1. روایات مشهور و مستند محاربه کدامند؟ ۲٫ با توجه به این که در آیه ۳۳ سوره مبارکه مائده آمده: «به درستی کیفر آنانی که با خدا و رسولش می جنگند و در زمین به فساد می کوشند آن است که به قتل رسند یا مصلوب گردند، یا دست و پایشان به خلاف قطع گردد و یا از زمین تبعید گردند»، به دشمنی با خدا و رسول محصور شده، تعمیم این مجازات به مواردی غیر موارد مذکور که در قانون مجازات اسلامی شاهد آن هستیم صحیح است و وجاهت شرعی دارد؟

پاسخ اجمالی

با آنکه آیه شریفه ۳۳ سوره مائده، تنها به مجازات افراد محاربی که در مقابل خدا و پیامبرش سر به شورش برداشته اند می پردازد، اما واضح است که محاربه با پیامبر خدا(ص) لازم نیست جنگ مستقیم با خود آن حضرت باشد، بلکه نبرد با افرادی که به صورت خاص و یا عام از طرف حضرتشان برای مدیریت اجتماع برگزیده شده اند نیز مشمول این آیه خواهد بود. به عنوان نمونه، اگر پیامبر(ص) فردی را به فرمانروایی شهری برگزیند، شورش در برابر او نیز مانند شورش در پایتخت حکومت اسلامی به شمار خواهد آمد.

پاسخ تفصیلی

یکی از مهم ترین جرایمی که باعث سلب نظم و امنیت اجتماع می شود «محاربه» است که شارع مقدس حد آن را تعیین و مجازات شدیدی برای آن مقرر داشته است. محارب کسى است که به قصد ترساندن مردم و فساد و خراب کاری در جامعه، با سلاح سرد یا گرم دست به اقدام مسلحانه زند.[۱] در تبیین این حد شرعی مسائل و احکام متعددی مطرح است که در این نوشتار با توجه به آیه شریفه ۳۳ سوره مائده، برخی از جنبه های آن توضیح داده می شود.
الف. تفسیر آیه محاربه
«إِنَّما جَزاءُ الَّذینَ یُحارِبُونَ اللهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَسْعَوْنَ فِی الْأَرْضِ فَساداً أَنْ یُقَتَّلُوا أَوْ یُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَیْدیهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلافٍ أَوْ یُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ ذلِکَ لَهُمْ خِزْیٌ فِی الدُّنْیا وَ لَهُمْ فِی الْآخِرَهِ عَذابٌ عَظیمٌ»؛[۲] کیفر آنها که با خدا و پیامبرش به جنگ برمی خیزند، و اقدام به فساد در روى زمین می کنند، [و با تهدید اسلحه، به جان و مال و ناموس مردم حمله می برند،] آن است که کشته شوند یا به دار آویخته گردند یا [چهار انگشت از] دست [راست] و پاى [چپ] آنها، بعکس یکدیگر، بریده شود و یا از سرزمین خود تبعید گردند. این رسوایى آنها در دنیاست و در آخرت نیز دچار مجازات سختی خواهند شد.
۱٫ معنای «محاربه الله و الرسول»
با توجه به این که اراده معناى حقیقى «محاربه الله» در این جا محال است و به ناچار باید معناى مجازى آن مراد باشد، این کلمه معناى گسترده اى پیدا خواهد کرد و مخالفت با هر حکمى از احکام شرعى و اقدام به هرگونه ظلمى و اسرافى مصداق آن خواهد بود. ولى ضمیمه شدن رسول به آن (یُحٰارِبُونَ اللهَ وَ رَسُولَهُ) ما را بدین نکته راهنمایى می کند که باید معنایى از «محاربه الله» اراده شود که به پیامبر نیز ربطى داشته باشد. بر این اساس تقریباً متعیّن است که مراد از «محاربه الله»، آن عملى است که نتیجه آن، باطل شدن یکى از امورى باشد که پیامبر از جانب خداوند بر آنها ولایت دارد، همانند محاربه کافران با پیامبر و اخلال رهزنان در امنیّت عمومى که پیامبر با ولایت خود آن را در زمین گسترش داد. دنبال شدن جمله «إِنَّمٰا جَزٰاءُ الَّذِینَ یُحٰارِبُونَ الله» با جمله «وَ یَسْعَوْنَ فِی الْأَرْضِ فَسٰاداً»، مشخّص می کند که مراد از محاربه همانا فساد در زمین است از طریق اخلال در امنیّت عمومى و رهزنى، نه مطلق محاربه با مسلمانان.[۳] بنابراین، مراد از محاربه با خدا و رسول، محاربه با مسلمانان است ولى به منظور بزرگ جلوه دادن آن و توجّه دادن به اهمّیت امّت اسلامى و این که جنگ با امّت اسلام به منزله جنگ با خدا و رسول است، لفظ محاربه در آیه، به خدا و رسول اضافه شده است؛ زیرا امت اسلام منتسب به خدا و پیامبر و تحت ولایت آنهاست. چنین معنایى به منزله مجاز در اسناد است.[۴] علاوه بر این، پذیرفتن مجاز اسنادى در این جا روان تر و رساتر است؛ زیرا منتسب کردن امّت اسلام به خدا و رسول و محاربه با آن را محاربه با خدا و رسول دانستن، بیانگر نکته عرفى روشن و رسایى است.[۵]
همان طور که بیان شد؛ مراد از «محاربه با خدا و رسول» در آیه شریفه، اخلال به امنیت عمومى به طور مسلحانه‏ است و قهراً شامل آن چاقوکشى و سلاحی نمی شود که به روى فرد معیّن کشیده شود و او را به تنهایى تهدید کند؛ چون امنیت عمومى وقتى خلل می پذیرد که خوف عمومى و ناامنى جاى امنیت را بگیرد و بر حسب طبع وقتى محارب می تواند چنین خوفى در جامعه پدید آورد که عموم مردم را با اسلحه تهدید به قتل کند.[۶]
این که محاربه و ستیز با بندگان خدا در این آیه به عنوان محاربه با خدا و رسولش معرفى شده، تأکید فوق العاده اسلام درباره حقوق انسان ها و رعایت امنیت آنان را ثابت می کند. از این رو، محاربه با پیامبر خدا(ص) لازم نیست جنگ مستقیم با خود آن حضرت باشد.
به علاوه؛ طبق نظریه امامت شیعی و نیز ولایت فقیه، نبرد با حکومت اسلامی نیز مشمول این آیه خواهد بود.
ناگفته پیداست شدت عمل فوق العاده اى که اسلام در مورد محاربان به خرج داده براى حفظ خون هاى بی گناهان و جلوگیرى از حملات و تجاوزهاى افراد زورمند و جانى و چاقوکش و آدمکش به جان و مال و نوامیس مردم بی گناه است.[۷]
۲٫ معناى «افساد در زمین»
فساد ضد صلاح است و به «بیرون رفتن چیزى از اعتدال» نیز تفسیر شده است. از این رو، فساد هر چیزى بر حسب خود آن چیز معنا می شود.
بدون شک، هر جرم و معصیتى که از انسان سر می زند، فسادى است در یکى از جنبه هاى زندگى او، امّا عنوان «فساد و افساد» وقتی اضافه به «الارض» (زمین) شود، معناى آن مقیّد می شود و اختصاص پیدا می کند به فسادى که در زمین واقع می شود.[۸]
درباره تقیید فساد به «فسادى که در زمین واقع شود» احتمالاتی وجود دارد؛ از جمله احتمال ذیل:
تقیید افساد به قید «فی الارض» براى دلالت بر این معنا است که «فساد در زمین حلول می کند و زمین فاسد می شود». بر این اساس، افساد در زمین به معناى تباه کردن زمین است. امّا نه بدان معنا که ذات زمین تباه می شود بلکه بدان معنا که آن حالت اصلاح و سامانى که در زمین است تباه می شود. پس مراد از زمین، خاک و سنگ و امثال آن نیست، بلکه مقصود زمین از آن جهت که مکان زندگى و محل استقرار انسان است، می باشد؛ زیرا زمین و مکان از آن جهت براى انسان مطلوب است که براى زندگى و استقرار او صلاحیت داشته باشد. از این رو، صلاح زمین به آن است  که براى زندگى انسان مناسب باشد و فساد آن به این است که صلاحیّت و مناسبت او براى زندگى از میان برود. این که تعبیر «افساد در زمین» آورده شده نه «افساد زمین» براى دلالت بر این نکته است که عمل محاربان همین حالت صلاح را در زمین تباه می کند و فساد را در آن برپا می دارد، نه این که ذات زمین را فاسد می کند.[۹]
وجدان عرفى بر این معنا گواهى می دهد و ملاحظه موارد استعمال این ترکیب در دیگر آیات قرآن کریم، هم بر همین معنا تأکید می ورزد. در بعضى از آیات، میان «افساد فی الارض» و «صلاح الارض» مقابله صورت گرفته است: «وَ لٰا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلٰاحِهٰا وَ ادْعُوهُ خَوْفاً وَ طَمَعاً»،[۱۰] «وَ لٰا تَبْخَسُوا النّٰاسَ أَشْیٰاءَهُمْ وَ لٰا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلٰاحِهٰا ذٰلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ».[۱۱]
ب. بحث روایی
روایات زیادی درباره محاربه نقل شده است؛[۱۲] مانند روایات زیر:
۱٫ امام صادق(ع) فرمود: چند تن از مردم بنى ضبه به محضر رسول خدا(ص) وارد شدند و راه اسلام گرفتند، و چون‏ بیمار بودند رسول خدا(ص) به آنان فرمود: «مدتی در مدینه بمانید تا سلامت خود را بازیابید، آن گاه شما را به مأموریت جنگى خواهم فرستاد». آنان گفتند: به ما امکان بدهید که در خارج مدینه باشیم تا از هواى بهترى بهره مند شویم.
رسول خدا(ص) آنان را به مرتع شتران زکات فرستاد تا از گمیز شتر و شیر شتر بنوشند و سلامت خود را بازیابند. وقتی از بیمارى شفا یافتند، سه تن شبان شتران را کشتند و با شترها فرار کردند. رسول خدا(ص) از ماجرا باخبر شد و على(ع) را در پى آنان فرستاد. على(ع) آنان را در یک دره پرپیچ وخم به چنگ آورد که سرگردان راه خروج خود را پیدا نمی کردند. على(ع) آنان را اسیر کرد و به خدمت رسول خدا(ص) آورد. در این هنگام آیه ۳۳ سوره مائده نازل شد و رسول خدا(ص) دست و پاى آن سارقین را از چپ و راست برید.[۱۳]
۲٫ شخصى از امام رضا(ع) درباره آیه شریفه ۳۳ سوره مائده پرسید که آن چه عملى است که هرکس مرتکب شود مستوجب یکى از این چهار مجازات می گردد؟ امام(ع) فرمود: «این که با خدا و رسولش محاربه کند و در گسترش فساد در زمین بکوشد و مثلاً کسى را به قتل برساند که به همان جرم کشته می شود. و اگر هم “بکشد” و “هم مالى را برباید”، هم کشته و هم به دار آویخته می شود، و اگر مال را بدزدد ولى کسى را نکشد تنها دست و پایش به طور خلاف قطع می گردد، و اگر شمشیر بکشد و به محاربه خدا و رسول برخیزد و فساد را هم در زمین بگستراند ولى نه کسى را بکشد و نه مالى را بدزدد، از آن شهر تبعید می شود…».[۱۴]
ج. نتیجه گیری
آیه ۳۳ سوره مائده مبنای تبیین موضوع و حکم محاربه با خدا و رسول و افساد فی الارض است. با توجه به تفاسیر و روایات وارده در این خصوص، هرکس با مسلمانان محاربه کند، مانند آن است که با خدا و رسول محاربه کرده است و از چنین تعبیرى، زشتى و سنگینى این جرم فهمیده می شود. هرکس که برای ایجاد رعب و هراس و سلب آزادی و امنیت مردم دست به اسلحه ببرد محارب و مفسد فی الارض می باشد و این اختصاصی به دوران زندگی پیامبر(ص) ندارد.

 منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱]. امام خمینی، تحریر الوسیله، ج۲، ص ۴۹۲، قم، مؤسسه مطبوعات دار العلم، چاپ اول. 

[۲]. مائده، ۳۳٫

[۳]. طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏۵، ص ۳۲۶ – ۳۲۷، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.

[۴]. فاضل مقداد، جمال الدین، کنز العرفان فی فقه القرآن، ج ‏۲، ص ۳۵۱، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.

[۵]. هاشمى ، سیّد محمود، محارب کیست؟ و محاربه چیست؟، مجله فقه اهل بیت(ع)، شماره ۱۱ و ۱۲، ص ۱۴۵٫

[۶]. المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏۵، ص ۳۲۷؛ نک: «حکم محارب در حکومت اسلامی»، سؤال ۲۰۵۹۸.

[۷]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ‏۴، ص ۳۶۱، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.

[۸]. محارب کیست؟ و محاربه چیست؟، مجله فقه اهل بیت(ع)، شماره ۱۱ و ۱۲، ص ۱۷۹٫

[۹]. همان، ص ۱۸۰ – ۱۸۱؛ ر. ک: منظور از فساد بعد از اصلاح در آیه ۵۶ سوره اعراف، پاسخ ۵۷۹۶۵٫

[۱۰]. «و در زمین پس از اصلاح آن فساد نکنید، و او را با بیم و امید بخوانید»؛ اعراف، ۵۶٫

[۱۱]. «و از اموال مردم چیزى نکاهید! و در روى زمین، بعد از آن که [در پرتو ایمان و دعوت انبیاء] اصلاح شده است، فساد نکنید»؛ اعراف، ۸۵٫

[۱۲]. تعدادی از این روایات را کلینی در کتاب کافی در باب «حد المحارب» آورده است؛ نک: کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ‏۷، ص ۲۴۵ – ۲۴۸، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.

[۱۳]. همان، ص ۲۴۵٫

[۱۴]. همان، ص ۲۴۶ – ۲۴۷٫