غم و اندوه، حالتی است که ناگزیر در همه انسان ها وجود دارد و هر انسانی در طول زندگانی خود بارها آن را تجربه کرده است. اندوه و غم به طور مطلق از نظر قرآن کریم و روایات اهل بیت (ع) مردود و مطرود نیست، بلکه در مواردی مطلوب و در بعضی از موارد دیگر نامطلوب بوده و عدم آن از صفات اولیاء خدا شمرده شده است. آیات قرآن اصل غم و اندوه را نفی نکرده است، بلکه آن چه در آیات قرآن نفی یا تمجید شده است، اسباب و عوامل حزن و اندوه است که به تبع آن حزن و اندوه هم ممدوح یا مذموم می شود.

انسان موجودی چند بعدی است که یکی از ابعاد وجودی او بعد احساس و عاطفه است به همین جهت انسان ها گاهی شاد و خندان اند و گاهی متعجب و هراسان، گاهی هم به سبب عواملی، غم و اندوه آنان را فرا می گیرد. غم و اندوه، حالتی است که ناگزیر در همه انسان ها وجود دارد و هر انسانی در طول زندگانی خود بارها آن را تجربه کرده است. اگر چه این حالت طبیعی در انسان ها به خاطر عوامل متفاوتی امکان بروز پیدا می کنند. عده ای با کوچک ترین اتفاق و یا از دست دادن بعضی از چیزها اندوهگین و ناراحت می شوند، و عده دیگری حزن و اندوه خود را کنترل کرده و در راستای اهداف بلند انسانی در می آورند.

برای توضیح بیشتر باید گفت: اندوه و غم به طور مطلق از نظر قرآن کریم و روایات اهل بیت (ع) مردود و مطرود نیست . بلکه در مواردی مطلوب و در بعضی از موارد دیگر نامطلوب بوده و عدم آن از صفات اولیاء خدا شمرده شده است.

آیات قرآن اصل غم و اندوه را نفی نکرده است؛ زیرا غم و اندوه همان طور که گفتیم یک حالت طبیعی است که بدون اختیار حاصل می شود. بلکه آن چه در آیات قرآن نفی شده است بعضی از اسباب و عوامل حزن و اندوه است که به نمونه هایی از آن اشاره می کنیم:

 ۱ – درداستان پیامبر گرامی اسلام (ص) بیان شده است که ایشان به همراه خلیفه اول از مکه به مدینه هجرت کرد. آنان برای فرار از دست مشرکان وارد غاری شدند، پیامبر (ص) با توجه به نیرو و قدرت الاهی که داشت همراه خودش را دلداری می داد که چون خداوند با ما است مشرکان نمی توانند به ما دست پیدا کنند و فرمود: «محزون نباش خداوند با ما است»[۱]. از این رو باید اعتماد کافی و توکل به خداوند داشت و حزن و اندوهی که به این سبب ایجاد می شود را از خود دور داشت.

 ۲ – در قصه حضرت موسی (ع) در باره حزن و اندوه مادر آن حضرت خداوند خطاب به او می فرماید: “تو را به مادرت بر می گردانیم تا مادرت محزون نباشد و چشمش روشن شود”.[۲]در آیه دیگر خطاب به مادر آن حضرت می فرماید: نترس و اندوهگین مباش و موسی را در دریا رها کن»[۳]. این حزن و اندوه اگر چه ممکن است طبیعی بنماید اما در سایه توکل و اعتماد به خدا و وعده الهی، حزن و اندوهی بی مورد می شود و به همین خاطر خداوند مادر موسی را از چنین غم و اندوهی بر حذر داشته است.

 ۳ – خداوند در خطاب به کسانی که هدایت شده اند[۴]و ایمان به خدا و روز آخرت دارند و عمل صالح انجام می دهند[۵]و یا جزء دوستان و اولیاء خدا هستند[۶]، می فرماید: هیچ گونه ترس و اندوهى براى آنها نیست[۷]‏. زیرا افرادی که «در دنیا دارای درجه عالی از ایمان هستند و خود را عبد محض پروردگار می دانند و مالکیتی برای خود قائل نیستند، از خود چیزی ندارند تا از فوت آن بترسند و یا به خاطر آن اندوهناک گردند؛ زیرا خوف همیشه از این جا سرچشمه می گیرد که انسان، احتمال ضرری بدهد و از این راه اندوه به دل وارد می شود که آدمی چیزی را که دوست داشته از دست بدهد و یا چیزی را که کراهت داشته گرفتارش شود. و خلاصه خوف و اندوه وقتی قابل تصور است که شخص برای خود مالکیت و یا حقی نسبت به آن چیزی که از آن خوف و اندوه دارد قائل باشد»[۸]پس اگر کسی معتقد شد که همه مخلوقات و موجودات عالم و وجود خودش ملک خداوند است، قهراً خود را مالک چیزی نمی داند تا درباره آن دچار خوف و اندوه شود، این همان وضعیتی است که خداوند دوستان خود و کسانی را که راه هدایت پیموده اند و عمل صالح انجام داده اند، به آن توصیف کرده است.

پس این حزن و اندوه که از چنین اشخاصی نفی شده است، به خاطر نفی عامل ایجاد حزن و اندوه؛ یعنی وابستگی و دلدادگی به امور مادی است؛ یعنی دوستان خداوند و مؤمنان و صالحان چون دلدادگی به غیر از او ندارند. با از دست دادن امور مادی دچار حزن و اندوه هم نمی شوند.

در حقیقت در این آیات به مؤمنین و اولیاء بشارت داده شده که در این موارد هیچ دلیلی برای حزن و اندوه آنان وجود ندارد. اما در قرآن کریم مواردی از حزن و اندوه مؤمنان و صالحان آمده است و هیچ گونه مذمتی از آنان نشده است؛ به طور مثال قرآن کریم از قول یعقوب که در فراق فرزند صالحش یوسف گرفتار شده بود می فرماید: «به درستی که شکایت این حزن و اندوهم را به خداوند می کنم»[۹] و یا می فرماید: «چشمان یعقوب از شدت حزن (و گریه بر یوسف) سفید شد»[۱۰]. می دانیم که غم فراق یوسف فقط غم دوری یک فرزند از پدرش نبود بلکه چون یعقوب می دانست که یوسف یکی از انبیاء بزرگ الاهی و انسان صالح و مؤمنی است این فراق بر او بسیار گران می آمد و در اصل در تمنای دیدار یکی از اولیاء و انبیاء خداوند بود. این حزن و اندوه در هیچ جای قرآن بر یعقوب مذمت نشده است زیرا عامل ایجاد آن همان طور که در بالا گفته شد، یک عامل الاهی بوده است.

در آیه دیگری خداوند وضعیت عده ای از مجاهدان راه خود را ترسیم می کند که قصد جهاد و نائل شدن به فیض شهادت را داشتند، اما به خاطر کمبود وسایل جنگی و مرکب مجبور به بازگشت شدند. این عده با ناراحتی و چشمانی پر از اشک و با دلی پر از غم و اندوه بازگشتند. خداوند می فرماید: «بر کسانی که به سوی تو آمدند تا مرکبی از تو گرفته و راهی جبهه شوند و تو چیزی نداشتی که به آنان دهی، حرجی نیست. آنان در حالی که چشمانی پر از اشک داشته و اندوهگین و حزین بودند بازگشتند…»[۱۱]

این حزن و اندوه که از حس فداکاری در راه خدا و شهادت طلبی منبعث می شود نه تنها مذموم نیست بلکه نشان از صدق و راستی صاحبانش دارد. حزن و اندوهی مذموم است که به خاطر عوامل غیر الاهی ایجاد شده باشد.

نتیجه این که قرآن نه به طور مطلق حزن و اندوه را مذموم شمرده و نه به طور مطلق آن را نأیید کرده است بلکه بستگی به موارد آن دارد و باید به عوامل و ریشه های آن توجه کرد ، هر گاه حزن به خاطر امر ممدوحی ایجاد شود خود حزن نیز ممدوح است. زیرا باعث ارتباط انسان با منشأ و منبع آن می شود و موجب می شود که انسان با شناخت در راه آن قدم بردارد، چنین حزنی انسان را به تفکر مثبت و حرکت و پویایی می کشاند. امام صادق (ع) درباره چنین حزنی است که می فرماید: حزن و اندوه شعار اهل عرفان است.[۱۲]

حزن و اندوهی که به خاطر ذکر مصائب اهل بیت (ع) و امام حسین (ع) ایجاد می شود از همین قبیل است و در ممدوح و مثبت بودن آن روایات فراوانی داریم[۱۳]؛ زیرا این حزن و اندوه، به خاطر یاد آوری مصیبت از دست دادن یکی از اولیاء الاهی و ظلم هایی که بر او و خاندانش رفته است، ایجاد شده است، این حزن در حقیقت بزرگداشت آزادگی و ایمان و فداکاری است و بسیار با ارزش است. امام صادق(ع) می فرمایند: «نفس انسانی که برای مصیبت های وارده بر ما غمگین و حزین شده است، تسبیح و اندوهش بر ما، عبادت است»[۱۴]. چرا که این اندوه اگر به درستی هدایت شود برکات زیادی دارد ،از جمله:

۱ – باعث می شود تا انسان ظلم و قباحت و زشتی آن را بشناسد و در نتیجه نه ظلم پذیر باشد و نه ظلم کند.

۲ – راه و یاد و اهداف بلند اهل بیت (ع) را زنده نگه می دارد.

۳ – چنین حزن و اندوهی مقدمه ای است برای متخلق شدن به اخلاق اهل بیت (ع)؛ زیرا غم همان طور که از معرفت و دوست داشتن بر می خیزد خود ایجاد محبت و معرفت می کند. استاد شهید مطهری در این باره می فرماید « اگر از ما بپرسند شما در روز عاشورا که دائماً حسین، حسین می کنید و به سر خودتان می زنید چه می خواهید بگوئید؟

باید بگوئیم: ما می خواهیم حرف آقایمان را بگوییم، ما هر سال می خواهیم تجدید حیات کنیم، باید بگوییم عاشورا روز تجدید حیات ما است … از نو مبادی اسلام را بیاموزیم، ما نمی خواهیم حس امر به معروف و نهی از منکر، احساس شهادت، احساس جهاد، احساس فداکاری در راه حق، در ما فراموش شود، نمی خواهیم روح فداکاری در راه حق در ما بمیرد».[۱۵]

بله! فقط گریاندن و ایجاد حزن و اندوه کافی نیست بلکه باید فلسفه قیام عاشورا را در جامعه زنده نگه داشت و نباید در میان پیروان اهل بیت (ع) عزاداری و حزن و اندوه هدف شود. استاد شهید مطهری می فرماید: «اما متأسفانه عده ای این را نشناختند، خیال کردند که بدون این که مردم را به مکتب امام حسین (ع) آشنا کنیم، به فلسفه قیام او آشنا کنیم. عارف به مقام حسینی کنیم، همین قدر که مردمی آمدند و نشستند و یک گریه ای را نفهمیده و ندانسته کردند، دیگر کفاره گناهان است! ».[۱۶]

 منبع: اسلام کوئست

[۱] توبه، ۴۰٫

[۲] طه، ۴۰٫

[۳] قصص، ۷٫

[۴] بقره، ۶۲٫

[۵] مائده، ۶۹٫

[۶] یونس، ۶۲٫

[۷] بقره، ۱۱۲، ۲۶۲، ۲۷۴، ۲۷۷٫

[۸] طباطبائی، محمد حسین، ترجمه تفسیر المیزان، ج ۱۰، ص ۱۳۲، انتشارات اسلامی، با تصرف و تلخیص.

[۹] یوسف، ۸۶٫

[۱۰] یوسف، ۸۴٫

[۱۱] توبه، ۹۲٫

[۱۲] ترجمه مصباح الشریعه (منسوب به امام صادق (ع))، ص ۵۶۴، نشر پیام حق، تهران.

[۱۳] قمی، شیخ عباس، ترجمه نفس المهموم، ص ۵۵، انتشارات جمکران.

[۱۴] همان، ص ۲۵٫

[۱۵] مطهری، مرتضی، حماسه حسینی، ج ۱، ص ۱۸۷، انتشارات صدرا.

[۱۶] همان، ص ۸۳٫