسه المعارف الاسلامیه، ۱۴۱۱ق.

[۴]. ابن مسکویه، تجارب الامم، ابو علی احمدبن محمد؛ تجارب‌الامم، ج۱، ص۱۲۳، شرکه التمدن الصناعیه، مصر،۱۳۳۳ق.

[۵]. الغیبه، ص ۴۱۰ ـ ۴۱۱.

[۶]. قزوینی، محمدکاظم، الامام المهدی من المهد الی الظهور، ص ۲۰۰، بیروت، الوفاء، ۱۴۰۵ق.

[۷]. نجاشی، ابوالعباس احمدبن علی، الرجال، ص ۲۹۳، بمبئی، ۱۳۱۷ق ؛ الصدر، محمد، تاریخ الغیبه الصغری، ص ۵۱۴، اصفهان، مکتبه امیرالمؤمنین، ۱۳۶۲.

[۸]. تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ص ۲۰۰.

[۹]. الغیبه، ص ۳۱۶- ۳۱۵، ح ۲۶۴.

[۱۰]. همان.