نماز ابوبکر در روایات اهل سنّت

روایات عدیده و بسیار متناقضی وجود دارد که از نماز ابوبکر با مردم سخن می‌گوید. ما در این‌جا عمد‌ه‌ی آن را از کتب صحاح اهل سنّت و دیگر جوامع حدیثی آن می‌آوریم. از انس بن مالک آمده است:

رسول اکرم صلّی الله علیه و آله سه روز بیرون نرفت و ابوبکر با مردم نماز می‌خواند. روز دوشنبه که مردم در حال نماز صبح بودند و ابوبکر نماز را برای آنان می‌خواند، هیچ‌چیز آنان را غافلگیر نکرد،‌جز رسول خدا صلّی الله علیه و آله که پرده‌ی خانه عایشه را کنار زده بود و ایستاده به آنان نگاه می‌کرد، گویا چهره‌اش برگ مصحف بود. رسول خدا صلّی الله علیه و آله را هرگز از آن ساعت زیباتر ندیدم و این آخرین نگاهی بود که به رسول خدا صلّی الله علیه و آله انداختم. در این حال مردم در صفوف نماز بودند. سپس تبسم کرد و می‌خندید. ابوبکر از تصمیم خود منصرف شد و خواست به صف نمازگزاران بپیودندد که گمان برد، رسول خدا صلّی الله علیه و آله می‌خواهد برای نماز بیرون آید.

انس گفت: نزدیک بود که مسلمانان از شادمانی دیدن رسول خدا صلّی الله علیه و آله ، نماز خود را برهم زنند امّا به آنان اشاره کرد که نمازشان را تمام کنند. سپس فرمود:

ای مردم؛ همانا از مبشرات نبوّت، جز رؤیای صالحه نمانده است که مسلمان می‌بیند یا برایش می‌بینند. آگاه باشید که مرا نهی کرده‌اند که در حال رکوع یا سجود چیزی قرائت کنم! امّا رکوع، پروردگار را در آن تعظیم کنید و امّا سجود، در دعا بکوشید که شایسته است دعای شما به اجابت رسد.

سپس وارد حجره شد و پرده را رها کرد. در همان روز مرد.^[۱]

در متن دیگری آمده است: در پایان همان روز مرد.^[۲]

این روایت را در ابتدای بحث از نماز ابوبکر آوردیم؛ زیرا تصویری خفیف از موضوع نماز دربردارد و به اموری چند اشاره می‌کند که همه مورد شک و تردید است. مثل این‌که می‌گوید: «پیامبر صلّی الله علیه و آله صبح روز دوشنبه در حجره عایشه بود.» همچنان‌که به عزل ابوبکر از همین نماز اشاره نکرده است. در حالی‌که در روایات صحیح که به خواست خداوند متعال خواهیم آورد، به صراحت بیان می‌شود که رسول اکرم صلّی الله علیه و آله وی را از نماز برکنار و خود نماز را برای مردم خواند.

این روایت، همچنین گویای این نکته است که پیامبر صلّی الله علیه و آله در حال ایستاده به نمازگزاران می‌نگریست. در حالی‌که خواهیم دید: دو مرد او را در حالی به مصلا آوردند که پاهایش روی زمین کشیده می‌شد.

این روایت بیان نمی‌کند که آیا رسول خدا صلّی الله علیه و آله ابوبکر را به نماز فرمان داد یا شخص دیگری او را پیش داشت؟! در عین حال دلالت دارد که رسول خدا صلّی الله علیه و آله از نماز ابوبکر خشنود بود! و نیز آن حضرت در نماز شرکت نکرد.

روایت منقول از انس بیان می‌کند که این جریان، روز دوشنبه روی داد. یعنی روزی که رسول خدا صلّی الله علیه و آله رحلت فرمود؛ همچنین گمان می‌برد که ابوبکر سه روز برای مردم نماز خواند! از این روایت می توان دریافت که ابوبکر سه روز بدون آگاهی رسول خدا صلّی الله علیه و آله نماز خوانده است! لیکن خواهد آمد که پیغمبر اکرم صلّی الله علیه و آله ابوبکر را دقیقاً از همین نماز عزل کرد. حال اگر ابوبکر سه روز برای مردم نماز خوانده باشد، شاید بدان سبب بوده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله از موضوع خبر نداشت!

به زودی مضامین این روایت و امثال آن را مورد نقد و مناقشه قرار خواهیم داد. پس منتظر باشید تا موضوع را با هم پی گیریم.

از دیگر روایات مربوط به نماز ابوبکر به موارد زیر اشاره و سپس به نقد آن می‌پردازیم.

۱٫‌ عایشه گفت:

رسول خدا صلّی الله علیه و آله به ابوبکر دستور داد که نماز را ایستاده برای مردم بخواند و مردم پشت سرش باشند.^[۳]

۲٫عبدالله بن عبّاس گوید:

پیامبر صلّی الله علیه و آله در بیماری خود فرمود: «بفرستید علی را فراخوانند».

عایشه گفت: چه خوب است به ابوبکر پیام دهید.

حفصه گفت: چه خوب است به عمر پیام دهید.

همگی در محضر پیامبر جمع شدند. پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: «برگردید اگر نیازی داشتم پی شما خواهم فرستاد» و آنان برگشتند.

رسول خدا صلّی الله علیه و آله گفت: آیا وقت نماز فرا رسیده است؟

گفته شد: آری.

فرمود: «به ابوبکر بگویید با مردم نماز گزارد».

عایشه گفت: ابوبکر مردی نرم و سست است، به عمر فرمان بده.

پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: به عمر بگویید.

عمر گفت: تا ابوبکر حضور داشته باشد، هرگز بر او مقدم نمی‌شوم.

این بود که ابوبکر پیش رفت و در آن حال پیامبر صلّی الله علیه و آله در خود قدری آرامش و سبکی احساس فرمود و از حجره بیرون آمد و همین‌که ابوبکر صدای حرکت پیامبر صلّی الله علیه و آله را شنید،‌ عقب رفت و پیامبر صلّی الله علیه و آله جامه او را کشید و او را همان جا که بود، قرار داد و رسول خدا صلّی الله علیه و آله نشست و قرائت نماز را از جایی که ابوبکر درنگ کرده بود، شروع فرمود.^[۴]

۳٫ابراهیم بن اسود از عایشه آورده است که گفت:

وقتی بیماری رسول خدا صلّی الله علیه و آله سنگین شد، بلال آمد که نماز را به او یادآوری کند؛ فرمود: به ابوبکر بگویید با مردم نماز گزارد.

عایشه گوید: گفتم: ای رسول خدا؛ ابوبکر مردی دل‌نازک است و زود اندوهگین می‌شود و هرگاه جای تو بایستد، (در اثر گریه) مردم صدای او را نمی‌شنوند. خوب بود به عمر فرمان می‌دادی.

فرمود: به ابوبکر بگویید با مردم نماز گزارد.

گوید: به حفصه گفتم که تو به او بگو. حفصه به او گفت: ای رسول خدا؛ ابوبکر مردی دل‌نازک است و زود اندوهگین می‌شود و هرگاه جای تو بایستد،‌ (در اثر گریه) مردم صدای او را نمی‌شنوند. خوب بود به عمر فرمان می‌دادی.

فرمود: شما به زنان یوسف می‌مانید که او را برای خود می‌خواستند. به ابوبکر بگویید: با مردم نماز گزارد. به ابوبکر گفتند که با مردم نماز گزارد. چون وارد شد، رسول خدا صلّی الله علیه و آله قدری آرامش و سبکی در خود احساس کرد. پس برخاست و در حالی‌که میان دو مرد تکیه داشت و پاهایش روی زمین کشیده می‌شد، وارد مسجد شد. ابوبکر تا صدای حرکت او را شنید، خواست عقب رود که رسول خدا صلّی الله علیه و آله به او اشاره کرد که همان جا که هستی، بایست. رسول خدا صلّی الله علیه و آله آمد تا در سمت چپ ابوبکر نشست. رسول خدا صلّی الله علیه و آله نشسه نماز را برای مردم می‌خواند و ابوبکر ایستاده. ابوبکر به نماز رسول خدا صلّی الله علیه و آله اقتدا می‌کرد و مردم به نماز ابوبکر…

نزدیک به این روایت، از عایشه هم نقل شده است.^[۵]

در متن منقول از عبدالله بن عبدالله بن عتبه، از عایشه آمده است که گفت:

بر عبدالله بن عبّاس وارد شدم و حدیث عایشه را بر او عرضه داشتم، چیزی از آن انکار نکرد جز این‌که گفت: آن مردی را که همراه عبّاس بود (و رسول خدا صلّی الله علیه و آله بر آن دو تکیه داشت)، برایت نام برد؟!

گفتم: نه.

گفت: علی بن ابی‌طالب بود.^[۶]

۴٫در روایت دیگری از عایشه آمده است:

من دانستم که هیچ‌کس به جای او نمی‌ایستد مگر آن‌که مردم او را شوم و بدشگون می‌دانند. از این‌رو دوست داشتم که رسول خدا صلّی الله علیه و آله این کار را به دیگری جز ابوبکر واگذارد. رسول خدا صلّی الله علیه و آله در پی ابوبکر فرستاد تا نماز را برای مردم بخواند. ابوبکر مردی نرم و سست بود و هرگاه قرآن می‌خواند، نمی‌توانست در اثر گریه اشک نریزد.

ابوبکر گفت: ای عمر؛ تو نماز را برای مردم بخوان.

گفت: تو به آن سزاوارتری. ابوبکر در آن چند روز، نماز را برای مردم خواند. سپس که رسول خدا صلّی الله علیه و آله قدری آرامش و سبکی در خود احساس کرد، در حالی‌که میان دو مرد تکیه داشت، یکی از آن دو عبّاس بود، برای نماز ظهر بیرون آمد، گویی هم اکنون به پاهایش می‌نگرم که در اثر درد بر روی زمین کشیده می‌شد. چون ابوبکر او را دید، خواست عقب نشیند که رسول خدا صلّی الله علیه و آله به او اشاره کرد که عقب نرود و به آن دو فرمان داد تا او را در سمت چپ ابوبکر نشاندند. پیامبر صلّی الله علیه و آله آیه را از همان جا که ابوبکر درنگ کرده بود، ادامه داد و خواند. ابوبکر ایستاده نماز می‌خواند و رسول خدا صلّی الله علیه و آله نشسته.^[۷]

در روایت دیگری آمده است:

ابوبکر با نماز رسول خدا صلّی الله علیه و آله نماز می‌کرد و مردم به نماز ابوبکر.^[۸]

۵٫از عبید بن عمیر روایت است:

رسول خدا صلّی الله علیه و آله چون از نماز روزی که آن را نشسته در سمت راست ابوبکر خواند، فراغت یافت، رو به مردم کرد و در حالی که صدایش را چنان بلند فرمود که از در مسجد بیرون می‌رفت، به آنان گفت: ای مردم؛ آتش شعله‌ور شد…

ابوبکر گفت: ای رسول خدا؛ تو را می‌بینم که به نعمت و فضل خداوند، چنان شده‌ای که دوست می‌داری و امروز، نوبت دختر خارجه است، آیا نزد او بروم؟!

فرمود: آری.

سپس رسول خدا صلّی الله علیه و آله وارد حجره شد و ابوبکر به سوی خانواده‌اش در سنح بیرون شد.^[۹]

۶٫عایشه گفت:

رسول خدا صلّی الله علیه و آله در بیماری مرگ خود، نشسته پشت سر ابوبکر نماز خواند.^[۱۰]

۷٫در متن دیگری از عبدالله بن عبّاس آمده است:

چون رسول خدا صلّی الله علیه و آله بیمار شد، همان مرضی که در آن مرد، در خانه عایشه بود؛ فرمود: علی را برای من بخوانید.

عایشه گفت: ابوبکر را برای تو می‌خوانیم.

گفت: او را بخوانید.

حفصه گفت: ای رسول خدا؛ عمر را برای تو می‌خوانیم.

گفت: او را بخوانید.

امّ الفضل گفت: ای رسول خدا؛ عبّاس را برای تو می‌خوانیم.

گفت: او را بخوانید.

چون جمع شدند، سرش را بلند کرد امّا علی را ندید. پس سکوت کرد. عمر گفت: از محضر رسول خدا صلّی الله علیه و آله برخیزید.^[۱۱]

بلال به حضور آمد تا نماز را به یاد آورد. گفت: ابوبکر را بگویید با مردم نماز بخواند.

عایشه گفت: ابوبکر مردی دلتنگ است و چون مردم تو را نبینند گریه می‌کنند، چه خوب بود به عمر فرمان دهی که نماز را برای مردم بخواند. ابوبکر برای اقامه نماز بیرون رفت؛ پیامبر صلّی الله علیه و آله قدری آرامش و سبکی در خود احساس کرد، پس در حالی‌که میان دو مرد تکیه داشت و پاهایش روی زمین کشده می‌شد، بیرون آمد و چون مردم او را دیدند با «سبحان‌الله» ابوبکر را باخبر کردند. ابوبکر می‌خواست عقب رود، به او اشاره کرد که در جای خود باش؛ پیامبر صلّی الله علیه و آله آمد و نشست.

گوید: ابوبکر در سمت راست پیغمبر ایستاد. او به رسول خدا صلّی الله علیه و آله اقتدا کرد و مردم به ابوبکر.^[۱۲]

عبدالله بن عبّاس گفت:

پیامبر صلّی الله علیه و آله قرائت نماز را از همان جا ادامه داد که ابوبکر رسیده بود.^[۱۳]

درنگی در متون فوق

ما را با این متون و روایات درنگ‌هایی است که به موارد زیر بسنده می‌کنیم:

الف) در خانه عایشه

در یکی از روایات آمده بود که رسول خدا صلّی الله علیه و آله در خانه‌ی عایشه بیمار شد. ما مخالفتی نداریم که بیماری حضرت در خانه‌ی عایشه شروع شد امّا در این هم تردید نداریم که از آن‌جا به خانه‌ی فاطمه سلام الله علیها منتقل گردید و در آن‌جا از دنیا رفت و همان‌جا دفن شد نه در خانه عایشه!

دلایلی را خواهیم آورد که به صراحت بیان می‌کند این دیدگاه درست است، و این پندار غلط است که می‌گویند: رسول خدا صلّی الله علیه و آله در خانه عایشه مرد و همان‌جا دفن شد!

ب) ابوبکر مهربان

نمی‌دانیم از چه زمان شرط نماز جماعت است که مردم نمازگزار صدای امام را بشنوند… از این‌رو نمی‌توانیم مراد عایشه را از این اعتراض فهم کنیم که به رسول خدا صلّی الله علیه و آله گفت: ابوبکر مردی دل‌نازک است و زود اندهگین می‌شود، و مردم صدای او را نمی‌شنوند…

ج) یک نماز و دو امام؟!

سخنان فقهای اهل سنّت درباره‌ی اقتدای ایستاده به نشسته و سالم به بیمار، بسی با هم اختلاف دارد و دیدگاه‌های مختلفی در این‌باره نقل شده است. گروهی آن را تأیید و شماری باطل می‌دانند. ما قصد نداریم به جزئیات موضوع بپردازیم بلکه به بیان برخی دیدگاه‌ها بسنده می‌کنیم:

ابن جوزی همانند احمد بن حنبل و نیز حنفی‌ها و مالکی‌ها می‌گویند: پیامبر صلّی الله علیه و آله امام ابوبکر بود و ابوبکر امام مسلمانان و شاید به همین سبب بود که پیامبر صلّی الله علیه و آله در سمت چپ ابوبکر نشست. از این‌رو، چنان‌که در روایت عبدالله بن عبّاس آمد، نماز با دو امام خوانده شد! در حالی‌که شافعی‌ها به تبع پیشوای خود، محمّد بن ادریس شافعی می‌گویند: امام یکی بود و او رسول خدا صلّی الله علیه و آله بود نه دیگری، ابوبکر مأموم بود و نه امام هیچ‌کس.^[۱۴]

ابن عبد البر گوید علما در این مسئله چند قول دارند:

۱٫‌ قول احمد بن حنبل و پیروان او: نماز سالم نشسته پست سر امام مریض نشسته،‌ جایز است؛ زیرا رسول  خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: هرگاه نشسته نماز گزارد، شما هم نشسته نماز بخوانید.

۲٫قول شافعی، ابوحنیفه، ابویوسف، زفر، اوزاعی، ابوثور و داود: جایز است که ایستاده در نمازهای واجب و غیر آن به نشسته اقتدا کند؛ زیرا بر هر کس واجب است همان‌گونه که می‌تواند نماز بخواند و وجوب قیام از مأموم سالم به سبب ناتوانی امام، ساقط نمی‌شود. ولید بن مسلم از مالک هم چنین نظری روایت کرده است.

۳٫قول مشهور مالک و اصحاب او: احدی حق ندارد در حالی‌که مریض است، امامت گروهی از افراد سالم را در حالت نشسته بر عهده گیرد، خواه مأمومین سالم نشسته باشند و خواه ایستاده. این مذهب محمّد بن حسن (شیبانی) شاگرد ابوحنیفه هم هست. حال اگر پشت سر امام مریض نشسته، نماز خود را ایستاده اقتدا کنند، از نظر مالک، بر همه لازم است که نماز خود را اعاده کنند. در نقل دیگری از او روایت کنند که اگر وقت باقی است، اعاده کنند. نقل دیگری آن است که در هر حال باید نماز را دوباره بخوانند: در وقت یا خارج وقت!

سحنون گوید: نظر مالک در این‌باره مختلف است. در میان اصحاب مالک، کسانی گویند: امام مریض هم باید نماز خود را با آنان دوباره بخواند امّا بیشترشان را عقیده بر آن است که فقط نمازگزاران اعاده کنند. مالک، حسن بن حی، ثوری و محمّد بن حسن درباره فردی که در حالت ایستاده به امام نشسته اقتدا کند یا گروهی از مردم که به حال ایستاده پشت سر امام مریض نشسته نماز خوانند، چنین گفته‌اند: نماز امام درست و نماز آنان نادرست.^[۱۵]

اگر آنچه درباره نماز ابوبکر و پیامبر صلّی الله علیه و آله می‌گویند، درست است؛ پس چرا اقوال علمای اهل سنّت در این مسئله اینقدر اختلاف دارد؟! اگر گویند: پیامبر صلّی الله علیه و آله را در این‌باره خصوصیتی است، در پاسخ خواهیم گفت: باید این خصوصیت را شخص پیامبر صلّی الله علیه و آله بیان می‌کرد تا مردم دچار اشتباه نشوند و در یک مسئله فقهی که مردم بدان مبتلا خواهند شد، اختلاف پیش نیاید.

د) کدام یک امام بودند؟!

برخی روایات نماز ابوبکر، بیان می‌کند که ابوبکر به نماز رسول خدا صلّی الله علیه و آله نماز خواند و مردم به نماز ابوبکر، نماز گزاردند… از آن‌جا که وجه قانع‌کننده‌ای از این تصور پیدا نکردیم، نکاتی را به شرح زیر یادآوری می‌شویم:

الف) این صرف اجتهاد راوی است، نه روایتی در تأیید آن از رسول خدا صلّی الله علیه و آله رسیده است و نه احدی از علمای اصحاب، وجه آن را بیان کرده‌اند و نه احدی از اهل بیت علیهم السّلام آن را تأیید کرده است که یکی از دو ثقل گران‌بهایند که تمسک به آنان برای همیشه از ضلالت و گمراهی نجات می‌دهد و نه اجتهاد در چنین اموری حجیت دارد بلکه از مواردی است که باید به نص درباره‌ی آن تعبد داشت!

ب) اگر ابوبکر امام بود و پیغمبر صلّی الله علیه و آله مأموم، بدان معنی خواهد بود که وی به نماز رسول خدا صلّی الله علیه و آله نماز نخواند بلکه بر عکس، پیغمبر صلّی الله علیه و آله به نماز او نماز گزارد!! این با روایاتی که در این‌باره صراحت دارد متناقض است… و اگر پیغمبر صلّی الله علیه و آله امام بود بدان معنا باشد که مردم به نماز ابوبکر نماز نخوانده‌اند بلکه به نماز شخص رسول خدا صلّی الله علیه و آله اقتدا کرده و نماز خوانده‌اند!

برخی کوشیده‌اند ادعا کنند که مردم به ابوبکر اقتدا کردند، بدان معنی است که با حرکات او، حرکت می‌کردند؛ زیرا مردم حرکات رسول خدا صلّی الله علیه و آله را در رکوع و سجود و سایر افعال نماز نمی‌دیدند؛ چون به سبب بیماری، نشسته نماز می‌خواند! این ادعا قابل قبول نباشد؛ زیرا فرض آن است که شمار نمازگزاران خیلی کم باشد. چون مردانِ قادرِ به حمل سلاح در سپاه اسامه بودند. از سوی دیگر واضح است که نمازگزاران صف اوّل و برخی از آنان‌که در صف بعدی بودند،‌ هم رسول خدا را می‌دید؟‍! چرا فقط او را محور حرکت قرار داده‌اند؟!

در حالی‌که اصولاً به چنین موضوعی نیاز نباشد! هر یک از نمازگزاران می‌توانستند با حرکت صف نخست و قیام و قعود آنان،‌ حرکات و افعال نماز را انجام دهند.

هـ) تناقض در روایات اهل سنّت

نعیم بن ابی‌هند مدعی است که همه اخباری که در این قضیه وارد شده، صحیح است و هیچ تعارضی با هم ندارند.^[۱۶]

از نظر ما موضوع کاملاً برعکس است. روایات نماز ابوبکر تناقض بسیاری با هم دارند. علّامه مظفر (ره) بخشی از این تناقض‌ها را بیان کرده است. ما هم به این موارد بسنده می‌کنیم. البتّه در موارد بسیار کمی دیدگاه‌هایی داریم که یادآور می‌شویم.

مرحوم مظفر گوید:

احادیثی که در این باب رسیده علاوه بر آن‌که اکثراً از امّ‌المؤمنین، عایشه، روایت شده، مضطرب است و در نُه مورد با یکدیگر اختلاف جوهری دارد:

۱٫‌ رابطه‌ی عمر با نماز ابوبکر

در برخی آمده است:

پس از آن‌که عایشه از پدرش برگشت، پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: «عمر را بگویید» امّا عمر نپذیرفت و ابوبکر پیش رفت.^[۱۷]

برخی دیگر می‌گوید: پیامبر صلّی الله علیه و آله ابتدا فرمود که عمر نماز بخواند امّا عمر به بلال گفت: به او بگو که ابوبکر در کنار در است. آن وقت بود که ابوبکر را فرمود که نماز را بخواند.^[۱۸]

برخی دیگر می‌گوید: نخستین کسی که بدون اجازه پیغمبر صلّی الله علیه و آله نماز خواند، عمر بود. چون رسول خدا صلّی الله علیه و آله صدایش را شنید، فرمود: «خداوند و مؤمنان آن را نمی‌پذیرند.»^[۱۹]

در برخی روایات آمده است که پیامبر صلّی الله علیه و آله ابوبکر را فرمود که همان نماز را بخواند که عمر برای مردم خوانده بود.^[۲۰]

در برخی آمده است: عمر نماز خواند و ابوبکر نبود.^[۲۱]

در برخی دیگر گوید: پیغمبر صلّی الله علیه و آله به ابوبکر دستور داد و ابوبکر به عمر گفت: تو با مردم نماز بخوان ولی عمر امتناع کرد.

۲٫ مأمور ابلاغ دستور پیغمبر به ابوبکر

برخی از روایات می‌گوید: عایشه بود.^[۲۲]

برخی دیگر می‌گوید: بلال بود.^[۲۳]

پاره‌ای دیگر می‌گوید: عبدالله بن زمعه بود.^[۲۴]

۳٫ پیشنهاد دهنده

شخصی که به پیغمبر صلّی الله علیه و آله مراجعه و پیشنهاد کرد که به ابوبکر مأموریت دهد، نیز مورد اختلاف است. برخی از روایات می‌گوید: عایشه به تنهایی سه مرتبه و بلکه بیش از سه مرتبه مراجعه کرد.^[۲۵]

برخی دیگر می‌گوید: ابتدا عایشه مراجعه کرد و بعد به حفصه گفت. حفصه هم یک یا دوبار مراجعه کرد و پس از آن‌که پیغمبر صلّی الله علیه و آله با حفصه به تندی سخن گفت: حفصه به عایشه گفت: هیچ‌گاه از تو خیری ندیدم!^[۲۶]

۴٫ نماز مورد دستور

برخی از روایات می‌گوید: نماز عصر بود.^[۲۷]

برخی دیگر می‌گوید: نماز عشا بود.^[۲۸]

برخی دیگر می‌گوید: نماز صبح بود.^[۲۹]

۵٫ خروج پیغمبر صلّی الله علیه و آله

برخی روایات بیان می‌کند که حضرت بیرون آمد و نماز خواند.^[۳۰]

روایات دیگری می‌گوید: پیغمبر صلّی الله علیه و آله سرش را از پشت پرده بیرون آورد و در حالی‌که مردم پشت سر ابوبکر بودند، وقتی چنین دید، پرده را انداخت و با مردم نماز نخواند.^[۳۱]

۶٫ چگونگی نماز پیغمبر پس از خروج از منزل

برخی از روایات می‌گوید: وقتی پیغمبر صلّی الله علیه و آله آمد، ابوبکر می‌خواست عقب بیاید ولی پیغمبر صلّی الله علیه و آله دست خود را به پشت او زد و خود به ابوبکر اقتدا کرد.^[۳۲]

برخی دیگر می‌گوید: ابوبکر پشت سر پیغمبر صلّی الله علیه و آله ایستاد و به او اقتدا کرد.^[۳۳]

برخی دیگر می‌گوید: ابوبکر به پیغمبر صلّی الله علیه و آله اقتدا کرد و مردم به ابوبکر اقتدا کردند.^[۳۴]

برخی دیگر می‌گوید: پیغمبر صلّی الله علیه و آله قرائت نماز را از همان جایی که به ابوبکر رسیده بود شروع کرد.^[۳۵]

۷٫ نشستن پیغمبر کنار ابوبکر

برخی از روایات می‌گوید: در طرف چپ ابوبکر نشست.^[۳۶]

برخی دیگر می‌گوید: در طرف راست ابوبکر بود.^[۳۷]

۸٫ مدّت نماز ابوبکر

برخی روایات می‌گوید: در تمام مدّت بیماری پیغمبر صلّی الله علیه و آله، ابوبکر به جای او نماز می‌خواند.^[۳۸]

پاره‌ای دیگر می‌گوید: هفده نماز به جای پیغمبر صلّی الله علیه و آله خواند.^[۳۹]

برخی دیگر می‌گوید: این مدّت سه روز بود.^[۴۰]

برخی دیگر می‌گوید: شش روز بود.^[۴۱]

از پاره‌ای روایات چنین برمی‌آید که یک روز بوده است.^[۴۲]

۹٫ وقت خروج برای نماز

برخی روایات صراحت دارد که پیغمبر صلّی الله علیه و آله برای همان نمازی بیرون آمد که ابوبکر را مأمور آن کرده بود.^[۴۳]

برخی دیگر صریح است که پس از آن‌که چند روز ابوبکر نماز می خواند، یک روز پیغمبر صلّی الله علیه و آله برای نماز ظهر بیرون آمد.^[۴۴]

برخی دیگر نیز صریح در آن است که برای نماز صبح آمد.^[۴۵]

* طوری که ملاحظه می‌کنید این اختلاف‌ها در جوهره‌ی این حادثه است.

شاید ابوبکر در ابلاغ دستور پیغمبر صلّی الله علیه و آله فریب خورد؛ چنان‌که در حدیث آمده است: «عبدالله بن زمعه، عمر بن خطاب را فریب داد و امر پیغمبر را به او ابلاغ کرد که نماز را بخواند.»

از اخبار هم برنمی‌آید که پیغمبر صلّی الله علیه و آله چندبار دستور داده و یا چندبار برای نماز بیرون آمده است. این‌ها همه اطمینان شخص را نسبت به خصوصیات حادثه و مخصوصاً آنچه مربوط به امر پیغمبر صلّی الله علیه و آله است، از بین می‌برد و از همه این‌ها فقط یک مطلب به اجمال معلوم می‌شود و آن این‌که ابوبکر پیش از آن‌که پیغمبر صلّی الله علیه و آله از منزل بیرون آید، با مردم نماز می‌گزارد.

من گمان می‌کنم، اصل واقعه این بوده که پیغمبر صلّی الله علیه و آله وقتی نتوانست از منزل بیرون بیاید به مردم دستور داد نمازشان را بخوانند بدون آن‌که پیش‌نماز معین کند ولی کسانی در جریان، تصرف کردند و مسئله را به دلخواه خود تأویل نمودند و چون ماوقع به سمع پیغمبر صلّی الله علیه و آله رسید ناچار شد که در حال شدّت درد، به دو نفر تکیه دهد و در حالی‌که پاهایش به زمین کشیده می‌شد، از منزل بیرون آید و به اضطرار نشسته با مردم نماز بخواند تا از این تصرف نابجایی که کار را از دست او بیرون برده بود، در برابر مردم پرده بردارد.^[۴۶]

یا برای مردم آشکار سازد که فردی که نماز را اقامه کرده است،‌ شرایط لازم برای امامت جماعت را مطابق احکام شرعی ندارد. شاید پیغمبر صلّی الله علیه و آله اصلاً دستور نداد، نماز را اقامه کنند تا چه رسد که فردی را برای پیش‌نمازی نام برده باشد امّا برخی فرصت را غنیمت شمردند تا مردم را دچار توهم کنند که فلان فرد معین، پس از رسول خدا صلّی الله علیه و آله مورد پسند است. از این‌رو پیامبر صلّی الله علیه و آله خودش برای نماز بیرون آمد تا این اقدام آنان را در هم شکند!

منبع: اقتباسی از ترجمه کتاب الصحیح من سیره النبی الاعظم صلى الله علیه وآله، ج۱۱، علامه سید جعفر مرتضی عاملی.

[۱]ـ سبل الهدی و الرشاد، ۱۲/۳۰۵؛ ر.ک: المحلّی، ۴/۲۳۹؛ بحار الانوار، ۲۸/۱۴۴؛ صحیح بخاری، ۲/۶۰؛ ۵/۱۴۱؛ فتح الباری، ۸/۱۰۹؛ عمده القاری، ۷/۲۸۰؛ ۱//۶۹؛ صحیح ابن خزیمه، ۳/۷۵؛ صحیح ابن حبان، ۱۴/۵۸۷ـ ۵۸۸؛ تمهید الاوائل و تلخیص الدلائل، ۲۴/۳۹۴؛ شرح مسند ابوحنیفه، ۵۸؛ الثقات، ۲/۱۳۰٫

[۲]ـ سبل الهدی و الرشاد، ۱۲/۲۴۶، ۳۰۵؛ ر.ک: صحیح بخاری، ۱/۱۸۳؛ سنن نسائی، ۴/۷؛ بحار الانوار، ۲۸/۱۴۴؛ فتح الباری، ۸/۱۱۰؛ عمده القاری، ۶/۳؛ السنن الکبری، نسائی، ۱/۶۰۲؛ ۴/۲۶۱؛ الوفاه، نسائی، ۵۶؛ مسند ابویعلی، ۶/۲۸۵؛ الطبقات الکبری، ۲/۲۱۶؛ سیر اعلام النبلاء، ۱۰/۶۲۰؛ البدایه و النهایه، ۵/۲۷۵؛ سیره ابن کثیر، ۴/۵۰۶٫

[۳]ـ مسند احمد، ۶/۲۴۹؛ آفه اصحاب الحدیث، ۸۵؛ الرساله، شافعی، ۲۵۳؛ فتح العزیز، ۴/۳۲۰؛ الاقناع فی حل الفاظ ابی شجاع شربینی، ۱/۱۵۳؛ کشف القناع، ۱/۵۸۰؛ کنز العمّال، ۱۵/۷۴۷؛ شرح صحیح مسلم، نووی، ۴/۱۳۳؛ عون المعبود، ۲/۲۱۹؛ الاستذکار، ۲/۱۷۳؛ تمهید الاوائل و تلخیص الدلائل، ۶/۷۴۰؛ نصب الرأیه، ۲/۵۸؛ الجامع الاحکام القرآن، ۳/۲۱۸٫

[۴]ـ تاریخ الامم و الملوک، ۲/۴۲۹؛ شرح نهج‌البلاغه، ابن ابی‌الحدید، ۱۳/۳۳ـ ۳۵؛ مناقب اهل البیت (علیهم السّلام)، ۳۹۷؛ سفینه النجاه، ۱۴۹٫

[۵]ـ مسند احمد،‌۶/۲۲۴؛ صحیح بخاری، ۱/۱۸۲ـ ۱۸۳؛ صحیح مسلم، ۲/۲۳؛ آفه اصحاب الحدیث، ۵۷/۵۹؛ سبل الهدی و الرشاد، ۱۲/۲۴۴ـ ۲۴۵؛ المجموع، ۴/۲۴۱؛ المبسوط، سرخسی، ۱/۲۱۴؛ بدائع الصنائع، ۱/۱۴۲؛ بحار الانوار، ۲۸/۱۳۷ـ ۱۳۸؛ سنن ابن ماجه،‌ ۱/۳۸۹؛ مسند احمد، ۶/۲۱۰، ۲۲۴؛ السنن الکبری، بیهقی، ۲/۳۰۴؛ ۳/۸۱، ۹۴؛ السنن الکبری، نسائی، ۱/۲۹۳؛ مسند ابن راهویه، ۳/۸۳۱؛ عمده القاری، ۵/۱۸۶، ۲۴۸ـ ۲۵۰؛ صحیح ابن خزیمه، ۳/۵۳؛ شرح معانی الآثار، ۱/۴۰۶؛ صحیح ابن حبان، ۵/۴۸۵، ۴۸۹، ۴۹۸؛ ۱۵/۲۹۲؛ کنز العمّال، ۵/۶۳۴٫

[۶]ـ آفه اصحاب الحدیث؛ ۵۸ـ ۵۹؛ ۸۵؛ صحیح بخاری، ۱/۱۷۵؛‌ صحیح مسلم، ۲/۲۱؛‌ سنن نسائی، ۲/۱۰۲؛ السنن الکبری، بیهقی، ۳/۸۱؛ ۸/۱۵۱؛ معرفه السنن و الآثار، ۲/۳۵۹؛ نصب الرأیه، ۲/۵۲؛ امتاع الاسماع، ۱۴/۴۵۵؛ مسند ابن راهویه، ۲/۵۰۵؛ بحار الانوار، ۲۸/۱۴۲؛ جامع الاصول، ۱۱/۳۸۲ـ ۳۸۳؛ سنن الدارمی، ۱/۲۸۸؛ سفینه النجاه، ۱۴۸ـ ۱۴۹٫

[۷]ـ سبل الهدی و الرشاد، ۱۲/۲۴۵؛ البدایه و النهایه، ۵/۲۵۴؛ سیره ابن کثیر، ۴/۴۶۲؛ نیل الاوطار، ۱/۳۰۶؛ الطرائف فی معرفه مذاهب الطوائف، ۲۲۸؛ بحار الانوار، ۲۸/۱۴۱؛ مسند احمد،‌ ۲/۵۲؛ ۶/۲۵۱؛ سنن الدرامی، ۱/۲۸۷؛ سنن نسائی، ۲/۱۰؛ السنن الکبری، بیهقی، ۳/۸۰؛ ۸/۱۵۱؛ عمده القاری، ۵/۲۱۵؛ المصنّف، ابن ابی شیبه، ۲/۲۲۹؛ ۸/۵۶۹؛ مسند ابن راهویه، ۲/۵۰۴؛ السنن الکبری، نسائی، ۱/۲۹۳؛ ۴/۲۵۵؛ الوفاه، نسائی، ۲۹؛ صحیح ابن حبان، ۵/۴۸۱؛ معرفه السنن و الآثار، ۲/۳۵۸؛ نصب الرأیه، ۲/۵۲؛ کنز العمّال، ۷/۲۶۷؛ شرح مسند ابوحنیفه، ۱۰۱؛ الطبقات الکبری، ۲/۲۱۸ الثقات، ۲/۱۳۲؛ البدایه و النهایه، ۵/۲۴۵؛ امتاع الاسماع، ۱۴/۴۵۴؛ ۴۶۳؛ سیره ابن کثیر، ۴/۴۶۳٫

[۸]ـ سبل الهدی و الرشاد، ۱۲/۲۴۵؛ المجموع، ۴/۲۶۶؛ الشرح الکبیر، ۲/۶۴؛ بدائع الصنائع، ۱/۱۴۲؛ المغنی، ابن قدامه، ۲/۴۸؛ نیل الاوطار، ۱/۳۰۶؛ ۳/۱۸۴؛ الافصاح، ۲۰۵؛ الطرائف فی معرفه مذاهب الطوائف، ۲۲۸؛ بحار الانوار، ۲۸/۱۳۶ـ ۱۴۱، ۱۴۱، ۱۶۵، ۳۶۲؛ مسند احمد، ۶/۲۵۱؛ سنن الدارمی، ۱/۲۸۸؛ صحیح بخاری، ۱/۱۶۷؛ صحیح مسلم، ۲/۲۱ـ ۲۴؛ سنن ابن ماجه، ۱/۳۹۰؛ سنن نسائی، ۲/۱۰۲؛ فتح الباری، ۲/۱۳۰، ۱۷۱؛ السنن الکبری، نسائی، ۱/۲۹۳؛ السنن الکبری، بیهقی، ۳/۸۰ـ ۸۲؛ عمده القاری، ۵/۱۸۷؛ تحفه الاحوذی، ۲/۲۹۶؛ المصنّف،‌ابن ابی شیبه، ۲/۲۲۹؛ ۸/۵۶۹؛ تمهید الاوائل و تلخیص الدلائل، ۶/۱۴۵؛ ۲۲/۳۱۷، ۳۲۱؛ صحیح ابن حبان، ۵/۴۸۱ـ ۴۸۶؛ ۱۴/۵۶۷ـ ۵۶۸؛ نصب الرأیه، ۲/۵۲ـ ۵۶؛ موارد الظمآن، ۲/۶۱؛ مسند ابن راهویه، ۲/۱۱۰، ۵۰۵؛ مسند ابویعلی، ۳/۴۳۸؛ المواقف،‌ ۳/۶۱۰؛ شرح مسند ابو حنیفه، ۱۰۱؛ العلل، ۳/۳۱۱؛ الثقات، ۲/۱۳۲؛ الطبقات الکبری، ۲/۲۱۸؛ کنز العمّال، ۷/۲۶۸؛ معرفه السنن و الآثار، ۲/۳۵۹؛ الاستذکار، ۲/۱۷۳؛ تاریخ بغداد، ۳/۴۴۳؛ ۹/۱۸۷؛ تاریخ مدینه دمشق، ۲۰/۱۶۶؛ الکامل فی التاریخ، ۲/۳۲۲؛ البدایه و النهایه، ۵/۲۵۳ـ ۲۵۴؛ امتاع الاسماع، ۱۴/۴۶۳؛ الاستغاثه، ۲/۱۵؛ ۴/۴۶۰ـ ۴۶۳؛ سیره حلبی، ۳/۴۶۵٫

[۹]ـ سبل الهدی و الرشاد، ۱۲/۲۴۵؛ تاریخ الامم و الملوک، ۲/۴۴۰؛ سیره حلبی، ۳/۴۶۷؛ العبر و دیوان المبتدأ و الخبر، ۲/۲۶۲؛ سیره ابن هشام، ۴/۱۰۶۸؛ امتاع الاسماع، ۱۴/۴۷۵٫

[۱۰]ـ سبل الهدی و الرشاد، ۸/۱۹۴؛ ۱۲/۲۴۵؛ المغنی، ابن قدامه، ۲/۴۹؛ تنویر الحوالک، ۵۹؛ الشرح الکبیر، ۲/۴۹؛ نیل الاوطار، ۳/۲۰۷؛ بحار الانوار، ۲۸/۱۴۲؛ حاشیه السندی، ۲/۱۰۰؛ عمده القاری، ۵/۱۸۷؛ مسند احمد، ۳/۲۴۳؛ ۶/۱۵۹؛ الجامع الصحیح، ۱/۲۲۶؛ تحفه الاحوذی، ۲/۲۹۶؛ نصب الرأیه، ۲/۵۶؛ الاحکام، ابن حزم، ۴/۴۸۴؛ تاریخ بغداد، ۲/۳۶؛ سیره ابن کثیر، ۴/۴۶۴؛ البدایه و النهایه، ۵/۲۵۴؛ سیره حلبی، ۳/۴۶۵٫

[۱۱]ـ مناقب آل ابی‌طالب، ۱/۲۰۳؛ بحار الانوار، ۲۲/۵۲۱٫

[۱۲]ـ مسند احمد، ۱/۳۵۶؛ آفه اصحاب الحدیث، ۶۰؛ تاریخ مدینه دمشق، ۸/۱۸؛ شرح معانی الآثار، ۱/۴۰۵؛ سنن ابن ماجه ۱/۳۹۱٫

[۱۳]ـ مسند احمد، ۱/۳۵۵ـ ۳۵۶؛ فتح الباری، ۲/۱۴۵؛ سنن ابن ماجه، ۱/۳۹۱؛ عمده القاری، ۴/۱۰۷؛ نصب الرأیه، ۲/۵۹؛ الطبقات الکبری، ۳/۱۸۳؛ المصنّف، ابن ابی‌شیبه، ۲/۹۹٫

[۱۴]ـ آفه اصحاب الحدیث، ۶۲ـ ۶۴٫

[۱۵]ـ الاستذکار، ۲/۱۷۶٫

[۱۶]ـ ر.ک: عمده الاقری، ۵/۱۹۱٫

[۱۷]ـ تاریخ الامم و الملوک، ۲/۴۳۹٫

[۱۸]ـ سیره حلبی، ۳/۴۶۲٫

[۱۹]ـ سبل الهدی و الرشاد، ۱۱/۱۵۷٫

[۲۰]ـ سیره ابن هشام، ۴/۱۰۶۶٫

[۲۱]ـ مسند احمد، ۴/۳۲۲٫

[۲۲]ـ کنز العمّال، ۷/۲۶۶٫

[۲۳]ـ سنن ابوداود، ۱/۲۱۴٫

[۲۴]ـ المواقف، ۳/۶۳۱٫

[۲۵]ـ بدائع الصنائع، ۱/۱۴۲؛ مسند احمد، ۶/۳۴٫

[۲۶]ـ صحیح بخاری، ۱/۱۶۵٫

[۲۷]ـ سنن ابوداود، ۱/۲۱۴٫

[۲۸]ـ صحیح بخاری، ۱/۱۶۸٫

[۲۹]ـ  مجمع الزوائد، ۱/۳۳۰٫

[۳۰]ـ مسند احمد، ۱/۳۵۶٫

[۳۱]ـ مسند ابویعلی، ۱/۲۵۰٫

[۳۲]ـ سیره ابن هشام، ۴/۱۰۶۸٫

[۳۳]ـ مسند احمد، ۵/۳۳۶٫

[۳۴]ـ عمده القاری، ۵/۲۱۵٫

[۳۵]ـ مسند احمد، ۱/۳۵۵ـ ۳۵۶؛ فتح الباری، ۲/۱۴۵؛ المصنّف، ابن ابی‌شیبه، ۲/۹۹؛ نیل الاوطار، ۲/۲۳۲؛ سنن ابن ماجه، ۱/۳۹۱؛ عمده القاری، ۴/۱۰۷؛ نصب الرأیه، ۲/۵۹؛ الطبقات الکبری، ۳/۱۸۳٫

[۳۶]ـ مسند احمد، ۱/۲۳۱٫

[۳۷]ـ همان، ۳۵۶٫

[۳۸]ـ الأم، ۷/۲۱۰٫

[۳۹]ـ تاریخ الامم و الملوک، ۲/۴۴۰٫

[۴۰]ـ الکامل فی التاریخ، ۲/۳۲۲٫

[۴۱]ـ اسد الغابه، ۴/۶۸٫

[۴۲]ـ عمده القاری، ۵/۲۱۶٫

[۴۳]ـ صحیح بخاری، ۱/۱۶۲٫

[۴۴]ـ همان، ۱۶۸٫

[۴۵]ـ الأم، ۱/۹۹٫

[۴۶]ـ السقیفه، ۵۲ـ ۵۴٫