براى آنکه حقیقت امر روشن گردد، توجه به چند نکته کلیدى در ابتدا لازم است:

یکم. متنعم بودن در بهشت، از وجود انسان سرچشمه مى گیرد. از این رو به بهشت رفتن انسان، به این معنا نیست که انسان را مى برند و در یک عالمى مى اندازند؛ بلکه حقیقت آن است که اصل تنعّم و تلذّذ انسان از کمال وجودى اش سرچشمه مى گیرد.

دوم. با توجه به نکته پیشین، مشخص مى گردد که بهشت در واقع بهشت ها است؛ چرا که انسان ها با توجه به مراتب متعدد وجودى و از جهت شدت و ضعف کمال، در کیفیت لقاى حق با اسماى رحمت، یکسان نخواهند بود. اگر من و شما – ان شاء اللّه  – با اسم رحیم خداوند، به لقاى او نایل شویم، بدون شک، دیگر به آن لقاى در آن درجه که امیرمؤمنان (علیه السلام)  رسیده است، نمى رسیم. بنابراین بهشت او با بهشت ما متفاوت بوده و در یک درجه و مرتبه نخواهد بود.

سوم. این شدت و ضعف کمال وجودى در میان اولیا، امامان و پیامبران نیز وجود دارد و میان آنها تفاوت هست. این تفاوت، خود موجب مى شود که لقا  تا لقا و در نتیجه مرتبه اى از بهشت با مرتبه دیگر، متفاوت شود. آنچه اجمالاً از روایات استفاده مى شود، آن است که رسول گرامى اسلام از سایر پیامبران برتر است؛ همچنان که امام صادق (علیه السلام)  فرمود: «هیچ نبى از فرزند آدم تا حضرت محمد (صلی الله علیه وآله)  نیست، مگر آنکه تحت لواى محمد (صلی الله علیه وآله)  باشد»[۱]. مقام او از ائمه اطهار نیز بالاتر است؛ چنان که در روایات وارد شده که رسول اللّه  شاهد بر ائمه است و امامان (علیهم السلام)  شاهدان خدا بر بندگان و حجت او در زمین اند؛ چنان که از امیرمؤمنان (علیه السلام)  نقل شده است که: «مقصود خداى تعالى در آیه «لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَى النّاسِ»؛[۲] تنها ما هستیم، رسول اللّه  شاهد بر ما است و ما شاهدان خدا بر بندگان و حجت او در زمین…».

علاوه بر آنکه در بسیارى از احادیث این حقیقت از سوى ائمه اطهار (علیهم السلام)  نقل شده که همه در قیامت از اولین تا آخرین نفر، نیازمند شفاعت محمد (صلی الله علیه وآله)  هستند. امام باقر (علیه السلام)  فرمود: «کسى از اولین و آخرین نیست که در روز قیامت محتاج به شفاعت محمد (صلی الله علیه وآله)  نباشد»[۳] و اینها خود نشانگر برتر بودن کمال وجودى آن حضرت است. از این رو، مى توان نتیجه گرفت که رسول خدا در بهشت از درجه و مرتبه خاصى برخوردار است. نوع لقاى خاتم النبیین، به دلیل کمال وجودى مبارک خویش، با لقاى دیگران متفاوت است و از این رو بهشت او، بهشت دیگرى خواهد بود که درک آن و خصوصیات و آثار آن، از توان عقل محدود ما خارج است؛ ولى این بهشت آرزوى انبیا و اولیا و ائمه اطهار (علیهم السلام)  است.

احمدا خود کیست اسپاه زمین

ماه بین بر چرخ، بشکافش جبین

تا بداند سعد و نحسِ بى خبر

دور توست این دور، نه دور قمر

دور توست، ایرا که موسىِّ کلیم

آرزو مى برد زین دورت مقیم[۴]

کتابنامه

۱ – قرآن مجید، ترجمه استاد محمد مهدى فولادوند.

۲ – مفاتیح الجنان.

۳ – نهج البلاغه.

۴ – صحیفه سجادیه.

۵ – علامه طباطبایى، سید محمد حسین، آموزش دین، انتشارات جهان آراء، قم، بى تا.

۶ – مصباح یزدى، محمد تقى، آموزش عقاید، سازمان تبلیغات اسلامى تهران، چاپ ششم، بهار ۱۳۷۰ ش، مجلد اوّل.

۷ – کلینى، محمد بن ابراهیم، اصول کافى، به تصحیح على اکبر غفارى، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۵۰ ش، ج ۳٫

۸ – مفید، شیخ مفید، محمدبن محمدبن نعمان العکبرى، الارشاد، بیروت: مؤسسه الاعلمى للمطبوعات، چاپ سوم، ۱۳۹۹ ق.

۹ – ابن حجر، عسقلانى، الاصابه فى تمییز الصحابه، (بیروت: دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۱۵ه)، ج۱٫

۱۰ – فیض قاسانى، الاصول الاصلیه، (تهران، چاپ دانشگاه، ۱۳۹۰).

۱۱ – معرفت، محمدهادى، التمهید فى علوم القرآن، قم: انتشارات جامعه مدرسین، بى تا، ج ۱٫

۱۲ – قاضى عیاض، الشفا بتعریف حقوق المصطفى، ج ۱٫

۱۳ – الامینى النجفى، عبدالحسین احمد، الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، تهران: دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴٫

۱۴ – الزمخشرى، محمود، الکشاف، دارالکتب العربى، بیروت، چاپ سوّم، ۱۴۰۷ ق.

۱۵ – طباطبایى، سید محمد حسین، المیزان فى تفسیر القرآن، بیروت: موسسه الاعلمى للمطبوعات، ج ۱، ج ۳، ج ۴، ج ۱۱، ج ۱۲، ج ۱۴٫

۱۶ – حسن زاده آملى، حسن، انسان در عرف عرفان، نشر قیام، قم، چاپ اوّل.

۱۷ – استاد شجاعى، محمد، انسان و خلافت الهى، مؤسسه خدمات فرهنگى رسا، تهران، چاپ اوّل، ۱۳۶۲ ش.

۱۸ – محمدى رى شهرى، محمد، اهل البیت فى الکتاب و السنه، قم: دارالحدیث، چاپ اول، ۱۳۷۵ ش.

۱۹ – استاد شجاعى، محمد، بازگشت به هستى، مقدمه و تدوین محمد رضا کاشفى، مؤسسه فرهنگى دانش و اندیشه معاصر، تهران، چاپ اوّل، ۱۳۷۹ش.

۲۰ – مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت: دارالوفاء، چاپ دوم، ۱۴۰۳ ق / ۱۹۸۳ م، ج ۱، ۵، ۸، ۱۵، ۱۸، ۲۳، ۲۵، ۲۶، ۵۲، ۵۷، ۶۱، ۶۸، ۷۹، ۸۹، ۹۱، ۹۹٫

۲۱ – یوسفیان، حسن و شریفى، احمدحسین، پژوهشى در عصمت معصومان، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامى، چاپ اول، ۱۳۷۷ ش.

۲۲ – تحلیل معراج، سلسله دروس علامه حسن زاده آملى (دست نوشته).

۲۳ – سعیدى روشن، محمدباقر، تحلیل وحى از دیدگاه اسلام و مسیحیت، تهران: مؤسسه فرهنگى اندیشه، چاپ اول، مهرماه ۱۳۷۵  ش.

۲۴ – رشید رضا، محمد، تفسیر المنار، بیروت: دار المعرفه، بى تا، ج ۱۱٫

۲۵ – على بن ابراهیم قمى، تفسیر القمى، مصحح سید طیب الجزایرى، قم، مؤسسه دارالکتاب، ۱۴۰۴ه.ق.

۲۶ – النصر محمد بن مسعودعیاش السلمى سمرقندى، التفسیر العیاشى، تحقیق هاشم رسولى محلاتى، تهران: مکتبه العلمیه الاسلامیه، ۲۰۰۵م.

۲۷ – جوادى آملى، عبدالله، تفسیر موضوعى قرآن کریم، قم: اسراء، چاپ اول، ۱۳۷۶ ش، ج اوّل، و ج ۸٫

۲۸ – مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، دارالکتب الاسلامیه، تهران، دوازدهم، ۱۳۷۴٫

۲۹ – محمد هادى، معرفت، تنزیه انبیا، (قم: نبوغ، چاپ اول، ۱۳۷۴).

۳۰ – بوکاى، موریس، تورات، انجیل، قرآن و علم، ترجمه ذبیح اللّه  دبیر، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامى.

۳۱ – حسن حسن زاده آملى، دروس معرفت نفس، (انتشارات علمى و فرهنگى)، ج ۱ و ۲٫

۳۲ – مصباح یزدى، محمد تقى،  راهنما شناسى، امیرکبیر، تهران، چاپ اوّل، ۱۳۷۵ش.

۳۳ – جزوه راه و راهنماشناسى، (امیرکبیر، تهران: ۱۳۷۵).

۳۴ – ابن ابى الحدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغه، تحقیق ابوالفضل ابراهیم، دار احیاء الکتب العربیه.

۳۵ – موسوى خمینى، سید روح الله، صحیفه نور.

۳۶ – استاد محمد شجاعى، عروج روح.

۳۷ – طالقانى، سید عبدالوهاب، علوم قرآن و فهرست منابع، دارالقرآن، قم.

۳۸ – سبحانى، جعفر، فروغ ابدیت، هدف، ۱۳۶۰٫

۳۹ – فرهنگ عمید.

۴۰ – یثربى، سید یحیى، فلسفه امامت، قم: وثوق، چاپ اول، ۱۳۷۸ ش.

۴۱ – محمدى رى شهرى، محمد، فلسفه وحى و نبوّت، قم: دفتر تبلیغات اسلامى، ۱۳۶۶ ش.

۴۲ – طباطبایى، سید محمدحسین، قرآن در اسلام، قم: دفتر انتشارات اسلامى، چاپ هفتم، ۱۳۷۴ ش.

۴۳ – خرمشاهى، بهاءالدین، قرآن شناخت، تهران: طرح نو، چاپ سوم، ۱۳۷۵ ش.

۴۴ – سعدى، مشرف الدین مصلح بن عبدالله، گلستان، مقدمه و تصحیح و شرح لغات، على شیروانى، قم: نشر طلا، چاپ اول بى تا.

۴۵ – هادوى تهرانى، مهدى، مبانى کلامى اجتهاد در برداشت از قرآن کریم، قم: مؤسسه فرهنگى خانه خرد، چاپ اول، ۱۳۷۷ ش.

۴۶ – مولوى، جلال الدین محمد، مثنوى معنوى، به همت رینولد الین نیکلسون، انتشارات مولا، تهران ۱۳۶۰ ش، شش دفتر در سه جلد.

۴۷ – الطبرسى، الفضل بن الحسن، مجمع البیان، بى تا، تهران، چاپ دوّم، بى تا.

۴۸ – علامه طباطبایى، سید محمد حسین، مجموعه رسائل، به کوشش سید هادى خسروشاهى، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، تهران، چاپ سوّم، ۱۳۷۰ ش.

۴۹ – نورى، محدث، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم: آل البیت، ۱۴۰۸ ه.ق.

۵۰ – شیخ على نمازى، مستدرک سفینه البحار، ج ۳٫

۵۱ – استاد شجاعى، محمد، مقالات، سروش، تهران، چاپ چهارم، ۱۳۷۸ش، جلد اوّل.

۵۲ – العروس الحویزى، عبد على بن جمعه، نورالثقلین، تحقیق سید هاشم الرسولى محلاتى، قم: اسماعیلیان، الطبعه الربعه، ۱۴۱۲ ه.ق.

۵۳ – ثامنى، سید مصطفى، وجوه اعجاز قرآن، (مجموعه مقالات دومین کنفرانس تحقیقاتى علوم و مفاهیم قرآن کریم)، دارالقرآن، قم.

۵۴ – طباطبایى، سیدمحمدحسین، ولایت نامه، ترجمه دکتر همایون همتى، تهران: امیرکبیر، چاپ اول، ۱۳۶۶ ش.

پی نوشت ها

[۱]– تفسیر عیاشى، ج ۲، ص ۳۱۱٫

[۲]– تفسیر نورالثقلین، ج ۱، ص ۱۳۴، ح ۴۰۶٫

[۳]– تفسیر على بن ابراهیم قمى، ج ۲، ص ۲۰۲٫

[۴]– مثنوى، دفتر دوم، ابیات ۳۵۳ ـ ۳۵۵٫