آیا این تفسیری که شیعیان از «البحرین» در سوره الرحمان می   کنند بر چه مبنا و سندی است؟ شیعیان می  گویند: از جابر از ابی عبد الله در مورد تفسیر کلام الهی وارد شده است: «مراد از البحرین(دو دریا)، علی و فاطمه است. علی به فاطمه ظلمی نمی  کند و بر عکس. همچنین حسن و حسین».

پاسخ اجمالی

خداوند در بیان یکی از نعمت های خود،  از دو دریا یاد می کند که از یکدیگر متفاوت هستند، با یکدیگر برخورد و ارتباط دارند،
اما در عین حال هیچ یک نمی تواند بر دیگری غلبه کند؛ زیرا در میان این دو حائل و مانعی وجود دارد.
تفسیر ظاهری آن است که این دو دریا با دو ویژگی متفاوت در کنار یکدیگر هستند، اما مانعی در این میان وجود دارد که به هیچ یک اجازه نمی دهد بر دیگری غلبه پیدا کند و این به حق نشانی بزرگ از قدرت و عظمت الهی است.
علاوه بر تفسیر فوق، روایتی وجود دارد که یکی از معانی باطنی قرآن را بیان می کند و منظور از دو دریا را علی(ع) و فاطمه(س) می داند. البته این تفسیر باطنی منافاتی با حجیت معنای ظاهری ندارد.
 

پاسخ تفصیلی

خداوند در سوره «الرحمن»،  تعدادی از نعمت ها و نمائی از قدرت خود را بیان می فرماید؛ مانند این آیه: «مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانِ. بَیْنَهُما بَرْزَخٌ لا یَبْغِیانِ».[۱] سپس این دو دریا را این گونه توصیف می کند: «از آن دو دریا لؤلؤ و مرجان بیرون می آید».[۲] و در آیه دیگری منظور از «البحرین» (دو دریا) به روشنی به دست می آید:  «او است که دو دریا را به هم در آمیخت، این شیرین و گوارا و آن شور و تلخ، و میانشان مانعى قرار داد نفوذ ناکردنى تا با هم مخلوط نشوند (گویا هر یک به دیگرى می گوید) دور باش و نزدیک نیا».[۳] بنابر این، منظور از دو دریا، دریای آب شیرین و دیگری دریای آب شور است.
حال با توجه به نکاتی که در ذیل می آید، می توان مراد آیه را فهمید:
۱ – این دو دریا با یکدیگر برخورد و با هم مناسبت دارند، اما در عین حال هیچ یک نمی تواند بر دیگری غلبه کند؛ زیرا در میان این دو حائل و مانعی وجود دارد. این دو دریا با دو ویژگی متفاوت در کنار یکدیگر هستند، اما مانعی در این میان وجود دارد که به هیچ یک اجازه نمی دهد بر دیگری غلبه پیدا کند و این به حق نشانی بزرگ از قدرت و عظمت الهی است؛[۴] لذا خداوند در ادامه می فرماید: «فَبِأَىّ‏ِ ءَالَاءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ».[۵]
۲ – در این که مراد از این دو دریا کدام دریاها و یا رودها است، اختلافاتی وجود دارد:
یک. رودخانه هاى عظیم آب شیرین هنگامى که به دریاها و اقیانوس ها می ریزند معمولاً دریایى از آب شیرین در کنار ساحل تشکیل می دهند و آب شور را به عقب می رانند و عجب این که تا مدت زیادى این دو آب شیرین و شور به خاطر تفاوت درجه غلظت به هم آمیخته نمی شوند[۶] و این به حق فصلی از عجائب الهی است که مایه عبرت بشر است.
دو. برخی از مفسران این دو دریا را به برخی از دریاهای امروزی معنا کرده اند.[۷] البته بر این تفاسیر نیز انتقاداتی وجود دارد.
سه. برخی از مفسران نیز این گونه تقریر کرده اند که منظور از دو دریا، دریای زمین و آسمان است، به این معنا که وقتی آب بخار می شود و به آسمان می رود و ابرها را تشکیل می دهد. این آب ها شیرین هستند و جدا از آب شور دریا.[۸] البته این تفسیر نیز خالی از اشکال نیست که لفظ دریا را نمی توان بر ابر و امثال آن اطلاق کرد.
۳ – خداوند از مانعی که میان این دو دریا است این گونه تعبیر می فرماید:  «بَیْنَهُما بَرْزَخٌ … »؛  در این که منظور از این برزخ چیست؛ اقوالی وجود دارد:
الف. بسیاری از تفاسیر با عبارت «حاجز من قدره الله» از آن یاد کرده اند.[۹] به نظر می رسد این تعبیر نوعی ابهام با خود دارد و تنها بیان کننده این نکته است که قدرت الهی بر این امر تحقق گرفته و مانع این امر عجیب شده است. حال آیا قدرت الهی بر امری تحقق گرفته و آن نقش واسطه را بازی کند یا نه،  از این قول جوابی به دست نمی آید. در نهایت، این نظریه با کلّیتی که دارد، می تواند با اقوال دیگر جمع شود.
ب. برخی دیگر تصریح کرده اند که تنها قدرت الهی و خواست خداوند است که مانع از این امر شده که این دو دریا با یکدیگر تصادم پیدا کرده و یکی بر دیگری غلبه پیدا کند.[۱۰]
ج. برخی از مفسران که منظور از دو دریا را برخی از دریاهای امروزی دانسته اند؛ مانع میان این دو را جزیره هایی که در میان این دو وجود دارند، بیان کرده و می گویند اینها موانعی هستند که خداوند ایجاد کرده است.[۱۱]
د. و دیدگاه های دیگری که در این مقام وجود دارد.[۱۲]
۴ – روایتی در ذیل این آیه نقل شده است: یحیى بن سعید قطان گوید: از امام صادق(ع) شنیدم که در تفسیر آیه شریفه: «مَرَجَ‏ الْبَحْرَیْنِ‏ یَلْتَقِیانِ»‏ می فرمود: «على و فاطمه دو دریاى ژرف اند که هیچ کدام بر دیگرى ستم نکند» و «لؤلؤ و مرجان در یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجان؛‏ یعنى حسن و حسین که از این دو دریا بیرون مى‏آیند».[۱۳] در برخی از نقل ها نیز علاوه بر روایت فوق، پیامبر اسلام(ص) را مصداق «بَیْنَهُما بَرْزَخٌ» بیان کرده اند.[۱۴] این روایت در منابع اهل سنت نیز نقل شده است.[۱۵]
این گونه تفسیر روایات که در مورد بسیاری از آیات وجود دارد، به عنوان تفسیری از باطن قرآن مطرح می باشد؛  یعنی قرآن با توجه به الفاظ به کار رفته شده معنای ظاهری خود را دارد و علاوه بر آن، می‌توان با استفاده از روایات، معانی باطنی نیز برای آن در نظر گرفت، و بر فرض قبول سند روایت، می توان بر آن، علاوه بر معنای ظاهری استناد کرد.

منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:÷

[۱]. الرحمن، ۱۹ – ۲۰: «دو دریاى [شیرین و شور] را روان ساخت در حالى که همواره باهم تلاقى و برخورد دارند. [ولى‏] میان آن دو حایلى است که به هم تجاوز نمی کنند [در نتیجه با هم مخلوط نمی شوند!]».

[۲]. الرحمن، ۲۲: «یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ».

[۳]. فرقان، ۵۳:  «وَ هُوَ الَّذی مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ هذا عَذْبٌ فُراتٌ وَ هذا مِلْحٌ أُجاجٌ وَ جَعَلَ بَیْنَهُما بَرْزَخاً وَ حِجْراً مَحْجُوراً».

[۴]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه: بلاغی‏، محمد جواد، ج ۹، ص ۳۰۴ – ۳۰۵، انتشارات ناصر خسرو، تهران، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.

[۵]. الرحمن، ۲۱: «پس کدامیک از نعمت هاى پروردگارتان را انکار مى‏کنید؟».

[۶]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ۲۳، ص ۱۲۵، دار الکتب الإسلامیه، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.

[۷]. شریف لاهیجی، محمد بن علی، تفسیر شریف لاهیجی، تحقیق: حسینی ارموی (محدث)، میر جلال الدین، ج ۴، ص ۳۳۲، داد، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۳ش؛ ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، تحقیق: دکتر یاحقی، محمد جعفر، دکتر ناصح، محمد مهدی، ج ۱۸، ص ۲۵۳، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، ۱۴۰۸ق. نیشابوری، محمود بن ابو الحسن، إیجاز البیان عن معانی القرآن، تحقیق: القاسمی‏، دکتر حنیف بن حسن، ج ۲، ص ۷۸۶، دار الغرب الاسلامی، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.

[۸]. به نقل از ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمرو، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق: شمس الدین، محمد حسین، ج ۷، ص ۴۵۵، دار الکتب العلمیه، منشورات محمدعلی بیضون، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۹ق؛ ابن ابی حاتم، عبدالرحمن بن محمد، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق: الطیب، اسعد محمد، مکتبه نزار مصطفی الباز، ج ۸، ص ۲۷۰۸، عربستان سعودی، چاپ سوم، ۱۴۱۹ق.

[۹]. شبر، سید عبد الله، تفسیر القرآن الکریم، ص ۴۹۷، دار البلاغه للطباعه و النشر، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۲ق؛ بلخی، مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، تحقیق: شحاته، عبدالله محمود، ج ۴، ص ۱۹۷، دار إحیاء التراث، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۳ق؛ بغوی، حسین بن مسعود، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، تحقیق: المهدی‏، عبدالرزاق، ج ۴، ص ۳۳۳، داراحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۰ق؛ ‏زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج ۴، ص ۴۴۵، دار الکتاب العربی، بیروت، چاپ سوم، ۱۴۰۷ق.

[۱۰]. فخرالدین رازی، ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج ۷، ص ۲۰۸، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق؛ مغنیه، محمد جواد، تفسیر الکاشف، ج ۷، ص ۲۰۸، دار الکتب الإسلامیه، تهران، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.

[۱۱]. به نقل از ‏ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، زاد المسیر فی علم التفسیر، تحقیق: المهدی‏، عبدالرزاق، ج ۴، ص ۲۰۹، دار الکتاب العربی، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۲ق؛ ثعلبی نیشابوری، ابو اسحاق احمد بن ابراهیم، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، ج ۹، ص ۱۸۱، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.

[۱۲]. ر.ک: نخجوانی، نعمت الله بن محمود، الفواتح الالهیه و المفاتح الغیبیه، ج ۲، ص ۳۷۵، دار رکابی للنشر، مصر، چاپ اول، ۱۹۹۹م.

[۱۳]. شیخ صدوق، الخصال، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، ج ۱، ص ۶۵، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ اول، ۱۳۶۲ش؛ فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضه الواعظین و بصیره المتعظین، ج ۱، ص ۱۴۸، انتشارات رضی، قم، چاپ اول، ۱۳۷۵ش؛ قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، محقق و مصحح: موسوی جزائری، طیب،‏ ج ۲، ص ۳۴۴، دار الکتاب، قم، چاپ سوم، ۱۴۰۴ق.

[۱۴]. ابن عقده کوفی، احمد بن محمد، فضائل أمیر المؤمنین(ع)، محقق و مصحح: حرز الدین، عبد الرزاق محمد حسین، ص ۲۱۶، دلیل ما، قم، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.

[۱۵]. حسکانی، عبید الله بن احمد، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، تحقیق: محمودی‏، محمد باقر، ج ۲، ص ۲۸۴، وزارت ارشاد اسلامی، تهران، چاپ اول، ۱۴۱۱ق؛ سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج ۶، ص ۱۴۲ – ۱۴۳، کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی، قم، ۱۴۰۴ق.