این اشکال از آنجا ناشى شده است که در معناى «محبّت» و نیز محبّت خداوند، دقت کافى صورت نگرفته است. امیدواریم با توجّه به نکات زیر، مسئله روشن شود.

یک. تعریف محبّت

غزالى در کتاب احیاء علوم الدین حبّ و بغض را این گونه تعریف مى کند:

حبّ عبارت است از میل طبع به شیئى که در ادراکش لذت است و بغض عبارت است از نفرت طبع به شیئى که در ادراکش درد، تعب و سختى نهفته باشد.[۱]

صدرالمتألهین نیز محبّت را این گونه تعریف کرده است:

محبّت عبارت است از ابتهاج به شیئى یا از شیئى که موافق با طبیعت انسان باشد؛ اعمّ از اینکه آن شى ء یک امر عقلى باشد یا حسى، حقیقى باشد یا ظنى.[۲]

بنابراین محبت، یک نوع جذب و انجذابى است که ملاک آن ملایمتى است که آن موجود با محبوب خود دارد. به بیان دیگر، محبّت، حالتى است که در دل یک موجود ذى شعور، نسبت به چیزى که با وجود او ملایمت و با تمایلات و خواسته هاى او تناسبى دارد، پدید مى آید.[۳]

دو. نیاز به محبّت

آدمى نیازمند محبّت است و در واقع، محبت یکى از اصیل ترین و اساسى ترین احتیاجات روانى افراد به شمار مى رود.[۴] عدم تأمین این احتیاج، سبب پیدایش تشویش و اضطراب در افراد مى شود. کمبود و فقدان محبّت، تأثیرات سوء و ضایعات دردناکى در روح افراد به وجود آورده، روابط آنان را با یکدیگر، تحت تأثیر قرار مى دهد.[۵]

محبّت، چراغى پرفروغ، براى فائق آمدن بر تاریکى تنهایى و عمیق ترین نیازى است که انسان ها همواره در طول تاریخ، درصدد یافتن راه حلّى براى آن بوده اند. محبّت راهى به سوى هم شکلى و همسانى و طریقى براى دستیابى به کمالِ مطلوب است. بنابراین دوست داشتن، نیازى اصیل براى آدمى بوده و هست و خواهد بود.[۶]

سه. اسباب محبّت

براى محبّت، اسبابى ذکر شده است که مهم ترین آن «حبّ ذات» است.[۷] اولین محبوب نزد هر موجود عاقلى (ذى شعور)، نفس و ذات خودش است؛ زیرا چنان که در تعریف محبّت گفته شد، محبت به سبب ملایمت طبع به شیئى حاصل مى شود و روشن است که هیچ چیز، ملایم و موافق تر از ذات هر موجودى، به خودش نیست؛ همان طور که معرفت هر موجودى به خود، ژرف تر و عمیق تر از معرفت به غیر خود است. بنابراین مى توان گفت: اولین محبوب نزد هر موجودى، ذات خودش است. معناى «حبّ ذات» این است که در طبع هر موجود ذى شعور و عاقلى، میلى به دوام هستى اش وجود دارد؛ چنان که کمال هستى نیز مورد توجّه او است؛ زیرا نقصان، فقدان کمال است و نبود کمال، نوعى نیستى است و از آنجا که موجود عاقل، از نیستى تنفر دارد، از فقدان کمال ـ که نوعى نیستى است ـ متنفر است. از همین رو مى توان گفت: حبّ ذات؛ یعنى، میل به دوام و کمال هستى.

چهار. محبّت خدا

آمیختگى فطرت انسان با محبّت، دلیلى بر وجود محبّت در ذات اقدس الهى است؛ زیرا نمى توان پذیرفت بدون آنکه «محبّت» در خداوند سبحان باشد، آن را در آدمى به ودیعت بگذارد. آیا معنا دارد کسى چیزى به شیئى بدهد، بدون آنکه آن چیز را خود داشته باشد؟!

ذات نایافته از هستى بخش

کى تواند که شود هستى بخش

ابوالحسن دیلمى مى گوید: در حضور من از یکى از فیلسوفان درباره پدید آمدن عشق سؤال شد، گفت: نخستین کسى که عشق ورزید، خداى متعال بود.[۸]

از سوى دیگر، چنان که در نکته پیشین بیان شد، یکى از مهم ترین اسباب محبّت، حبّ ذات است که در هر موجود عاقلى وجود دارد. بنابراین خداوند هم به عنوان یک موجود ذى شعور، مى تواند ذات خود را دوست داشته باشد. امّا غیر از این حبّ ذات، ما به آیاتى از قرآن برخورد مى کنیم که نشانگر دوستى و محبّت خدا به بندگانش است.[۹] آیا این محبّت به غیر از حبّ ذات است و اساسا آیا محبّت خداوند، به همان معناى «محبّت» انسان ها است؟

نخست اینکه محبّت خداوند به بندگانش، از همان جهت حبّ ذات است؛ زیرا مخلوق از افعالى است که از ذات او، نشأت گرفته و در واقع نشانگر اسما و صفات او است. خداوند متعال از آنجا که ذات خویش را دوست مى دارد، هر آن چیزى را که حکایتگر و بیانگر آن ذات است، نیز دوست مى دارد.[۱۰]

عین القضات همدانى در این باب کلماتى شنیدنى دارد:

دریغا به جان مصطفى اى شنونده این کلمات! خلق پنداشته اند که انعام و محبت او با خلق، از براى خلق است. نه از براى خلق نیست؛ بلکه از براى خود مى کند که عاشق، چون عطایى دهد، به معشوق و با وى لطف کند؛ آن لطف نه به معشوق مى کند که آن با عشق خود مى کند. دریغا از دست این کلمه!  تو پندارى که محبّت خدا با مصطفى، از براى مصطفى است؟ این محبّت او از بهر  خود است.[۱۱]

دوم اینکه حبّ خداوند به بندگان، به معناى یک حبّ انفعالى نیست که در عالم مادى وجود دارد. حبّ خداوند به خویش ـ به گفته ابن سینا ـ همان ادراک «خیر» است. خداوند از آن روى که مُدرک جمال حضرت خود است، عاشق است و از آن روى که ذات او مدرَک است به ذات، معشوق است.[۱۲] و چون فعل خداوند از ذات او جدایى ندارد، آن نیز مورد محبّت خداوند است. بدین معنا که خداوند، افعال خود را ـ که مرتبط با ذات او است ـ دوست مى دارد و چون مخلوقاتش، نتیجه فعل حضرتش هستند، آنها را نیز دوست مى دارد؛ ولى این حبّ به معناى انفعالى نفسانى ـ که در عالم مادى مطرح مى شود ـ نیست؛ بلکه بازگشتش به همان حبّ ذات است که معناى آن ادراک خیر و کمال است. امّا ظهور این محبّت ـ به فرموده حضرت امام رحمه الله ـ همان بروز رحمت و کرامتش به بندگان است.[۱۳] به عبارت دیگر وقتى خداوند، به بنده اى از رحمت بى کران خود لطف مى کند، در حقیقت او را مورد محبّت خویش قرار داده است.

با توجّه به این توضیحات، روشن مى شود که معناى محبّت خداوند به بندگان، همان ادراک خیر و کمالى است که از ذاتش مى جوشد و این معنا مانند محبّت ما انسان ها، به یکدیگر نیست که به نوعى در آن انفعال نفسانى هست و چون معناى محبّت خداوند با آنچه که ما به یکدیگر محبّت مى کنیم، متفاوت است، نیازى را که در محبّت ما وجود دارد ـ و در نکته دوم گفته شد ـ اصلاً در محبّت خدا معنا ندارد. ما براى رهایى از تنهایى، کسب کمالات و آرامش روحى  و اتحاد با دیگران، نیازمند محبّتیم؛ امّا محبّتى که نفس در برابر آن منفعل و مبتهج مى گردد! و لکن محبّت خداوند به بندگان، براى هیچ یک از این امور نیست؛ چرا که او نیازى به رهیدن از تنهایى، به دست آوردن کمالات و … ندارد. او غنى با لذات است؛ محبّت او به مخلوقاتش همان ادراک خیر و کمالى است که در ذاتش وجود دارد و مظاهر آن در همه هستى، پرتو افکن شده است.

پرسش و پاسخ های دانشجویی پیرامون خداشناسی/ مؤلف:محمدرضا کاشفی

دفتر نشر معارف

پی نوشت ها

[۱]  – احیاء علوم الدین، ج ۴، ص ۲۷۵٫

[۲]  – به نقل از: فلسفه و قرآن در زمینه المیزان، ج ۳، ص ۱۴۵٫

[۳] – نگا: محمد تقى مصباح یزدى، اخلاق در قرآن، ج اوّل، ص ۳۵۹ و ۳۶۰٫

[۴] – على شریعتمدارى، روانشناسى تربیتى، صص ۲۵۱ ـ ۲۵۳٫

[۵] – محمد خدایارى فرد، مسائل نوجوانان و جوانان، ص ۳۱٫

[۶]– نگا: محمدرضا کاشفى، آیین مهرورزى، بخش اوّل و دوّم.

[۷]  – نگا: همان، بخش چهارم.

[۸]–  عطف الألف، ص ۲۸٫

[۹]– مثلاً بقره ۲، آیه ۶۵؛ آل عمران (۳)، آیه ۳۱ و… .

[۱۰] – نگا: المیزان، ج اوّل، ص ۴۱۱٫

[۱۱] – تمهیدات، ص ۲۱۷٫

[۱۲] – نگا: رساله عشق، صص ۴ ـ ۶٫

[۱۳]– اربعین، ص ۳۹۰ و ۳۹۱٫