شیعه همچون دیگر مذاهب مختلف اسلامی بر آن است که انجام هر یک از نمازهای واجب در وقت خودش برتر و مستحب است، ولی بر اساس روایات رسیده از پیامبر و اهل بیتش: و نیز به جهت تسهیل امور و پیش گیری از رنج و زحمت، حکم به جواز جمع بین دو نماز نموده است، برخلاف اهل‌سنت که اکثر آنان جمع بین دو نماز در یک وقت را جایز نمی دانند.

 در این مجال شایسته است دیدگاه های فقهی درباره این موضوع ذکر گردد:

۱ – همه گروه های اسلامی در این مسأله اتفاق نظر دارند که در سرزمین عرفات و در روز «عرفه» می توان هر دو نماز ظهر و عصر را در وقت ظهر، با هم و بدون فاصله ادا نمود، و نیز در مشعر و مزدلفه نیز جایز است نماز مغرب و عشا را در وقت عشا به جا آورد.

۲ – حنفی ها می گویند: جمع بین نماز ظهر و عصر در یک وقت، و نماز مغرب و عشا در یک وقت، تنها در همان دو مورد «عرفه» و «مزدلفه» جایز است و در سایر موارد، نباید صورت پذیرد.

۳ – حنبلی ها، مالکی ها و شافعی می گویند: جمع بین دو نماز ظهر و عصر و یا جمع میان نماز مغرب و عشا در یک وقت خاص، علاوه بر دو مورد مذکور، در حالت سفر و مسافرت نیز جایز است. برخی از این مذاهب فقهی، با هم خواندن دو نماز را، در موارد اضطراری، مانند زمانی که باران ببارد و یا نمازگزار بیمار یا در هراس از دشمن باشد، جایز می دانند.

۴ – شیعه بر آن است که هر یک از نمازهای ظهر و عصر و نمازهای مغرب و عشا، یک «وقت خاص» دارند و یک «وقت مشترک».

به عنوان مثال وقت خاص نماز ظهر، از آغاز ظهر شرعی (وقت زوال) است تا مقدار زمانی که چهار رکعت نماز خوانده می شود، در این مدت محدود، تنها نماز ظهر را می توان به جا آورد. وقت خاص نماز عصر، زمانی است که از آن لحظه تا وقت غروب، تنها به اندازه مدت خواندن نماز عصر، فرصت باشد. وقت مشترک بین دو نماز ظهر و عصر، از انتهای وقت خاص نماز ظهر تا ابتدای وقت خاص نماز عصر است.

شیعه بر اساس ادله فقهی بر این باور است که در تمام این وقت مشترک، می توانیم نماز ظهر و عصر را با هم و بدون فاصله بخوانیم اگرچه مستحب است هر نمازی را در وقت خاص خود انجام داد.[۱]

در این جا لازم است به روایات فراوانی که درباره جواز با هم خواندن دو نماز به دست ما رسیده، نیز اشاره ای گذرا بشود؛ از آنجا که جواز جمع بین دو نماز از امور پذیرفته شده نزد پیروان اهل بیت(علیهم السلام) است، برای اثبات این مدعی به روایاتی که در منابع معتبر اهل‌سنت آمده اکتفا می کنیم:

۱ – ابوعبدالله بخاری صاحب «صحیح بخاری» باب ویژه ای را به نام «باب تأخیر الظّهر إلی العصر» گشوده، که خود این عنوان، گویاترین گواه بر آن است که می توان نماز ظهر را به تأخیر انداخت و در وقت نماز عصر، هر دو را با هم به جا آورد. آن گاه بخاری این روایت را می آورد: «إنّ النّبی(صلی الله علیه و آله و سلم) صلّی بالمدینه سبعاً و ثمانیاً، الظّهر و العصر، و المغرب و العشاء»؛[۲] «پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) هفت رکعت نماز (نماز مغرب و عشا) و هشت رکعت نماز (نماز ظهر و عصر) را در مدینه به جای آورد».

از این روایت به خوبی روشن می گردد که نه تنها می توان نماز ظهر را به تأخیر انداخت و در وقت نماز عصر، هر دو را با هم ادا نمود، بلکه به قرینه سیاق استفاده می شود که به پیروی از پیامبر گرامی(صلی الله علیه و آله و سلم)، می توان نماز مغرب را نیز به تأخیر انداخت و در وقت نماز عشا به جای آورد. این روایت دلالت می کند که در شرایط عادی و معمولی می توان بین دو نماز جمع نمود.

۲ – مسلم بن حجاج در کتاب «صحیح مسلم» بابی را گشوده تحت عنوان «باب الجمع بین الصّلاتین فی الحَضر» و چندین روایت در جواز جمع بین دو نماز ذکر می کند:

«عن ابن عباس؛ قال: صلّی رسولُ الله(صلی الله علیه و آله و سلم) الظّهر و العصر جمیعاً، و المغرب و العشاء جمیعاً، فی غیرخوفٍ و لا سفر»؛[۳] «پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) هر دو نماز ظهر و عصر را با هم خواند و هر دو نماز مغرب و عشا را نیز با هم به جا آورد، بدون این که از دشمن بهراسد و یا در سفر باشد»

جالب آن است که ابن عباس علت آن که پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) دو نماز را با هم خواندند، این گونه بیان می کند: «أراد أن لا یُحرِجَ أحداً من أمّته»؛[۴] «پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) خواستند که امت خود را به سختی و مشقت نیاندازند»؛ یعنی مصلحت تسهیل و سهولت در زندگی اقتضا می کند که جایز باشد انسان بین دو نماز را جمع نماید.

مسلم در صحیح خود روایت دیگری در خصوص جواز جمع بین دو نماز بیان می کند: «قال ابن عباس: جَمَعَ رسولُ الله(صلی الله علیه و آله و سلم) بین الظّهر و العصر، و المغرب و العشاء، بالمدینه، فی غیر خوفٍ و لا مَطَرٍ»؛[۵] «پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) بین نمازهای ظهر و عصر و مغرب و عشا جمع نمود در مدینه، بدون این که خوف و ترسی یا بارندگی در کار باشد».

۳ – مالک بن أنس رئیس مذهب مالکی در کتاب خود «الموطّأ» بابی را گشوده تحت عنوان «باب الجمع بین الصلاتین فی الحضر و السّفر» و روایات گوناگونی را در جواز جمع بین دو نماز می آورد: «صلّی رسولُ الله(صلی الله علیه و آله و سلم) الظّهر و العصر جمعیاً، والمغرب والعشاء جمیعاً فی غیرخوف و لا سفرٍ»؛[۶] «پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) نماز ظهر و عصر را با هم خواند و نیز نماز مغرب و عشا را با هم به جا آورد بدون هیچ ترسی و بدون آن که در سفر باشد»

۴ – احمد بن حنبل پیشوای مذهب حنبلی در مسند خود از عبدالله بن شقیق چنین نقل می کند: «ابن عباس پس از نماز عصر، برای ما سخنرانی نمود تا آن گاه که خورشید غروب کرد و ستارگان آشکار شدند و مردم ندای نماز دادند و در آن میان، مردی از قبیله بنی تمیم به تکرار کلمه «نماز» پرداخت. ابن عباس، خشمگین گردید و گفت: آیا تو می خواهی سنّت پیامبر را به من بیاموزی؟ من شاهد و ناظر بودم که رسول خدا بین نماز ظهر و عصر و نماز مغرب و عشا جمع نمود»؛[۷] «شهدتُ رسول الله(صلی الله علیه و آله و سلم) جمع بین الظّهر والعصر، والمغرب والعشاء» در ادامه حدیث آمده که ابوهریره نیز همین ادعای ابن عباس را تأیید نمود.

از مجموع این روایات به دست می آید که پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) و صحابه گران قدر ایشان در شرایط عادی بین دو نماز ظهر و عصر و مغرب و عشا را با هم جمع می کردند بدون این که ترس یا بارندگی یا در حال مسافرت باشند، و این دلالت بر جواز این کار می کند.

شایان ذکر است که یکی از دانشمندان اهل‌سنت به نام «شیخ احمد صدیق غماری» هم سو با دیدگاه امامیه معتقد است که غیرمسافر نیز می تواند نماز خود را جمع بخواند، وی کتابی در جواز جمع بین دو نماز تألیف کرده به نام «إزاله الحظر عمّن جمع بین الصّلاتین فی الحَضر».[۸]

پی نوشت ها

[۱] – کتاب الفقه علی المذاهب الاربعه و مذهب اهل البیت(علیهم السلام)، ج ۱، ص ۶۲۰ و ۶۲۱٫

[۲] – صحیح بخاری، ج ۱، ص ۲۰۱، باب تأخیر الظّهر الی العصر.

[۳] – صحیح مسلم، ج ۱، ص ۴۸۹، باب الجمع بین الصّلاتین فی الحَضَر.

[۴] – همان، ج ۱، ص ۴۹۰٫

[۵] – صحیح مسلم، ج ۱، ص ۴۹۱٫

[۶] – الموطّأ، مالک بن انس، ج ۲، ص ۱۲٫

[۷] – مسند احمد بن حنبل، ج ۱، ص ۴۱۶، حدیث ۲۲۶۹٫

[۸] – فقه تطبیقی، محمد جواد مغنیه، ص ۶۹٫