روش نقد و مناظره همواره از آغاز تاریخ حیات اسلام به خصوص در مباحث اعتقادی امری رایج و متداول و مورد توجه و استقبال همگان بوده است. و حتی زمینه تکامل کمی و کیفی برخی از علوم را نیز فراهم آورد.

استاد مطهری معتقد است نقدهای علم کلام بر فلسفه تأثیر بسزایی داشته و موجب فربهی کمی و کیفی آن شده است: متکلمین چون در مقابل اندیشه یونانی تسلیم نبودند، به مقام معارضه برآمدند و در رد فلسفه و فلاسفه کتاب نوشتند. این عکس العمل ها، مسائل جدیدی را به میان آورد.

در حقیقت بسیاری از آثار علمی پدید آمده از گذشته تا به امروز، که شاید به صدها مورد برسد محصول همین نقدها و مناظرات به خصوص در گستره مباحث اعتقادی بوده است.

یکی از نمونه ها، مناظره مشهوری است میان امام رضا(علیه السلام) در مرو با دانشمند مسیحی که داستان آن از این قرار است:

در جلسه مناظره ای که مأمون برای علمای مذاهب تشکیل داده بود و حضرت رضا(علیه السلام) به عنوان نماینده مسلمانان در آن محفل شرکت فرموده بود؛ امام با پاپ اعظم در موضوع «الوهیت» به گفت وگو پرداختند. حضرت دیدند که وی اهل منطق و حکمت نیست و به جدل می پردازد. بدین جهت، آن حضرت روش استدلال را تغییر داده و از طریق مجادله احسن وارد گفت وگو شد و چنین فرمود:

«عیسی مسیح از هر جهت بلند مرتبه بود، اما فقط یک عیب داشت که برخلاف دیگر پیامبران به عبادت و نیایش علاقه ای از خود نشان نمی داد!؟»

پاپ اعظم با کمال تعجب گفت: «این سخن از جنابعالی عجیب و غیرمنصفانه است، زیرا زهد و عبادت حضرت مسیح زبانزد خاص و عام است و او از همه مردم عابدتر بود».

حضرت بلافاصله فرمود:

«اگر عیسی از همه عابدتر بود بفرمایید که چه کسی را عبادت می کرد؟ و معبودش که بود؟ آیا عبادت دلیل بر عبودیت و بندگی نیست؟ آیا عبودیت دلیل بر عدم الوهیت وی نیست؟ پس، عیسی بنده خداست»[۱]

پاپ پس از این گفت وگو پاسخی نداشت و ساکت ماند.

برای آشنایی با نمونه هایی از این گونه گفت وگو های علمی در طول تاریخ اسلام است، که از جمله آنها می توان به کتاب های ذیل اشاره کرد:[۲]

۱ – احتجاجات طبرسی که سر آمد تمام کتاب های مناظره است و گفت وگوهای منتسب به ائمه(علیهم السلام) را گردآوری نموده است.

۲ – کتاب المراجعات، اثر علامه سید شرف الدین موسوی عاملی است، که به حق سرآمد تمام کتاب های مناظره، لااقل در دوران معاصر است.

داستان تدوین این کتاب ازاین رو بوده است، که پس از سفری که ایشان به مصر داشتند و در آنجا گفت وگوهایی میان وی با شیخ سلیم بشری رئیس وقت دانشگاه الازهر صورت گرفت، شیخ سلیم بشری، پس از پی بردن به جامعیت علمی علامه سید شرف‌الدین، از او می خواهد که مسائل اختلافی شیعه و اهل سنت را به صورت نامه‌نگاری، مورد مباحثه قرار دهند، مجموعه مناظره های قلمی آن ها به ۱۱۲ مورد و پس از حدود ۶ ماه به پایان رسید که بعد ها توسط علامه سید شرف الدین در لبنان به چاپ رسید و سپس در دیگر کشورها و از جمله ایران با ترجمه فارسی مرحوم استاد محمدجعفر امامی و بازنویسی علی اصغر مروج خراسانی در اختیار علاقه مندان و جوانان قرار گرفته است.

۳ – شب های پیشاور اثر سلطان الواعظین شیرازی است که آن نیز محصول گفت وگوهایی است که ایشان به مدت ده شب در پیشاور پاکستان با دو نفر از علما و بزرگان اهل سنت آن دیار داشته است که موجب فهم و روشنگری برخی شبهات در ذهن مردم و آن عالمان بوده است. این نیز کتاب روان قابل استفاده ای است.

در مجموع کتاب های پدید آمده در این باره، از آغاز تاکنون زیاد بوده است. گفت وگوی مادی و الهی و مناظره دکتر و پیر نمونه های دیگری از این دست هستند.

در پایان تأسی می کنیم به بیان استاد سخن سعدی شیرازی:

ندارد کسی با ناگفته کار                و لیکن چو گفتی دلیلش بیار

پی نوشت ها

[۱] – طبرسی، احتجاجات، ص۴۷٫

[۲] – جهت مطالعه بیشتر مراجعه شود به کتاب های حوزه علم کلام و اعتقادات مانند: مجموعه مباحث کتاب های بحوث الملل والنحل، آیت الله شیخ جعفر سبحانی، و آداب مناظره و گفت وگو در اصول دین، استاد سید علی حسینی میلانی.