مثال قضایای منطقی در قرآن(شخصیه؛ مهمله؛ محصوره؛ منفصله؛ متصله) کدام اند؟

پاسخ اجمالی

در مورد قضایای منطقی تقسیم بندی های گوناگونی ارائه شده است. اگر در قضیه ای حکم به ثبوت چیزى براى چیز دیگری شده باشد، آن قضیه را «قضیه حملیّه» می نامند؛ مانند «خداوند آسمان ها و زمین را به حق آفریده است».[۱]اما اگر حکم شده است به مشروط بودن مفاد یک قضیه به مفاد قضیه دیگر؛ یعنی حکم شده است به «معلّق» بودن مفاد یک قضیه به مفاد قضیه دیگر، این گونه قضایا را «قضیّه شرطیّه» مى ‏نامند.[۲]

قضیه شرطیه به نوبه خود بر دو قسم است: یا متصله است و یا منفصله؛ زیرا رابطه ‏اى که در قضیه شرطیه دو طرف را به یکدیگر پیوند مى ‏دهد یا از نوع پیوستگى و تلازم است و یا از نوع گسستگى و تعاند. تلازم یا پیوستگى یعنى یک طرف مستلزم دیگرى است، هر جا که این طرف هست آن طرف هم هست؛ مانند «و اگر پیراهن او (حضرت یوسف) از پشت دریده شده، زن دروغ گفته و او از راست گویان است».[۳] و «هرگاه بر ایشان [آیات] خوانده مى ‏شود، مى ‏گویند بدان ایمان آوردیم که آن درست است».[۴]

رابطه تعاند و گسستگی بر عکس است؛ یعنى مى ‏خواهیم بگوییم میان دو طرف نوعى عدم وفاق وجود دارد، اگر این طرف باشد آن طرف نخواهد بود و اگر آن طرف باشد این طرف نخواهد بود؛ مثل آن که مى ‏گوییم: «عدد یا زوج است یا فرد». و مانند «[ما راه را به او نشان دادیم] یا سپاس گزار خواهد بود و یا ناسپاس گزار».[۵] و «[عدّه ‏اى دیگر کارشان‏ موقوف به فرمان خدا است] یا آنان را عذاب مى ‏کند و یا توبه آنها را مى ‏پذیرد».[۶]

قضیه به جهت موضوع نیز به شخصیه، مهمله، طبیعیه و محصوره تقسیم می گردد. اگر موضوع قضیه یک شخص باشد آن قضیه را «قضیه شخصیّه» مى ‏خوانند مانند «ابراهیم، بردبار و دلسوز و بازگشت  کننده [به سوى خدا] است»[۷]و «محمّد(ص) فرستاده خدا است».[۸]

در صورتی که موضوع قضیه طبیعت کلى باشد به نوبه خود بر دو قسم است: گاهی بر خود طبیعت کلی حکم می کنیم و نگاهی به افراد و مصادیق نداریم[۹]و گاهی نیز طبیعت کلى وسیله ‏اى براى ارائه افراد است.[۱۰] قضایای از نوع اول را «طبیعیه» گویند؛ مانند «نماز از کار زشت و ناپسند باز مى ‏دارد»[۱۱] که مقصود ذات و طبیعت نماز است. در قضایای نوع دوم اگر بیان نشده باشد که تمام افراد یا بعضى از افراد مقصود است، آن را «قضیّه مهمله» می گویند؛ مانند «انسان نسبت به پروردگارش سخت ناسپاس است».[۱۲] و «آسانی به همراه سختی است»[۱۳] که هیچ سوری در موضوع قضیه ذکر نشده است.

ولى اگر در قضیه بیان شده باشد که کلّ افراد مورد نظر است یا بعضى از آنها، آن را «محصوره» می گویند. اگر بیان شده باشد که همه افراد چنین ‏اند «محصوره کلیّه» نامیده مى ‏شود؛ مانند «مؤمنان همگى به خدا و فرشتگان و کتاب ها و فرستادگانش ایمان آورده ‏اند»[۱۴] و « هر کس [پاداش‏] دستاوردش به تمام [و کمال‏] داده می شود».[۱۵] و اگر بیان شده باشد که بعضى افراد چنین ‏اند «محصوره جزئیّه» نامیده مى ‏شود؛ مانند «برخى از آنان که یهودى ‏اند، کلمات را از جاهاى خود برمى ‏گردانند».[۱۶]

منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱] . الجاثیه، ۲۲٫

[۲] . در مورد تقسیم بندی قضایا در علم منطق، ر. ک: مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج ۵، ص ۷۰ ؛ ج ۷، ص ۲۶۹، انتشارات صدرا، تهران؛ سبزواری، ملا هادی، تصحیح، حسن زاده آملی، حسن، ج ۱، ص ۴۸، نشر ناب، تهران، ۱۳۶۹ش.

[۳] . یوسف، ۲۷٫

[۴] . القصص، ۵۳٫

[۵] . الانسان، ۳٫

[۶] . التوبه، ۱۰۶٫

[۷] . هود، ۷۵٫

[۸] . الفتح، ۲۹٫

[۹] . در اصطلاح می گویند، موضوع کلی «ما فیه ینظر» است و موضوع اقتضای محمول دارد.

[۱۰] . در اصطلاح می گویند موضوع کلی «ما به ینظر» است.

[۱۱] . العنکبوت، ۴۵٫

[۱۲] . العادیات، ۶٫

[۱۳] . الشرح، ۶٫

[۱۴] . البقره، ۲۸۵٫

[۱۵] . آل عمران، ۲۵٫

[۱۶] . النساء، ۴۶٫