با عرض سلام و احترام. در تفسیر المیزان ذیل آیه ۱۶۶ سوره نساء نوشته شده است؛ کلمه لکن به ما می فهماند که در این آیه از مطالب قبل استدراک شده و سپس گفتند؛ استدراک در بحث در معنای استثنای منقطع است. لطفاً درباره این دو کلمه و ارتباطش با آیه مورد بحث توضیح دهید.

پاسخ اجمالی

«استدراک» در لغت از «درک» به معنای رفع پوشیدگى یا ابهام از سخنى است که قبلاً گفته شده باشد. و استدراک برای رفع توهم شنونده است چه از جهت مثبت و چه از جهت منفی. منظور از استدراک در آیه ۱۶۶ سوره نساء، دفع توهم مخاطب نسبت به دخول ما بعد، در حکم ماقبل است که این همان معنای استثنای منقطع می باشد.
در استثنای تام، اگر مستثنى از جنس مستثنى منه و داخل در دلالت منطوقی آن نباشد، آن را استثنای منقطع یا منفصل گویند. مانند «فرس» در مثال «جائنی القوم الّا فرساً» که «فرس» از جنس قوم نبوده و داخل در دلالت منطوقی قوم نیست.
بر این اساس، این که در مقابل انکار مخالفان نسبت به نبوت پیامبر(ص)، خداوند در این آیه به نبوت حضرتشان شهادت داده  و نبوتشان را اثبات می کند، استدراکی از جانب پروردگار است و با توجه به این که خداوند از اول داخل در یهودیان تکذیب کننده در آیات قبل نبوده، چنین استثنایی منقطع می باشد.

پاسخ تفصیلی

«استدراک» در لغت از «درک» به معنای رفع پوشیدگى یا ابهام از سخنى است که قبلاً گفته شده باشد: «و اسْتَدْرَک الشی‏ءَ بالشی‏ءِ: حاول إِدْراکه به».[۱] یا به معنای آن است که اشتباه سخن طرف مقابل را به وى گوشزد کنیم.[۲]
حقیقت استدراک، رفع توهم مثبت و یا منفی شنونده است.[۳]
منظور از استدراک در آیه ۱۶۶ سوره نساء، دفع توهم مخاطب است نسبت به دخول مابعد، در حکم ماقبل، با این که چنین نیست و این همان معنای استثنای منقطع است.[۴]
بنابر این معنای استدراک در این آیه، رفع ابهام از آیات قبل بوده و ناظر به اشتباه یهودیان مخالف پیامبر(ص) است که چنین استدراکی در معنای استثنای منقطع می باشد.
معنای استثنای منقطع آن است که در استثنای تام، اگر مستثنى از جنس مستثنى منه و داخل در دلالت منطوقی آن نباشد، آن را استثنای منقطع یا منفصل گویند. مانند «فرس» در مثال «جائنی القوم الّا فرساً» که «فرس» از جنس قوم نبوده و داخل در دلالت منطوقی قوم نیست.
برای روشن تر شدن این موضوع به بررسی آیه می پردازیم.
قرآن کریم در ارتباط با حقانیت رسالت پیامبر اسلام(ص) در برابر منکرانش می فرماید: «لکِنِ اللَّهُ یَشْهَدُ بِما أَنْزَلَ إِلَیْکَ أَنْزَلَهُ بِعِلْمِهِ وَ الْمَلائِکَهُ یَشْهَدُونَ وَ کَفى‏ بِاللَّهِ شَهیداً»؛[۵] ولى خداوند گواهى می دهد به آنچه بر تو نازل کرده که از روى علمش نازل کرده است. و فرشتگان (نیز) گواهى می دهند، هر چند گواهى خدا کافى است.
در شأن نزول این آیه می گویند: گروهی از یهودیان، خدمت پیامبر اسلام(ص) آمدند. رسول خدا فرمود: من می دانم که شما به رسالت من علم دارید. آنان پاسخ دادند: ما چنین علمى نداریم و به رسالت تو نیز شهادت نمی دهیم؛ از این  رو خداوند این آیه را براى رد انکار و مخالفت آنها نازل کرد.[۶]
براى این که پیامبر اسلام از کفر کافران و انکار یهود ناراحت نشود، خداوند به پیامبر(ص) دل  دارى و قوت قلب می بخشد که اگر این جمعیت نبوت و رسالت تو را انکار کردند اهمیتى ندارد؛ زیرا خداوند گواه چیزى است که بر تو نازل کرده است.
اگر یهود با خواستن معجزه  ‏هاى گوناگون و با بهانه  ‏هاى پوچ نبوت تو را انکار می کنند و به حقانیت تو گواهى نمی دهند، خداوند خود بر حقانیت تو گواهى می دهد و او خود شاهد درستی گفته  ‏هاى تو است و به آنچه بر تو نازل کرده گواه است، و این از علم او سرچشمه می گیرد و می داند که تو شایسته پیامبرى هستى. علاوه بر خداوند، فرشتگان نیز بر حقانیت تو گواهى می دهند، اگرچه از نظر شاهد بودن، شاهدت خداوند کافی است و با وجود گواهى خدا نیازى به شاهد دیگر نیست.[۷](اما از آن جا که ملائکه واسطه در انزال اند قهراً آنان نیز گواهان بر این نزول وحی اند).
بر این اساس، این که در مقابل انکار آنان نسبت به نبوت پیامبر(ص)، خداوند به نبوت حضرت شهادت می دهد و نبوتش را اثبات می کند، این استدراک است. و با توجه به این که خداوند از اول داخل در مجموعه یهودیان نبود، پس استثنای منقطع می باشد.
به بیان دیگر، کلمه «لکن» بیانگر این است که خداوند در این آیه در پی جبران انکار مخالفان است.[۸]
برخی معتقدند؛ استدراک در این آیه در حقیقت استدراک از جواب سؤالى است که مناسب مقام است. گویا سؤال کننده ای پرسید، آیا امّت به این امر گواهى می دهد؟ پس جواب داده شد که امّت گواهى نمی دهند، ولى خدا گواهى می دهد.[۹]
متن آن چیزى که خدا در این گواهى فرموده این جمله است: «أَنْزَلَهُ بِعِلْمِهِ» یعنى خدا این شریعت را به علم خود نازل کرده و خواسته است بفهماند صرف نزول، در اثبات مدعا کافى نیست، براى این که بعضى از اقسام نزول، نزول وحى به شیطان ‏ها است.
چرا که شیطان ‏ها هم براى خود وحى دارند و با وحى خود امر هدایت الهى را به فساد می کشانند. به این معنا که راه باطلى را به جاى راه حق خدا جا می زنند، مقدارى باطل را با وحى حق الهى مخلوط می کنند و به خورد مردم می دهند، چنان که می فرماید ما مراقب پیامبران هستیم تا بدانیم که رسالت‏ هاى پروردگارشان را رسانده ‏اند، فهمیده می شود که اگر مراقبت خداى تعالى نباشد خوف دست برد شیطان در وحى او وجود دارد: «خدا عالم غیب است و کسی را بر غیب خود آگاه نمی سازد، مگر رسولى که خدا او را براى این کار بپسندد. آرى او از پیش رو و پشت سر آن رسول مراقبى می گمارد تا معلوم کند رسولان او رسالات پروردگارشان را رسانده ‏اند و خداى تعالى بدانچه نزد رسولان است احاطه دارد و شماره عدد هر چیزى را می داند».[۱۰]

 منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

.[۱] ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج ۱۰، ص ۴۲۱، بیروت، دار صادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق.

[۲]. بستانی، فؤاد افرام، فرهنگ ابجدی عربی – فارسی، مترجم، مهیار، رضا، ص ۵۶، تهران، اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.

[۳]. التحریر و التنویر، ابن عاشور، محمد بن طاهر، التحریر و التنویر، ج ‏۸، ص ۱۴۹، بیروت، مؤسسه التاریخ‏، چاپ اول‏، بی تا.

[۴]. آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، تحقیق، عطیه، علی عبدالباری، ج ‏۷، ص ۳۰، بیروت، دارالکتب العلمیه، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.

[۵]. نساء، ۱۶۶٫

[۶]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی‏، محمد جواد، ج ‏۳، ص ۲۱۹، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.

[۷]. جعفری، یعقوب، کوثر، ج ‏۳، ص ۳۹، بی جا، بی تا.

[۸]. هم چنان که چند آیه قبل استدراکى دیگر شد و در آن فرمود: «لکِنِ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ مِنْهُمْ وَ الْمُؤْمِنُونَ یُؤْمِنُونَ بِما أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَ ما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِک». نساء، ۱۶۲٫

[۹]. درویش، محیی الدین، اعراب القرآن و بیانه، ج ‏۲، ص ۳۸۵، سوریه، دارالارشاد، چاپ چهارم، ۱۴۱۵ق.

[۱۰]. جن، ۲۸٫