پیشتر در مقالهای جداگانه تحت عنوانِ «کتاب شناسی ابوالصلاح حلبی»۶ به معرفی این آثار پرداختهایم. در این نوشتار به شناسایی کتاب تقریب المعارف و بخش امامتِ آن ـ که بخشِ عمده ای از کتاب است ـ میپردازیم تا نشان دهیم چگونه متکلمانِ آن دوران در کنارِ مباحث عقلی و کلامیِ خود، به مباحث امامت اهتمام ورزیده و خود را در زمره مدافعان سرسخت حریم ولایت و امامتِ آل البیت علیهم السلام جای دادهاند.
در ابتدا باید اشاره کنیم که تردیدی در انتساب این کتاب به ابوالصلاح حلبی نیست و قرائنی در متن آن گواه این مدّعاست. مطالبِ موجود در این کتاب با دو اثر دیگری که از وی برجای مانده هماهنگی زیادی دارند؛۷ همچنین مؤلف در این کتاب به آثارِ دیگری از خود اشاره میکند که از یک سو در دو کتاب دیگر خود نیز بدان ها اشاره کرده۸ و از سوی دیگر ذهبی نیز برخی از آنها را در زمره آثار ابوالصلاح معرّفی نموده است.۹ ابوالصلاح نیز خود در کتاب الکافی فی التکلیف بارها به التقریب ارجاع داده است.۱۰ ذهبی نیز این کتاب را در زمره کتاب های ابوالصلاح آورده است؛۱۱ چنانکه دانشمندانِ متأخّر شیعی مانند علامه مجلسی رحمه الله (۱۰۳۷ـ۱۱۱۰ق) و شیخ حرّ عاملی رحمه الله (۱۰۳۳ـ۱۱۰۴ق) و پس از ایشان آقا بزرگ تهرانی رحمه الله (۱۲۹۳ـ ۱۳۸۹ق) این کتاب را از وی دانستهاند.۱۲
نام این کتاب در هیچ یک از منابع متقدّم به شکل کامل نیامده و به عبارت التقریب بسنده شده است؛۱۳ اما براساس منابع متأخر نام کامل کتاب تقریب المعارف است.۱۴
درباره موضوع کتاب نیز می توان گفت که با اندک نگاهی ماهیت کلامیاش روشن میشود.۱۵ مباحث آن همچون دیگر کتب کلامی از مسائل توحید آغاز و به امامت ختم میگردد؛ در انتهای کتاب نیز مباحث فقهی قرار داده شده است.
هرچند این کتاب به گفته مؤلف بنا به درخواست برخی و به هدف بیان تکالیف عقلی هر فرد مسلمان نوشته شده است؛۱۶ اما احتمالاً پس از گذشت زمانی کوتاه کمیاب شده و تا زمان علّامه مجلسی رحمه الله در دسترس عموم نبوده است؛ زیرا هیچ نشانی از آن در آثارِ برجای مانده پیش از دوران مذکور یافت نمیشود؛ تا آنجا که حتّی نام این کتاب در هیچ یک از اجازات یا فهارس کتب ـ جز آنچه به شکل گذرا در تاریخ الاسلام ذهبی آمده است ـ وجود ندارد.۱۷ اما پس از آنکه مرحوم مجلسی رحمه الله به نسخهای از آن دست یافت و آن را در کتاب بحار الأنوار با عبارت «کتابٌ جیدٌ فی الکلام، وفیه أخبار طریفه» شناساند۱۸ کمابیش جای خود را در میان کتابهای شیعی باز کرد؛ چنانکه در همان دوران نیز شیخ حرّ عاملی این کتاب را ستود.۱۹
ظاهراً از زمان علامه مجلسی رحمه الله تا ابتدای قرن ۱۴ تنها این منابع از کتاب تقریب المعارف نقل قول کردهاند: ۱ـ علّامه مجلسی رحمه الله در بحار الأنوار؛۲۰ ۲ـ علّامه مجلسی رحمه الله در مرآه العقول؛۲۱ ۳ـ شیخ حرّ عاملی در اثبات الهداه ؛۲۲ ۴ـ سید محمّد اشرف عاملی در فضائل السادات؛۲۳ ۵ـ اسدالله دزفولی کاظمی در کشف القناع؛۲۴ ۶ـ ملا احمد نراقی رحمه الله در عوائد الأیّام؛۲۵ ۷ـ شیخ عبّاس قمی رحمه الله در الکنی والألقاب؛۲۶ و این امر از محرومیّت این کتاب پرارزش از زمان تألیف تاکنون حکایت می کند.
از سوی دیگر هرچند شیخ آقا بزرگ تهرانی رحمه الله این کتاب را در الذریعه معرّفی نموده،۲۷ اما ظاهراً خود به هیچ نسخهای از آن دسترسی نداشته است.۲۸
ابوالصلاح حلبی در تحریر این اثر از هشت منبع نقل قولهایی دارد؛ این کتابها عبارتند از: ۱ـ التاریخ، نوشته ثقفی؛۲۹ ۲ـ التاریخ، نوشته واقدی؛۳۰ ۳ـ الدار، نوشته واقدی؛۳۱ ۴ـ التاریخ، نوشته طبری؛۳۲ ۵ـ التاریخ، نوشته بلاذری؛۳۳ ۶ ـ الفاضح، نوشته طبری؛ ۷ـ المسترشد، نوشته طبری؛ ۸ـ المعرفه ، نوشته ثقفی.۳۴ از میان منابع ذکرشده، هماکنون موارد اول، دوم، سوم و ششم در دسترس نیستند۳۵ و بدین جهت تقریب المعارف از اهمیّت ویژهای برخوردار است.
نسخه های خطّی و چاپ های مختلف این کتاب را در مقاله پیشگفته معرفی نمودهایم و در اینجا نیازی به تکرار نیست.۳۶
درباره محتوای کتاب باید گفت که این کتاب شامل فصول کلیِ توحید، عدل، نبوت و امامت است و پس از این چهار فصل، بخشهایی با عنوانهای: «النکیر على أبی بکر وعمر وأمور متفرقه »، «النکیر على عثمان وأمور متفرقه »، «بطلان خلافه المتقدّمین على أمیر المؤمنین علیه السلام »، «ما استدلّ به على إیمان القوم من الکتاب والسنّه وردّه» و «إمامه الإمام الثانی عشر عجل الله تعالى فرجه الشریف» افزوده شده است.۳۷ در انتها نیز بخشی با عنوان «التکلیف الشرعی» بوده که متأسفانه در چاپ کنونی تنها چند پاراگراف از آن موجود است. سه فصل اول کتاب که بیشتر جنبه کلامی دارد ـ و نمیتوان ذیل عنوان مباحث امامت به آنها پرداخت ـ تنها یک چهارم کل کتاب را شامل می شود؛ از این رو میتوان گفت جنبه امامتی این کتاب (بعد از این سه فصل تا انتهای کتاب) حجم عمده آن را به خود اختصاص داده است؛ یعنی حدود سه چهارم کل کتاب. اما در این میان بخش مثالب خلفا، خود نیمی از کل کتاب را دربرگرفته است. پیش از این، از مهجور بودن این اثر سخن به میان آوردیم؛ به اعتقاد نویسنده این سطور، بعید نیست که همین حجم بالای بخش مثالب، در به حاشیه رانده شدن آن نقش داشته باشد.
برخی معتقدند که این کتاب ـ به ویژه در مسائل عدل ـ از الذخیره (اثر سید مرتضی رحمه الله ) تأثیر پذیرفته است و مؤلف سعی کرده ضمن تلخیص مباحث، نکاتی را بر محتویات الذخیره بیفزاید.۳۸ البته این دیدگاه با در نظر داشتن این مطلب که ابوالصلاح خود شرحی بر الذخیره داشته دور از انتظار نیست؛ به ویژه که غالب مباحث کلامی موجود در این فصول با آرای سید مرتضى هم سویی دارند. اما اینکه محتویات دو کتاب کلامی، خصوصاً در یک دوران و از دو مؤلف هم مذهب، با ارتباط استاد و شاگردی ـ به هم نزدیک باشند، امر بسیار معمولی است و الزاماً به معنای تلخیص مطالب نیست.
مباحث امامت۳۹
از نظر حلبی، غرض الهی از امامت آن است که بندگان بتوانند به وسیله آن از بدیها و کردار ناشایست بپرهیزند و خوبیها و هر آنچه برای ایشان خیر و صلاح است را دریابند. متکلمان از این مطلب به «لطف» تعبیر میکنند؛ از این روی ابوالصلاح حلبی وجود امام را برای بندگان لطفی دانسته که وجودش لاجرم باید محقق شود. امام از دیدگاه وی به حکم عقل باید معصوم و داناترین و شجاعترین فرد جامعه و همچنین عابد و زاهد باشد. مؤلف وجود این صفات را در دوازده امامِ شیعیان علیهم السلام ، مسلّم دانسته و معتقد است امامت به جز ایشان برای هیچ کس دیگر ثابت نیست و هرکه بر یکی از این دوازده تن جاهل باشد از ایمان خارج است.
اثبات امامتِ امامان شیعه
مؤلف پس از آنکه به بیانِ ادلّه عقلی لزومِ امامت و صفات امام میپردازد، به تعیین مصداق این امامت پرداخته و ادلّه ثبوت آن را برای امامان معصومِ شیعه بیان می کند؛ وی دو راه کلی برای شناخت امام معرفی مینماید؛ اول: وجود معجزه برای کسی که ادعای امامت دارد؛ دوم: نص و بیان صریح امامت و ولایت در قرآن کریم یا در کلام پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم و یا امام پیشین.
مؤلف برای پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم و هر یک از امامان معصوم علیهم السلام معجزههایی نقل کرده و بر این باور است که این معجزهها متواترند و وقوع آنها قطعی است. درباره نص نیز وی نصوص دال بر امامت ائمه علیهم السلام را به دو گروه کلی تقسیم کرده است: اول: نصوصی که به طور کلی بر امامت و ولایت اهل بیت معصوم پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم دلالت مینمایند؛ دوم: نصوصی که به طور خاص بر امامت حضرت علی علیه السلام دلالت میکنند.
مؤلف قبل از بررسی نصوص دال بر ولایت و امامت، استدلال میکند که تنها ائمه دوازده گانه شیعه معصومند و به همین جهت باید نصوصی را که بر ولایت اشخاصی دلالت می کنند را بر ولایت همین امامان حمل کرد؛ زیرا ولایت داشتن غیرمعصوم بر مردم جایز نیست؛ وی چنین استدلال می کند که اولاً عصمت، جز برای ایشان، برای هیچ فرد دیگری ثابت نشده است؛ ثانیاً هیچ شخص دیگری نیز مدعی چنین عصمتی نیست.
مؤلف سپس آیات و روایاتی را مورد اشاره قرار میدهد که در آنها مردم به افرادی ارجاع داده شدهاند و از آن جهت که این ارجاع تنها در حالت عصمت ایشان صحیح است، باید منظور ائمه اثنا عشر شیعیان علیهم السلام باشد و از همین راه امامت ایشان ثابت میشود. آیات مورد تمسک مؤلف از این قرارند:
(وَمَا أرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِکَ إلَّا رِجَالًا نُوحِی إلَیْهِمْ فَاسْأَلُوا أهْلَ الذِّکْرِ إنْ کُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ)؛۴۰ (یَا أیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللهَ وَکُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ)؛۴۱ (لَوْ رَدُّوهُ إلَى الرَّسُولِ وَإِلَى أُولِی الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِینَ یَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ)؛۴۲ (فَکَیْفَ إذَا جِئْنَا مِنْ کُلِّ أُمَّهٍ بِشَهِیدٍ وَجِئْنَا بِکَ عَلَى هَؤُلَاءِ شَهِیدًا)؛۴۳ (وَیَوْمَ نَبْعَثُ فِی کُلِّ أُمَّهٍ شَهِیدًا عَلَیْهِمْ مِنْ أنْفُسِهِمْ)؛۴۴ (وَکَذَلِکَ جَعَلْنَاکُمْ أُمَّهً وَسَطًا لِتَکُونُوا شُهَدَاءَ عَلَی النَّاسِ).۴۵
روایات مورد تمسّک مؤلف نیز از این قرارند:
«إنِّی مُخَلِّفٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کِتَابَ اللهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی وَ أَنَّهُمَا لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّى یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ مَا إنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا»؛ «مَثَلُ أهْلِ بَیْتِی فِیکُمْ مَثَلُ سَفِینَهِ نُوحٍ مَنْ رَکِبَهَا نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا وَقَعَ فِی النَّارِ».
ایشان همچنین به روایات منقول از پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم که تعداد خلفای حضرت را پس از ایشان دوازده نفر دانسته اند، تمسّک میکند و معتقد است با توجّه به آنکه هیچ کس جز ما ادّعای دوازده جانشین برای پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم ندارد، حقّانیّت قائلان به ولایت و امامت اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام ثابت میگردد. مؤلف این روایات را در چهار دسته مورد برسی قرار میدهد: اول: گفتار پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم به امام حسین علیه السلام که فرمود: «أنْتَ إمَامٌ ابْنُ إمَامٍ أخُو إمَامٍ أبُو أئِمَّهٍ حُجَجٍ تِسْعٍ تَاسِعُهُمْ قَائِمُهُمْ أعْلَمُهُمْ أحْکَمُهُمْ أفْضَلُهُم‏»؛ دوم: روایاتی که با این مضمون هستند: «عَدَدُ الْأَئِمَّهِ مِنْ بَعْدِی عَدَدُ نُقَبَاءِ مُوسَى‏»؛ سوم: خبر لوح؛ چهارم: خبر الصحائف.
مؤلف نصوص مربوط به امامت حضرت علی علیه السلام را نیز در دو گروه آیات و روایات مورد برسی قرار داده است. وی پیش از ورود به نصوص جلیِ (آشکار) امامت و ولایت آن حضرت، روایات و مناقبی که دال بر سزاواری ایشان بر این مقام است را متذکر میشود. در این قسمت ایشان متعرض روایات ذیل شده است که در دو گروه افعال و اقوال پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم ذکر شده اند:
افعال:
۱ – مؤاخات آن حضرت با امیر المؤمنین علیه السلام ؛
۲ – امارت ایشان بر هر گروهی که حضرت در آن بوده است؛
۳ – امیرالمؤمنین علیه السلام در تمامی حالات به پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم از همه نزدیک تر بوده است؛
۴ – ابلاغ فرمان پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم به مشرکان بعد از بازپس گرفتن آن از ابوبکر؛
۵ – بستن همه ابواب به استثنای درب خانه امیرالمؤمنین علیه السلام ؛
۶ – ماجرای «حمل الرایه» در روز خیبر؛
۷ – قضیه مباهله
۸ – نجوای امیرالمؤمنین علیه السلام با پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم ؛
۹ – ایستادن پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم به احترام امیرالمؤمنین علیه السلام ؛
۱۰ – ورود امیرالمؤمنین علیه السلام در هر حال و بدون اذن بر پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم ؛
۱۱ – همسری امیرالمؤمنین علیه السلام با فاطمه زهراB؛
۱۲ – حدیث مناجات.
احادیث:
۱ – «إنِّی بَاعِثُ رَجُلًا کَنَفْسِی»؛
۲ – «عَلِیٌّ مِنِّی وَ أنَا مِنْهُ»؛
۳ – «عَلِیٌّ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَ عَلِیٍّ یَدُورُ مَعَهُ حَیْثُ مَا دَارَ»؛
۴ – «أنَا وَ عَلِیٌّ کَهَاتَیْنِ»؛
۵ – «مَنْزِلُکَ فِی الْجَنَّهِ تُجَاهٌ مِنْ مَنْزلِی تُکْسَى إذَا کُسِیتُ وَ تُحَیَّا إذَا حُیِّیتُ»؛
۶ – «أنْتَ أوَّلُ جَاثٍ لِلْخُصُومِ مِنْ أُمَّتِی وَ صَاحِبُ لِوَائِی وَ سَاقِی حَوْضِی وَ أوَّلُ دَاخِلِ الْجَنَّهِ مِنْ أُمَّتِی وَ أَبُو ذُرِّیَّتِی»؛
۷ – «لَا یُؤَدِّی عَنِّی إلَّا رَجُلٌ مِنِّی و عَلِیٌّ مِنِّی وَ أنَا مِنْ عَلِیٍّ»؛
۸ – «حَرْبُکَ حَرْبِی وَ سِلْمُکَ سِلْمِی»؛
۹ – «مَنْ سَبَّ عَلِیّاً فَقَدْ سَبَّنِی وَ مَنْ سَبَّنِی فَقَدْ سَبَّ اللهَ وَ مَنْ سَبَّ اللهَ أکَبَّهُ اللهُ عَلَى مَنْخِرِهِ فِی النَّار».
نص جلی بر امامت امیرالمؤمنین علیه السلام در آیات
۱ – (إنَّمَا وَلِیُّکُمُ اللهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَاهَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاهَ وَهُمْ رَاکِعُونَ).۴۶
مؤلف در استدلال به این آیه میگوید: اینکه «ولی» ـ فارغ از این آیه ـ دلالت بر معنای اولویت دارد، غیر قابل انکار است و در شرع و لغت، در معنای مذکور استفاده شده است؛ اما اینکه مراد در این آیه ولایت و امامت است آنگاه روشن میشود که بدانیم از میان معانیِ دیگرِ «ولی»، تنها نصرت و محبت قابل تصور است و احتمال اراده معانیِ دیگر با اندک دقتی منتفی میگردد. اراده نصرت و محبّت نیز با تأمّلی بیشتر غیرقابل پذیرش است؛ زیرا با این فرض، مخاطبانِ مورد خطاب در «ولیکم» تنها یکی از این چهار مورد میتوانند باشند: یا تمامی مردم (اعم از مؤمنان و کافران)؛ یا فقط کفار؛ یا فقط مؤمنان؛ یا بعضی از مؤمنان. چون نمیتوانیم وجوبِ محبّت و نصرت را برای کفّار بپذیریم، مخاطبان را باید فقط مؤمنان بدانیم و چون در این آیه برخی از مؤمنان بر برخی دیگر ولایت دارند، مخاطبان این آیه نمیتوانند تمامی مؤمنان باشند. اکنون چون میدانیم نصرت و محبتِ مؤمنان بر همه لازم است، این معانی در آیه منتفی میگردند.
از سوی دیگر ولایت در این آیه تنها برای خدا، رسول و شخصی که در حال رکوع زکات داده ثابت شده است؛ زیرا اولاً: کلمه «إنّما» دلالت بر حصر دارد؛ ثانیاً: ویژگیهایی که در آیه ذکر شده اند، شخص خاصی را تعیین نموده و دیگران را خارج می کنند؛ در نتیجه چون گفته شد که نصرت و محبّتِ مؤمنان بر همه واجب است، این معانی نمیتوانند در آیه مراد بوده باشند.
بدین ترتیب تمام معانی دیگر منتفی شدند و معنای اولویّت برای این لفظ ثابت میگردد و از آنجا که در روایات و شأن نزول آیه به تواتر ثابت شده که این آیه در رابطه با امیرالمؤمنین علیه السلام نازل شده است، منظور از (الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَاهَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاهَ وَهُمْ رَاکِعُونَ) کسی جز آن حضرت نخواهد بود و این دلیل، نصّ جلی بر ولایت و امامت آن حضرت است.
۲ – (یَا أیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أطِیعُوا اللهَ وَأطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ).۴۷
مؤلف، این آیه را نیز از آیاتی دانسته که نصّ جلی اند بر خلافت امیرالمؤمنین علیه السلام . وی برای استدلال به این آیه، دو برهان اقامه کرده است:
برهان اول: اطاعت اولی الامر در این آیه به خدا و رسول عطف شده و همان عمومیتی که در اطاعت آن دو واجب است در اولی الامر هم واجب است و این عمومیت را تنها کسانی قبول دارند که ولایت بلافصل و مطلقه امیرالمؤمنین علیه السلام را پس از پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم ثابت کردهاند.
برهان دوم: منظور از اولی الامر یکی از این دو گروه است: یا خلفا و کسانی که بر مسلمانان حکم راندهاند و یا دوازده امامِ معصوم علیهم السلام . اکنون اگر با برهان ثابت شود که یکی از این دو گروه، منظورِ آیه نیست، دیگری ثابت میگردد. براهینی که ثابت می کنند منظور خلفا نیستند:
الف ـ اطلاق موجود در آیه، اطاعت را در همه زمانها و بر همه مردم و در همه حال ثابت میکند؛ اما اطاعت خلفا تنها در دوران خلافت و فقط بر مردم همان زمان ثابت است و از این جهت خاص است؛ پس منظور آنها نیستند.
ب ـ خداوند در قرآن کریم اوصافی را برای اولی الامر مطرح فرموده است؛ مانند: (وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَإِلَى أُولِی الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِینَ یَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ)؛۴۸ چنین اوصافی به طور مسلم برای خلفا ذکر نشده است.
ج ـ اساساً پذیرش اینکه در اینجا منظور خلفا هستند، در صورتی قابل پذیرش است که اصل خلافت آنها صحیح بوده باشد؛ ولی ما اثبات می کنیم که خلافت آنها به ناحق صورت پذیرفته است.
د ـ این آیه در واقع عصمت اولی الامر را ثابت میکند؛ حال آنکه کسی به عصمت خلفا قائل نیست و تنها عصمت حضرت علی و اولادش علیهم السلام پذیرفته شده است.
هـ ـ گفتیم که این آیه عصمت اولی الامر را ثابت میکند؛ حال آنکه بر اساس آیه (قَالَ لَا یَنَالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ) ۴۹ ولایت به کسانی که در عمر خود جزو ظالمین بودهاند نمیرسد، و شکی نیست که خلفا در ابتدا بت پرست و مشرک بودهاند و جزو ظالمین.
نص جلی بر امامت امیرالمؤمنین علیه السلام در روایات
حلبی نصوص و احادیثی را مورد بررسی قرار میدهد که از دید وی جزو متواترات هستند و صدور آنها قطعی و دلالتشان تام است؛ اما برخی را متواتر نزد تمامی مسلمانان و برخی را جزوِ متواتراتِ شیعه برشمرده و همین تواترِ نزد شیعه را موجب علم و یقین نزد تمامی مسلمانان دانسته است. در بخش تواتر عندالفریقین وی به حدیث «یوم الدار» و «اصل وزارت و امارت و خلافت حضرت در موارد متعدد» اشاره و درباره آنها توضیحاتی ارائه می دهد. در رابطه با نصوصی که نزد امامیه متواتر است نیز چند مورد را ذکر می کند؛ مانند: «أنْتَ الْخَلِیفَهُ مِنْ بَعْدِی‏» و «أنْتَ سَیِّدُ الْمُرْسَلِینَ وَ إمَامُ الْمُتَّقِینَ‏».
به طور کلّی حلبی بر این باور است که حتی اگر اهل سنت تواتر یک حدیث با یک تعبیر خاص را نزد همه مسلمانان نپذیرند، باید تواتر التزامی اصل خلافت و ولایت آن حضرت را بپذیرند؛ زیرا نصوص بسیاری در میان روایات ایشان موجود است که به امامت آن حضرت تصریح می کنند. وی برای نمونه ۲۴ روایت از روایات صریح در ولایت حضرت را از مصادر ایشان نقل میکند.
نص خفی بر ولایت و امامت امیرالمؤمنین علیه السلام
منظور از نصوص خفی، روایاتی هستند که دلالت آنها بر ولایت و وصایت حضرت پس از استدلال و توضیح به گونهای روشن میگردد که در زمره نصوص جلی جای می گیرند. ایشان دو حدیث «غدیر» و «منزلت» را در زمره این روایات و نصوص آورده است:
الف)حدیث منزلت
مؤلف در رابطه با حدیث منزلت معتقد است که از حدیث: «أنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَهِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى إلَّا أنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی» معلوم میشود که امیرالمؤمنین علیه السلام تمامی منزلتهای هارون را داشته؛ جز اینکه پس از پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم نبی نبوده است. این روایت از چند جهت بر خلافت و امامت امیرالمؤمنین علیه السلام دلالت دارد:
۱ – یکی از منزلتهای هارون خلافتی است که نسبت به حضرت موسی علیه السلام داشته است؛ چنانکه این خلافت در آیه (وَقَالَ مُوسَى لِأَخِیهِ هَارُونَ اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَأَصْلِحْ) ۵۰ به طور واضح تصریح شده است.
۲ – میدانیم که هارون بر تمامی بنی اسرائیل ولایت داشته و مفترض الطاعه بوده است؛ پس لازم است که امیرالمؤمنین علیه السلام نیز مفترض الطاعه باشد و این چیزی جز امامت نیست.
۳ – از آنجا که به نظر همه مسلمین، هارون مستحق مقام حضرت موسی علیه السلام بوده است، امیرالمؤمنین نیز باید مقام پیامبر اکرم را دارا باشد.
در ادامه هفت شبهه و اشکال را درباره این استدلال بیان کرده و هر یک را به طور مستقل پاسخ گفته است.
ب) حدیث غدیر
حلبی در استدلال بر حدیث غدیر دو برهان اقامه کرده است:
برهان اول: پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم ابتدا از مردم اقرار گرفت که اطاعتش بر تمامی آنها واجب است و بر ایشان اولویت دارد؛ پس از آنکه مردم اقرار کردند، بلافاصله فرمود: «فَمَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاه‏» و این کلام روشن میکند که امیرالمؤمنین علیه السلام در این اولویتی که پیامبر بر مردم دارد مانند پیامبر است و این چیزی جز اثبات ولایت و امامت آن حضرت نیست.
برهان دوم: این حدیث جدا از قسمت اول آن ـ یعنی عبارت «أَلَسْتُ أَوْلَى بِکُمْ مِنْکُمْ بِأَنْفُسِکُم‏» ـ نیز بر ولایت و امامت آن حضرت دلالت دارد؛ به سه بیان:
۱ – لفظ مولی تنها به معنای اولویت است و سایر معناهایی که برای آن ذکر کردهاند همگی به این معنا بازگشت دارند؛ مثلاً اگر به صاحب برده می گویند مولى، به دلیل آن است که بر او اولویت دارد و اگر به ولی دم می گویند مولى چون بر اموالش اولویت دارد و اگر به پسرعمو میگویند مولى چون در امور پسر عمویش اولویت دارد و همینگونه است سایر معانی. بنابر این، آنچه در این حدیث اراده شده است، به معنای حقیقی آن حمل میشود.۵۱
۲ – اگر این لفظ را مشترک معنوی هم بدانیم، باید آن را بر تمامی معناهایی که احتمال آنها وجود دارد حمل کنیم؛ یکی از آن معانی، اولویت است.
۳ـ اینکه پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم در این واقعه مسلمانان را جمع کرده تا مطلبی برای ایشان بیان کند و در این رابطه اهتمام خود را نمایانده است، روشن میکند که نمیتوان منظور ایشان را از مولى سایر معانی آن دانست؛ زیرا بسیاری از آنها به شکل مسلّم منظور نبوده و برخی دیگر نیز مانند: پسر عمو، ناصر و محب از چنین اهمیّتی برخوردار نیستند.
در اینجا نیز مؤلف دو شبهه را در رابطه با استدلال بر حدیث غدیر پاسخ میدهد.
حلبی سپس به مواردی اشاره میکند که در آنها امیرالمؤمنین علیه السلام با خلفا همراهی نموده و اهل سنت همراهیِ آن حضرت را دلیل بر بطلان ادعای شیعه دانستهاند. وی ابتدا به صورتِ کلی این دلالت را رد، و سپس تک تک این موارد را بررسی و وجه جمع آن را با امامتِ آن حضرت بیان می کند.
مؤلف سپس به طور مفصل به مثالب سه خلیفه نخستین و افرادی چون عایشه، معاویه، طلحه، زبیر و… پرداخته است. بسیاری از روایاتی که وی در این بخش از کتاب خود نقل کرده، در بخش مثالب بحار الانوار به نقل از کتاب تقریب المعارف ذکر شده اند.۵۲
مهدویت
مؤلف کتاب تقریب المعارف در انتهای مباحثِ امامت، به ضرورت مباحث مهدویت اشاره نموده و خود را موظف به پاسخگوئی به شبهات موجود در این باب مییابد و از این روی در انتهای مباحث کلامی، بخش مستقلی را به امامت امام دوازدهم اختصاص داده است. ابوالصلاح حلبی این مباحث را به دو بخش کلی تقسیم نموده است: اول، اثبات امامتِ آن حضرت. دوم، دلیل غیبت ایشان.
۱٫ اثبات امامت حضرت حجت عجل الله فرجه
نویسنده کتاب، پیش از ورود به نصوص و ادله دال بر امامت امام دوازدهم، به یک دلیل عام تمسک کرده و آن را برای اثبات امامت آن حضرت کافی میداند؛ وی می نویسد:
هرکس امامت ائمّه قبل را اثبات نموده، امامت حضرت را نیز پذیرفته است و از این روی نیازی به اثبات امامت آن حضرت نیست؛ زیرا وجود آن حضرت از ضروریات مذهب اهل بیت علیهم السلام است و هر آنکه کمترین آشنایی با کلمات اهل بیت علیهم السلام داشته باشد به آن رهنمون میشود.
حلبی نصوص دال بر امامت آن حضرت را در چهار دسته در معرض دید خواننده قرار میدهد:
اول: نصوصی که بر دوازده امام و جانشین بعد از پیامبر اکرم دلالت دارند. این نصوص بدان جهت که هیچ گاه هیچ مصداق دیگری در خارج پیدا نکرده اند ـ و تنها شیعه اثناعشری قائل به دوازده امام شدند و امامت امیرالمؤمنین و سایر ائمه تا امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف را پذیرفتند ـ بر امامت آن حضرت دلالت می کنند. مؤلف در این بخش تعداد نُه حدیث از احادیث عامه و پانزده حدیث از احادیث شیعه امامیّه را آورده است.
دوم: نصوص و روایات حضرت عسکری علیه السلام درباره ولادت و امامت آن حضرت. در این بخش هم مؤلف شش روایت را نقل کرده است.
سوم: نصوصِ موجود از دیگر ائمه علیهم السلام درباره امامت آن حضرت و غیبت و ظهورش. مؤلف در این قسمت نیز نوزده حدیث نقل کرده است.
چهارم: ظهور معجزات آن حضرت و غیب گوییهایشان که در مکاتبات با آن حضرت و به دست سفرا انجام میشد. مؤلف هفده روایت را در این بخش نقل کرده است.
کتاب تقریب المعارف در برخی از این روایات، منبعی منحصر به فرد به شمار میآید؛ زیرا ـ آنطور که پیش از این نیز گذشت ـ برخی از منابع آن، در طول زمان از میان رفتهاند و اهمیت این کتاب بدین سبب دوچندان شده است.
۲٫ غیبت صاحب الزمان عجل الله تعالی فرجه
حلبی در بخش غیبت این کتاب ابتدا به ادله وقوع غیبت پرداخته و سپس به شبههها و اشکالهایی که در این رابطه موجود است اشاره نموده و هریک را پاسخ میدهد. وی ادله وقوع غیبت را این گونه برمی شمرد:
دلیل اجمالی: هنگامی که با ادلّه سمعی و عقلی، وجودِ امام و عصمت او ثابت شد، غیبت ایشان چالشی نخواهد بود؛ زیرا بیگمان، دلیل موجه و قابل قبولی برای این غیبت وجود دارد؛ اما کسی که از ریشه به امامت الهی باور ندارد، نیازمند این سخن نیست؛ زیرا این بحث نسبت به اصلِ بحثِ امامت، بحثی فرعی است.
دلیل تفصیلی: غیبت اگر از باب دوری از زیان باشد، نه تنها نیکو، که بایسته و لازم است و هر عاقلی آن را تأیید میکند و از آن رو که میدانیم امام زمانf دولت کفار را فرو خواهد پاشید، انگیزه دشمنان برای از میان برداشتن ایشان همچنان پا برجاست.
اشکال: آنچنان که میدانیم، اکنون شیعیانِ بسیاری در سرزمینهای اسلامی هستند و تمامی ایشان آرزوی دیدار امام خود را داشته و خواهان یاری رساندن به ایشانند؛ در چنین شرایطی چرا ظهور صورت نمیپذیرد؟
پاسخ: وجود شیعیانی که با وجودشان ظلم و جور برچیده شود و امام و یارانش پیروز شوند، چندان روشن و آشکار نیست.
اشکال: آنچنان که در دلیلِ عقلی لزوم امامت گذشت، چون وجود امام، بندگان را به نیکیها هدایت و از بدیها دور میکند، وجود او ـ به تعبیر علم کلام ـ لطف است و بودنش واجب عقلی است؛ اما اکنون این لطف با غیبت از میان رفته است. این را چگونه می توان توجیه کرد؟
پاسخ: از آن رو که این غیبت به جهت گناه خود بندگان بوده و ایشان در آن سهیماند، هیچ اشکالی به خداوند و امام معصوم وارد نیست؛ اشکال از خود بندگان است.
اشکال: اگر دلیل غیبت، در امان ماندنِ امام از گزندِ دشمنان است، چرا خداوند خود از ایشان محافظت نمیکند تا دیگر نیازی به غیبت نباشد؟
پاسخ: بنای الهی بر مختار گذاشتن انسان بوده است؛ اگر چنین نبود خداوند از ابتدا برای اجرای دین، انسان را مجبور به فرمانبری مینمود.
اشکال: بر فرض که اشکال از جانب ستمگران و کفار و گمراهان باشد؛ اولیا و دوستدارانِ آن حضرت چرا از دیدار وی بیبهره باشند و به تکلیفی مکلف شوند که نیازمند وجود آن حضرت است؟
پاسخ: اولاً غیبتِ آن حضرت از همگان، روشن نیست و ممکن است ایشان خود را به دوستدارانش نشان دهند؛ ثانیاً: چه بسا وجود آن حضرت در حال غیبت تأثیر بیشتری از ظهورش برای محبانش داشته باشد؛ زیرا در ظهور، مکان فعلی امام معلوم است؛ اما در غیبت، فرد همیشه خود را در محضرش احساس میکند.
اشکال: یکی از دلایلِ وجوبِ وجودِ امام، حفظ دین و شریعت از آسیب و انحراف بود که این دستاورد با غیبتِ آن حضرت محقق نخواهد شد.
پاسخ: امامتِ حضرتِ حجتf هنگامی به وقوع پیوست که پدرانِ معصومش علیهم السلام تمامی شریعت را ابلاغ نموده بودند؛ از این روی اگر ایشان برای حفظ شریعت، یکی از دانشمندانِ گمنام در میان اجماع کنندگان شیعی باشد، مشکلِ حفظ شریعت برطرف میگردد؛ آنچنان که مکلفین برای رسیدن به حکم شرعی یا به تواتر دست مییابند و یا شاهد اجماعی هستند که آن حضرت لاجرم برای حفظ شریعت یکی از ایشان است.۵۳
اشکال: از دیگر وظایف آن حضرت «اجرای احکام الهی» و «راهنمایی گمراهان و جاهلان در امر دین»۵۴ و «جهاد در راه خدا» و اموری دیگر است؛ تکلیف این وظایف چیست؟
پاسخ: در رابطه با «اجرای احکام الهی»، «برخورد با جنایتکاران»،۵۵ «اجرای حدود شرعی در جامعه» و «جهاد در راه خدا» باید گفت که مواردی از این دست ـ به اجماع مسلمانان ـ در صورتی بر امام واجب است که امام بر آنها قدرت، استطاعت و بسط ید داشته باشد؛ اما در جایی که امکانِ آن فراهم نیست، این موارد از گردنِ امام ساقط است. در رابطه با «راهنمایی گمراهان و جاهلان و بیان احکام دین» باید بگوییم این مورد در زمان غیبت انجام می شود؛ چون مردم در این هنگام قادر بر اظهار نظر، استدلال و تأمل در فتاوای شیعه هستند که امام معصوم نیز در زمره ایشان است.
اشکال: اگر از دید شما غیبتِ امام و ظهورش تفاوتی ندارد و در مواردی غیبت بهتر است،۵۶ دیگر چه نیازی به ظهورِ آن حضرت است؟
پاسخ: فواید زیادی بر ظهور آن حضرت مترتب است که در غیبت میسر نیست؛ مانند: وعده الهی بر برچیده شدن حکومتهای ستمگر از روی زمین که تنها با ظهور ایشان ممکن است.
اشکال : بلندی عمر حضرت چگونه توجیه میشود؟
پاسخ: اولاً: چون مقتضی غیبت موجود است، به اندازهای که لازم باشد غیبت به طول میانجامد؛ ثانیاً: هرچند این طولِ عمر خرق عادت نیست، اما بر فرض هم باشد، این خرق عادت بر غیر انبیا هم جایز است؛ چون بسیاری از ابرار و فجّار ـ بنا بر آیات و روایات ـ چندین برابر طولِ عمرِ حضرت، زیستهاند.
اشکال: اکنون که بلندی عمر و غیبت حضرت را تجویز میکنید، چگونه هنگام ظهور او را میشناسید؟
پاسخ: هرگاه کسی با ادّعای خود معجزهای به همراه داشته باشد، ادّعای وی قابل پذیرش است؛ بنابراین لازم است حضرت در هنگام ظهور معجزهای به همراه داشته باشند تا نزد خاص و عام شناسایی گردند.
* * *
همان گونه که پیش از این نیز گفته شد در انتهایِ کتاب، بخشِ «تکلیف شرعی» ـ که مربوط به مباحث و احکام فقهی است ـ آمده است که چند پاراگرافی نیز از محتوای آن در چاپ کنونی موجود است؛ اما به دلیل آنکه این چاپ از روی نسخه موجود در کتابخانه آیت الله مرعشی رحمه الله که از انتها ناقص بوده منتشر گردیده، بخش پایانی آن ناتمام مانده است؛ نسخهای که بنا بر قول مرحوم تبریزیان تصحیح نشده، مقابله نشده، بدخط و پرغلط است.۵۷ با توجه به آنچه گفته شد، اهمیّت چاپ مجدّد این کتاب با استعانت به دیگر نسخ آن روشن ضروری به نظر می رسد.

فهرست منابع :
ابن بابویه رازی، منتجب الدین، الفهرست، تحقیق سید جلال الدین محدث ارموی، به اهتمام محمد سمامی حائری، قم، کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی، ۱۳۶۶ش.
ابن شهر آشوب، معالم العلماء، قم، بی نا، بی تا.
افندی اصفهانی، میرزا عبدالله، ریاض العلماء وحیاض الفضلاء، تحقیق سید احمد حسینی، قم، خیام، ۱۴۰۱ق.
امیرمعزی، محمدعلی، دائره المعارف إسلام، ویرایش دوّم، ج۱۰، مدخلِ الطوسی محمد بن الحسن.
امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب والسنه والأدب، تحقیق مرکز الغدیر للدراسات الإسلامیّه ، قم، مرکز الغدیر للدراسات
الإسلامیّه ، ۱۴۱۶ق.
پاکت چی، دائره المعارف بزرگ اسلامی (زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی)، ج۵، مدخل أبوالصلاح حلبی.
تبریزی خیابانی، میرزا محمدعلی، ریحانه الأدب فی تراجم المعروفین بالکنیه او اللقب یا الکنی و الالقاب، قم، خیام، بی تا.
تهرانی، آقا بزرگ، الذریعه إلى تصانیف الشیعه ، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ق.
ـــــــــــــــ ، حیاه الشیخ الطوسی، (در مقدّمه ی کتابهای النهایه و تفسیر تبیانِ)، بی جا، بی نا، بی تا.
جعفری، محمدرضا، «الکلام عند الإمامیّه نشأته، تطوّره و موقع الشیخ المفید منه (۲)»، تراثنا، شماره پیاپی ۳۲ـ۳۳٫
حائری، سید حسین، «جستاری در معنای واژه ولی»، فصل نامه امامت پژوهی، سال اول، شماره اول.
حر عاملی، محمد بن حسن، أمل الآمل فی علماء جبل عامل، تحقیق سید أحمد حسینی، قم، دارالکتاب الاسلامی،۱۳۶۲ش.
ـــــــــــــــ ، إثبات الهداه بالنصوص والمعجزات، قم، مطبعه العلمیه ، ۱۳۹۹ق.
حلبی، ابوالصلاح، تقریب المعارف، تحقیق فارس تبریزیان (الحسون)، بی جا، بی نا، ۱۴۱۷ق.
ـــــــــــــــ ، البرهان على ثبوت الإیمان (ضمن کتاب أعلام الدین)، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، ۱۴۰۸ق .
ـــــــــــــــ ، الکافی فی الفقه، تحقیق رضا استادی، اصفهان، مکتبه الإمام أمیر المؤمنین علی علیه السلام ، بی تا.
حلی، ابن ادریس، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق.
حلی، حسن بن یوسف، خلاصه الأقوال، تحقیق شیخ جواد قیومی، بی جا، مؤسسه النشر الإسلامی، ۱۴۱۷ق.
دائره المعارف ایرانیکا، مدخل ابوالصلاح حلبی.
دزفولی کاظمی، اسدالله، کشف القناع عن حجّیه الإجماع، بی جا، بی نا، بی تا.
ـــــــــــــــ ، مقابس الأنوار، چاپ سنگی، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، بی تا.
ذهبی، شمس الدین ابوعبدالله، تاریخ الإسلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمرى، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۷ق.
سید اعجاز حسین، کشف الحجب والأستار، قم، کتابخانه ی آیه الله مرعشی، ۱۴۰۹ق.
سید مرتضی، دیوان الشریف المرتضى، تحقیق رشید الصفّار، بی جا، دار إحیاء الکتب العربیّه ، ۱۳۷۷ق.
سید محسن امین، أعیان الشیعه ، تحقیق سید حسن أمین، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق.
شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۹قم.
صادقی، محسن، «جنگ انجمن فهرست نگاران نسخ خطّی»، دفتر دوم، مجموعه مقالات یادمان علامه شیخ آقابزرگ تهرانی، بی جا، مجمع ذخایر اسلامی، ۱۳۸۹ش.
طباطبایی، سید عبدالعزیز، شخصیّت علمی و مشایخ شیخ طوسی، (چاپ شده در میراث اسلامی ایران، به کوشش رسول جعفریان)، قم، کتابخانه آیه الله مرعشی رحمه الله ۱۳۷۴ش.
طوسی، محمد بن حسن، الرجال، تحقیق جواد قیومی اصفهانی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۵ق.
عاملی اصفهانی، سید محمد اشرف، فضائل السادات، چاپ سنگی، ۱۳۱۴ق.
عبدالرزاق محیی الدین، ادب المرتضى، بی جا، بی نا، بی تا.
عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ق.
علیاری تبریزی، حاج ملا علی، بهجه الآمال فی شرح زبده المقال، تصحیح سید هدایه الله مسترحمی جرقویی اصفهانی، بی جا، بنیاد فرهنگ اسلامی حاج محمد حسین کوشانپور، ۱۴۰۱ق.
عیسی الحکیم، حسن، الشیخ الطوسی أبوجعفر محمد بن الحسن، (رساله فوق لیسانس، دانشگاه بغداد)، نجف، مطبعه الأداب، ۱۳۹۵ق.
قمی، عباس، الکنى والألقاب، مقدّمه محمد هادی امینی، تهران، مکتبه الصدر، بی تا.
قرشی ساوجی، نظام الدین محمد، نظام الاقوال فی معرفه الرجال، (نسخه خطی، مرکز احیای میراث اسلامی، به شماره ۱۱۷۳).
مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، تهران، المکتبه الإسلامیه ، بی تا.
ـــــــــــــــ ، مرآه العقول فی شرح أخبار آل الرسول، تحقیق سید هاشم رسولی، تهران، دارالکتب الاسلامی، ۱۴۰۴ق.
مفید، محمد بن محمد بن نعمان، «أقسام المولى فی اللسان»، موسوعه الشیخ المفید (ج هشتم)، بی جا، دار المفید، ۱۴۳۱ق.
نراقی، احمد، عوائد الأیام، بی جا، مرکز النشر التابع لمکتب الإعلام الإسلامی، ۱۴۱۷ق.
نوری، حسین، مواقع النجوم ومرسله الدر المنظوم، به اهتمام میرزا خلیل کمرهای، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۳۵ش.
ـــــــــــــــ ، خاتمه المستدرک، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، ۱۴۱۶ق.
هدایت حسین، محمد، دائره المعارف إسلام، ویرایش اوّل ج۱۵، مدخلِ الطوسی محمد بن الحسن.

پی نوشت ها :

۱٫ برای آگاهی از شرح حال وی ر.ک: استادی، مقدّمه بر کتاب الکافی فی الفقه؛ پاکت چی، «ابوالصلاح حلبی»، دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۵/۶۰۸ ـ ۶۱۱٫
۲٫ برای آگاهی از شرح حال وی ر.ک : عبدالرزّاق محیی الدین، ادب المرتضى؛ رشید الصفّار، المقدّمه على دیوان الشریف المرتضى؛ امینی، الغدیر، ۴/۳۵۱ـ ۳۹۸=۳۹؛ جعفری، «الکلام عند الإمامیّه»، تراثنا، ۳۲ـ۳۳/۸۲ ـ ۸۵٫
۳٫ برای آگاهی از شرح حال وی ر.ک : حسن عیسى الحکیم، «الشیخ الطوسی أبوجعفر محمد بن الحسن»، (رساله فوق لیسانس، دانشگاه بغداد)؛ تهرانی، حیاه الشیخ الطوسی؛ طباطبائی، «شخصیّت علمی و مشایخ شیخ طوسی» میراث إسلامی إیران، ۲/۳۶۱ـ۴۱۲٫
۴٫ شیخِ طوسی رحمه الله وی را از جمله شاگردانِ خود شناسانده است (طوسی، الرجال، ۴۱۷=۶۰۳۴)؛ اما اینکه ابنشهرآشوب معالم العلماء، ۶۵=۱۵۵؛ و شاگردش یحیی بن ابی طی، تاریخ الإسلام، ۳۰/۱۴۳=۱۹۲، به نقل از ابی طی استاد دیگری جز سید مرتضی برای او بر نشمردهاند، تردیدهایی را در مقدارِ اهمیّتِ این تلمّذ به وجود آورده است؛ در هر حال منتجب الدین به شاگردی وی نزد شیخ اشاره نموده است ( الفهرست، ۴۳ـ۴۴=۶۰).
۵٫ این اثر، رسالهای کوچک در علم کلام است که تمامی آن در کتاب اعلام الدین دیلمی آمده است.
۶٫ این مقاله به قلم نویسنده این سطور در دفتر دوم از جُنگ انجمن فهرست نگاران نسخ خطی در سال ۱۳۸۹ش به چاپ رسیده است.
۷٫ به طور مثال بحث «جهت حسن و قبح واجبات و محرّمات» که اختلاف لفظی کمی در آن است (حلبی، تقریب المعارف، ۴۵۹؛ همو، الکافی فی الفقه: ۱۰۹؛ همو، البرهان علی ثبوت الإیمان (ضمن أعلام الدین) ۵۳).
۸٫ مثل کتابهای: العمده، مسأله الکافیه، مسأله الشافیه، التلخیص؛ قس: حلبی، تقریب المعارف، ۱۲۱، ۱۸۱، ۴۴۵، ۴۵۹ و ۴۶۱؛ همو، البرهان علی ثبوت الإیمان، (ضمن أعلام الدین) ۵۴؛ همو، الکافی فی الفقه، ۵۱۰؛ ذهبی، تاریخ الإسلام، ۳۰/۱۴۳ـ۱۴۴=۱۹۲٫
۹٫ همچون کتاب العمده؛ قس: حلبی، تقریب المعارف، ۱۲۱، ۴۴۵ و ۴۶۱؛ ذهبی، همان، ۱۴۳ـ۱۴۴=۱۹۲٫
۱۰٫ حلبی، الکافی فی الفقه، ۴۵۸، ۴۶۶، ۴۷۹، ۴۸۲ و ۵۱۰ .
۱۱٫ ذهبی، تاریخ الإسلام: ۳۰/۱۴۳ـ۱۴۴=۱۹۲؛ حرّ عاملی، أمل الآمل، ۲/۴۶=۱۲۰؛ مجلسی، بحار الأنوار: ۱/۲۰؛ افندی، ریاض العلماء، ۷/۷۸ـ ۷۹؛ کاظمی، مقابس الأنوار، ۸؛ اعجاز حسین، کشف الحجب والأستار، ۱۳۶؛ نوری، خاتمه المستدرک، ۳/۳۴ـ۳۶؛ تبریزی، بهجهالآمال، ۲/۴۴۹ ـ ۴۵۶؛ مدرّس، ریحانه الأدب، ۷/۱۶۱؛ قمّی، کنى والألقاب، ۱/۹۹ ـ ۱۰۰؛ محسن امین، أعیان الشیعه، ۳/۶۳۴ ـ ۶۳۵؛ تهرانى، الذریعه، ۴/۳۶۶=۱۵۹۶٫
۱۲٫ مجلسی، بحار الأنوار، ۱/۲۰ و ۳۰/۱۲۱ و بسیاری جاهای دیگر از این کتاب؛ همو، مرآه العقول، ۳/۲۲۰؛ حرّ عاملی، إثباه الهداه، ۱/۳۰ و ۱/۹۱۶ و بسیاری جاهای دیگر از این کتاب؛ همو، أمل الآمل، ۲/۴۶=۱۲۰؛ تهرانی، الذریعه، ۴/۳۶۶=۱۵۹۶ و ۳/۵۷=۱۵۳؛ کاظمی، کشف القناع، ۱۲۹ ـ ۱۳۳؛ نراقی، عوائد الأیّام، ۶۷۷؛ میر محمد أشرف، فضائل السادات، ۴۸۴ـ ۴۸۵؛ اعجاز حسین، کشف الحجب والأستار، ۱۳۶=۶۸۰ .
۱۳٫ چنانکه در سخنان ابوالصلاح در دیگر کتابهایش و در سخن ذهبی گذشت. البته آقا بزرگ تهرانی رحمه الله در الذریعه کتابی را با عنوانِ المعارف به ابوالصلاح نسبت میدهد که مختصری از آن را در حاشیه کتابِ کفایه الأثر دیده بوده است (تهرانی، الذریعه، ۲۱/۱۸۶=۴۵۳۲، ۲۲/۴۳۵=۷۷۶۹ و ۱۸/۸۶ ـ ۸۸=۸۰۶). این کتاب باید همان تقریب المعارف باشد. بنابراین در اینجا هم نام کتاب کامل ذکر نشده است.
۱۴٫ مجلسی، بحار الأنوار، ۱/۲۰ (مجلسی رحمه الله در تمام مواردی که از این کتاب مطلبی نقل کرده، کتاب را با عنوانِ تقریب المعارف ثبت نموده است (ر.ک: بخش نقل قول)؛ حرّ عاملی، أمل الآمل، ۲/۴۶=۱۲۰؛ افندی، ریاض العلماء، ۷/۷۸ـ ۷۹؛ کاظمی، مقابس الأنوار، ۸؛ اعجاز حسین، کشف الحجب والأستار، ۱۳۶؛ نوری، خاتمه المستدرک، ۳/۳۴ـ۳۶؛ قمّی، کنى والألقاب، ۱/۹۹ ـ ۱۰۰؛ محسن امین، أعیان الشیعه، ۳/۶۳۴ ـ ۶۳۵؛ تهرانى، الذریعه، ۴/۳۶۶=۱۵۹۶٫
۱۵٫ کما اینکه دیگر بزرگان نیز به کلامی بودن آن تصریح نمودهاند (ر.ک: مجلسی، همان،۲۰؛ اعجاز حسین، همان، ۱۳۶؛ مدرّس، ریحانه الأدب ۷/۱۶۱؛ تهرانی، همان، ۴/۳۶۶= ۱۵۹۶).
۱۶٫ چنانکه گفته است: «أما بعد، فإنّی مجیب على ما سألتمونیه أدام الله توفیقکم، من إملاء جمل العبارات على المعارف، على وجه یزید عن تقریب مخل، ویغنی عن إطاله ممل، یطلع بها متأملها على تکلیفه العقلی، ویقف منها على معظم الغرض الدینی، ویتنبه بها المضطلع، ویقتدی بها المبتدئ» (حلبی، تقریب المعارف، ۶۱).
۱۷٫ مثلاً منتجب الدین و ابنشهرآشوب در اوایل قرن ششم در کتابهای خود ـ که به معرّفی کتاب های دانشمندان شیعی پرداختهاند ـ به شرح حال ابوالصلاح پرداخته و برخی کتابهای وی را معرّفی مینمایند؛ اما اشارهای به این کتاب ندارند (منتجب الدین، الفهرست ۴۳=۶۰؛ ابنشهرآشوب، معالم العلماء، ۶۵= ۱۵۵). اواخر قرن ششم، ابن ادریس، ابوالصلاح را در چند جا به «صاحب کتاب الکافی» معرّفی نموده است (ابن ادریس، السرائر، ۲/۲۸۲ و ۳/۲۷۵). اگر این کتاب، کتابی مشهور در زمان وی بوده است، میتوانست به «صاحب التقریب» هم معرفی شود؛ کما اینکه بعد از شهرت این کتاب در دوران مذکور چنین شد (مجلسی، مواقع النجوم؛ افندی، ریاض العلماء، ۷/۷۸ـ ۷۹). علّامه حلّی رحمه الله نیز در اوایل قرن هشتم در ترجمه ابوالصلاح به این کتاب اشارهای نمیکند (حلی، خلاصه الأقوال، ۸۴=۱). در انتهای قرن هشتم، شهید اول رحمه الله به کتابهای دیگر ابوالصلاح اشاره کرده است؛ اما نامی از این کتاب نمیبرد (شهید اول، فهرست شاگردان سید مرتضی، نسخه خطی، کتابخانه ملک تهران، شماره۲۸۲۲). ابن حجر در قرن نهم در ترجمه ابوالصلاح سخنی از تقریب المعارف به میان نمیآورد (ابن حجر، لسان المیزان، ۲/۷۱=۲۷۱). در قرن یازدهم، نظام الدین قرشی در کتاب رجال خود به شرح حال ابوالصلاح پرداخته است؛ اما نشانی از تقریب المعارف به دست نداده است (قرشی، نظام الأقوال، نسخه، خطی، مرکز احیای میراث اسلامی قم، شماره ۱۱۷۳).
۱۸٫ مجلسی، بحار الأنوار، ۱/۳۸٫
۱۹٫ حرّ عاملی، أمل ألآمل، ۲/۴۶=۱۲۰٫ در دوران معاصر نیز مرحوم شوشتری در قاموس الرجال این کتاب را «فی غایه الجوده» دانسته است (شوشتری، قاموس الرجال، ۲/۴۱۵=۱۲۲۲).
۲۰٫ قریب به۲۰ مورد (مجلسی، بحارالانوار، ۲۲/۲۴۶ و… .
۲۱٫ مجلسی، مرآه العقول، ۳/۲۲۰٫
۲۲٫ قریب به ۴۰ مورد (حر عاملی، اثبات الهداه، ۱/۶۷۳=۹۱۶ـ۹۲۰ و ۷۳۳=۲۶۶ـ۲۷۳ و ۲/۱۹۸=۹۹۹ و ۲۸۸=۵۲۴ ـ۵۳۷ و ۵۲۸=۵۳۰ و ۳/۳۴۹=۸۱ و ۵۸۶ = ۸۰۲ ـ ۸۰۳).
۲۳٫ مؤلف، در انتهای کتاب (ص۴۸۵)، تقریب المعارف را یکی از منابع کتاب خود برشمرده است.
۲۴٫ کاظمی، کشف القناع، ۱۳۰ـ۱۳۳٫
۲۵٫ نراقی، عوائد الأیّام، ۶۷۵ و ۶۷۷٫
۲۶٫ قمّی، الکنی والألقاب، ۱/۲۱۶٫
۲۷٫ تهرانی، الذریعه، ۴/۳۶۶=۱۵۹۶٫
۲۸٫ وی می گوید: «ینقل عنه المیر محمد أشرف فی فضائل السادات، والعلامه مجلسی فی الثامن، والخامس عشر من البحار فی باب صفات المخالفین، ورآه الشیخ الحر کما ذکره فی أمل الآمل»؛ از این عبارت معلوم است ایشان به این کتاب دسترسی نداشتهاند.
۲۹٫ ۷۰ مورد در صفحات: ۲۶۱ـ ۲۶۹ و … .
۳۰٫ قریب به ۳۰ مورد در صفحات: ۲۶۲، ۲۶۹ و … .
۳۱٫ مواردی در صفحات: ۲۶۱ـ۲۶۲ و ۲۷۶٫
۳۲٫ ص۲۸۶٫ در صفحه ۳۵۱ نیز دو روایت از طبری بدون ذکر منبع آورده است که هر دو مطلب در تاریخ طبری یافت میشود (طبری، تاریخ، ۳/۲۹۷ و ۳۰۲).
۳۳٫ ص۳۵۲٫
۳۴٫ هر سه مورد در ص۳۱۴٫
۳۵٫ ر.ک: فارس حسّون، المقدّمه علی تقریب المعارف لابیالصلاح الحلبی، ۴۸٫
۳۶٫ ر.ک: پاورقیهای قبل. همچنین در مقاله مذکور اطلاعات مفید دیگری راجع به این کتاب وجود دارند.
۳۷٫ البته این عناوین، از محقق کتاب بوده و در اصلِ نسخه، جملهها به هم پیوسته هستند.
۳۸٫ پاکت چی، «ابوالصلاح حلبی»، دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۵/۶۰۸ ـ ۶۱۱٫
۳۹٫ تمامی گزارههای موجود در این بخش برگرفته از گفتارهای ابوالصلاح حلبی در فصل امامتِ کتاب تقریب المعارف است و ترتیب و چینش مطالب نیز همانند آنجاست و چون آدرس دهی برای هریک از جملات را مناسب ندیدم، خواننده محترم را به صورت کلی به کتاب ارجاع میدهم.
۴۰٫ نحل/۴۳٫
۴۱٫ توبه/۱۱۹٫
۴۲٫ نساء/۸۳٫
۴۳٫ نساء/۴۱٫
۴۴٫ نحل/۸۹٫
۴۵٫ بقره/۱۴۳٫
۴۶٫ مائده/۵۵٫
۴۷٫ نساء/۵۹٫
۴۸٫ نساء/۸۳٫
۴۹٫ بقره/۱۲۴٫
۵۰٫ اعراف/۱۴۲٫
۵۱٫ چنانکه شیخ مفید رحمه الله نیز در رساله ای مستقل با عنوان «اقسام المولى فی اللسان»، می گوید که معنای اصلی مولى همان اولویت است و سایر معانی به این معنى بازگشت دارند: «المولى ینقسم فی اللغه على عشره أوجه: أولها الأولى وهو الأصل والعماد الذی ترجع إلیه المعانی فی باقی الأقسام … والثانی مالک الرق … والثالث المعتِق والرابع المعتَق والخامس ابن العم … والسادس الناصر … والسابع المتولی … والثامن الحلیف والتاسع الجار والعاشر الإمام السید المطاع و هذه الأقسام التسعه بعد الأولى إذا تؤمل المعنى فیها وجد راجعا إلى الأولى و مأخوذاً منه‏» (مفید، « أقسام المولى فی السان»، موسوعه الشیخ المفید، ۸/ ۲۷ـ۳۰).
پیش از این هم در مقالهای مستقل با عنوان «جستاری در معنای واژه ولی» (در اولین شماره همین مجله) استدلال محقق جعفری رحمه الله را در تک معنایی بودن لفظ های ولی و مولى آورده بودیم.
۵۲٫ در پاورقیهای پیشین، موارد نقل قول کلام ابوالصلاح در بحارالانوار را آوردهایم.
۵۳٫ در اینجا فتوای مخالف امام با دیگر مفتیان مسلمان نیز موجب برهم زدن اجماع و در نهایت، احتیاط مسلمانان در آن حکم خواهد شد.
۵۴٫ ارشاد الضال.
۵۵٫ ردع الجناه.
۵۶٫ اشاره به نکتهای است که در جواب اشکال چهارم گذشت.
۵۷٫ نک: فارس حسّون، المقدّمه علی تقریب المعارف لأبیالصلاح الحلبی: ۵۴٫