مقتل ملا آقا دربندی تا چه مقدار صحت و سندیت دارد؟
با سلام در مورد کتاب ایشان به نکات زیر باید اشاره نمود:
نام کتاب: اکسیرالعبادات فی اسرار‌الشهادات مشهور به «اسرارالشهاده»
مؤلّف: ملاآقا بن‌عابد بن‌رمضان بن‌زاهد شیروانی دَربَندی حائری معروف به فاضل دَربَندی (م ۱۲۸۵ یا ۱۲۸۶ ق)[۱] است. دَربَندی را «شیخ فقیه نبیه، متکلّم محقّق مدقّق، جامع معقول و منقول، عارف به فقه و اصول» معرفی کرده‌اند.[۲] دَربَندی در این کتاب، به تفصیل، به تشریح و تبیین حادثه عاشورا پرداخته است. او این اثر را در چهل و چهار مجلس و دوازده مقدّمه و یک خاتمه (که خاتمه نیز دارای سه مجلس است) نگاشته است. مدّت نگارش این اثر، هیجده ماه و تاریخ پایان نگارش آن، روز جمعه، پانزدهم ذیقعده سال ۱۲۷۲ قمری بوده است.[۳]
این کتاب دارای ویژگیهایی است که در این میان، سه ویژگی آن، برجسته به نظر میرسد:
۱ – تحلیلی بودن آن: مؤلّف این کتاب، تنها به تدوین اخبار و توصیف وقایع نپرداخته است، بلکه به سبب آن که با حکمت و معقولات آشنایی داشته و از ذهنی خلاّق و نقّاد برخوردار بوده است، در مواردی به تحلیل گزارشها و کیفیّت جمع بین اخبار معارض نیز، پرداخته است.
۲ – ضعیف و خرافه‌آمیز بودن بسیاری از مطالب آن: نویسنده در این اثر، افزون بر آن که گزارش‌های نادر و دور از واقعیّت و در مواردی، خرافه‌آمیز نقل کرده است، دست به توجیه آنها زده و دلایلی برای درستی آنها، پرداخته است!
۳ – مفصّل بودن آن: این کتاب تا عصر خود، مفصّلترین کتاب در تاریخ عاشورا است و تا آن تاریخ، نگاشتهای به این تفصیل، فراهم نشده بود. [۴]
اما درباره خود مؤلّف، مرحوم محدّث قمی می‌نویسد: «در مقام اخلاص کیشی نسبت به حضرت سیّدالشهداء ارواحنا فداه و در اقامه مصیبت و تعزیت و سوگواری آن مظلوم بی‌اختیار بوده به نحوی که در بالای منبر، از شدّت گریه، غش می‌کرده و بی‌اختیار عمامه بر زمین می‌زده و گریبان چاک می‌کرده و نقل شده در روز عاشورا لباس خود را از بدن میکند و لُنگ میبست و خاک بر سر میریخت و گِل به بدن میمالید و به همان هیئت بر منبر میرفت».[۵]
سخن دَرْبَندی درباره چگونگی بهرهگیری وی در نگارش اثرش از کتابی که متعلّق به یکی از روضه‌خوانان معاصر خود به نام سیّدجعفر بوده، در واقع بیان‌گر اساس سست و بیپایه او در نقل گزارش‌های مربوط به تاریخ عاشورا است. [۶]
این اثر به سبب داشتن اخبار و گزارش‌های سست و بی‌اساس، از همان آغاز مورد‌ِ نقد و خردهگیری معاصران نویسنده و اندیشمندان بعدی قرار گرفته است، چنان که حدیث‌شناسان و اندیشمندانی همانند محدّث نوری[۷]، تنکابنی[۸]، شیخ آقا بزرگ تهرانی[۹]، سیّدمحسن امین[۱۰] و استاد مطهّری[۱۱] بر این کتاب، ایرادهای بسیاری گرفته‌اند.
به گزارش شیخ آقا بزرگ تهرانی، دَربَندی خود این کتاب را از فصل «مقام وحده الحسین» به بعد در سیزده باب (که هر باب شامل چند مجلس است) ترجمه کرده و به نام ناصرالدّین شاه، «سعادات ناصری» نامگذاری کرد که بارها چاپ شده است.[۱۲] هم چنین شخصی به نام میرزا محمّدحسین بن‌علی‌اکبر این کتاب را به فارسی برگرداند و با عنوان «انوارالسعاده فی ترجمه اسرارالشهاده» در تبریز چاپ کرد.[۱۳] به سبب عربی بودن متن اسرارالشّهادات و تفصیل آن، دَربَندی، بعدها مقتلی مختصر و فارسی با نام «سرمایه ایمان و جواهر ایقان در ترجمه و شرح اسرار الشّهادات»[۱۴] نوشت که این نیز چاپ شده است.[۱۵]
شایان توجّه است که چاپ قدیم اکسیر العبادات، مطالب خلاف واقع بیشتری دارد، امّا در چاپ و تحقیق جدید آن، برخی از این‌گونه مطالب آن، حذف شده است.[۱۶]
صرف نظر از اساس نادرست و غیرعلمی نویسنده، از کتابی به این گستردگی، با توجّه به سرعت در تألیف آن، که گفته شده در هیجده ماه نوشته شده است و با توجّه به امکانات اندک آن روزگار در شناسایی منابع معتبر ـ تا چه رسد به گزینش و استفاده از آنها،ـ نمی‌توان انتظار دقّت و موشکافی علمی در گزینش صحیح و ارائه گزارش‌های معتبر در نقل حادثه عاشورا داشت.
برخی از نمونه‌ها
چنانکه اشاره شد این اثر گزارش‌های نادرست، موهِن، عجیب و افسانهای زیادی دارد، چندان که گزارش فهرستوار آنها، خود چند صفحه را در بر می‌گیرد و از حوصله این نوشتار خارج است، از اینرو، تنها به چند مورد ذیل اکتفا میشود:
۱ – گزارش غیرقابل پذیرش کیفیّت خروج امام حسین به همراه خاندانش از مدینه با موکب مجلَّل و با شوکت با چهل محمل حریر و دیباج همانند حاکمان و پادشاهان![۱۷]
۲ – گزارش افسانهای و خیالی آمار لشکر عمرسعد بالغ بر یک میلیون و ششصد هزار نفر[۱۸] و در جای دیگر، چهارصد و شصت هزار نفر و کشته شدن ۳۳۰ هزار از آنان به دست امام حسین و ۲۵ هزار نفر به دست حضرت عبّاس (به جز مجروحان) و ۲۵ هزار نفر به دست دیگر بنی‌هاشم و جان سالم بدر بردن تنها ۸۰ هزار نفر از آنان![۱۹] وی در جای دیگر، تعداد کشتههای دشمن را به دست امام حسین، به چهارصد هزار نفر و تعداد سپاه را به پانصد هزار نفر رسانده است![۲۰]
۳ – هفتاد[۲۱] یا هفتاد و دو ساعت بودن روز عاشورا ![۲۲]
۴ – نام بردن از افرادی به عنوان یاران امام حسین و یا افراد سپاه عمرسعد که در هیچ منبع معتبری نام آنان یافت نمی‌شود، از جمله، عبدالله بن‌شَقِیق[۲۳]، اسحاق بن‌مالک اشتر[۲۴]، کثیر بن‌یحیی انصاری[۲۵]، مارد بن‌صُدَیْف تَغْلِبی،[۲۶] غلامی به نام «مبارک»،[۲۷] مسعود هاشمی[۲۸] و … !
۵ – قصه ساربان امام و جنایت او در مورد بدن مطهّر آن حضرت در شب یازدهم محرم![۲۹]
مطالب فوق برگرفته از کتاب ارزشمند ذیل است:
تاریخ قیام و مقتل جامع سید الشهدا، نوشته : جمعی از تاریخ پژوهان زیر نظر استاد مهدی پیشوایی، قم، انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
منبع:پرسمان
[۱]. شیخ آقا بزرگ تهرانی، الذّریعه الی تصانیف الشّیعه، ج۱۱، ۲۷۹.
[۲]. حاج شیخ عباس قمی، الفوائد الرّضویّه فی احوال علماء المذهب الجعفریّه، ج۱، ص۵۴.
[۳]. فاضل دَربَندی، اکسیرالعبادات فی اسرارالشّهادات، ج۳، ص۹۱۹.
[۴]. محمّد اسفندیاری، کتابشناسی تاریخی امام حسین، ص۱۱۱.
[۵]. حاج شیخ عبّاس قمی، الفوائد الرّضویّه فی احوال علماء المذهب الجعفریّه، ج۱، ص۵۴.
[۶]. فاضل دَربَندی، اکسیرالعبادات فی اسرارالشّهادات، ج۲، ص۳۰۵ ـ ۳۰۶.
[۷]. محدّث نوری، لؤلؤ و مرجان، ص۱۶۷ ـ ۱۶۹ و ۱۹۵.
[۸]. میرزامحمّد تنکابنی، قَصَصُ العُلَماء، ص۱۰۸.
[۹]. شیخ آقا بزرگ طهرانی، الذّریعه الی تصانیف الشیعه، ج۲، ص۲۷۹.
[۱۰]. سیدمحسن امین، اعیان‌الشّیعه، ج۲، ص۸۸.
[۱۱]. مرتضی مطهّری، حماسه حسینی، ج۱، ص۵۵.
[۱۲]. شیخ آقا بزرگ تهرانی، الذّریعه الی تصانیف الشیعه، ج۲، ص۲۷۹ و ج۱۲، ص۱۷۹ ـ ۱۸۰.
[۱۳]. شیخ آقا بزرگ تهرانی، الذّریعه الی تصانیف الشیعه، ج۲، ص۴۲۹.
[۱۴]. همان، [بی جا]، [بی نا]، دیباچه کتاب، ص ۳٫ امّا ناشر در آغاز کتاب، نام آن را «جواهر الایقان و سرمایه ایمان» نهاده است.
[۱۵]. شیخ آقا بزرگ تهرانی، الذّریعه الی تصانیف الشیعه، ج۵، ص۲۶۴.
[۱۶]. فاضل دَربَندی، اکسیرالعبادات فی اسرارالشّهادات، ج۱، ص۲۹٫ برای نمونه در چاپ قدیم (تهران، منشورات اعلمی، [بی تا])، مجلس دهم، ص۳۴۵، دَربَندی، آمار سپاه دشمن را به نقل از مقتل ابن‌عصفور بحرانی، چهارصد و شصت‌هزار گفته که سیصد و سی‌هزار نفر آن به دست امام حسین، بیست و پنج‌هزار نفر (غیر از مجروحان) به دست حضرت عبّاس و بیست و پنج‌هزار نفر دیگر به دست سایر بنی‌هاشم کشته شدند و از لشکر عمرسعد تنها هشتادهزار نفر باقی ماند. این گزارش در چاپ جدید (ج۲، ص۵۴۵) حذف شده است.
[۱۷]. فاضل دَربَندی، اکسیرالعبادات فی اسرار‌الشهادات، ج۲، مجلس دهم، ص۶۲۷ ـ ۶۲۹٫ بخواست خدا در گزارش حرکت امام حسین از مدینه، در این‌باره قدری توضیح خواهیم داد.
[۱۸]. فاضل دَربَندی، اکسیرالعبادات فی اسرار‌الشهادات، ج۳، مجلس سیزدهم، ص۴۳.
[۱۹]. اکسیرالعبادات فی اسرار‌الشهادات، ص ۳۴۵، (چاپ قدیم). چنان که گفته شد، این نقل در چاپ جدید این اثر، حذف شده است. (همان، ج۲، ص۵۴۵).
[۲۰]. فاضل دَربَندی، اکسیرالعبادات فی اسرار‌الشهادات، ج۳، مجلس سیزدهم، ص۳۹.
[۲۱]. فاضل دربندی، اکسیرالعبادات فی اسرارالشّهادات، ج۳، مجلس سیزدهم، ۴۳.
[۲۲]. فاضل دربندی، اکسیرالعبادات فی اسرارالشّهادات، ج۳، ص۴۰.
[۲۳]. فاضل دربندی، اکسیرالعبادات فی اسرارالشّهادات، ج۲، ص۲۷۵.
[۲۴]. فاضل دربندی، اکسیرالعبادات فی اسرارالشّهادات، ج۲، ص۲۸۴.
[۲۵]. فاضل دربندی، اکسیرالعبادات فی اسرارالشّهادات، ج۲، ص۲۹۰.
[۲۶]. فاضل دربندی، اکسیرالعبادات فی اسرارالشّهادات، ج ۲، ص۴۹۹.
[۲۷]. فاضل دربندی، اکسیرالعبادات فی اسرارالشّهادات، ج۲، ص۲۹۹.
[۲۸]. فاضل دربندی، اکسیرالعبادات فی اسرارالشّهادات، ج ۲، ص۲۹۸.
[۲۹]. فاضل دربندی، اکسیرالعبادات فی اسرارالشّهادات، ج۳، ص۱۵۷ ـ ۱۶۲.
پاسخ دهید