به چه دلیل ادعا مىکنید که انقلاب اسلامى ایران متأثر از قیام امام حسین (علیه‌السلام) و فرهنگ عاشورا است؟ نقش آن در پیدایش، پیروزى و تداوم انقلاب اسلامى چیست؟
از دیدگاه بسیارى از اندیشمندان و متفکرانى که در زمینه تبیین علل و عوامل پیروزى انقلاب اسلامى ایران، نظریه‌پردازى نموده‌اند، عامل مذهب از قوى‌ترین و اصلى‌ترین عواملى است که در پیدایش و پیروزى انقلاب اسلامى نقش بسزایى ایفا نموده است.[۱]
میشل فوکو فیلسوف مشهور فرانسوى و نظریه پرداز پست مدرنیسم، در تحلیل و بررسى عوامل انقلاب اسلامى از «معنویت گرایى سیاسى» نام مى‌برد. به نظر او، روح انقلاب اسلامى در این حقیقت یافت مى‌شود که ایرانیان از خلال انقلاب خود در جست و جوى ایجاد تحوّل و تغییر در خویش بودند. هدف اصلى آنان ایجاد یک تحول بنیادین در وجود فردى و اجتماعى، حیات اجتماعى و سیاسى و در نحوه تفکر و شیوه نگرش بود… آنان راه اصلاح را در اسلام یافتند. اسلام براى آنان هم دواى درد فردى و هم درمان بیمارى‌ها و نواقص جمعى بود.[۲]
آصف حسین در کتاب «ایران اسلامى: انقلاب و ضد آن» بر این نکته تأکید دارد که باید مطالعه انقلاب با توجه به عنصر ایدئولوژى، نقش اپوزیسیون اسلامى، مشروعیت، آموزش‌ها و خصوصا رهبرى صورت گیرد.[۳] حامد الگار نیز در کتاب «ریشه‌هاى انقلاب اسلامى»؛ سه عامل «تشیع، رهبرى امام خمینى رحمه‌الله و طرح اسلام به عنوان یک ایدئولوژى» را به عنوان ریشه‌هاى انقلاب مطرح مى‌کند.[۴]
از سوى دیگر مرورى بر ادبیات سیاسى رایج در روند وقوع انقلاب اسلامى، شعارها، سخنرانى‌ها و بیانیه‌هاى انقلابیان و رهبران نهضت، بیانگر این واقعیت است که از میان عناصر مذهبى، «فرهنگ عاشورا و نهضت امام حسین (علیه‌السلام) »، نقش بسزایى در این زمینه ایفا نموده است. مؤلفه‌هاى فرهنگ و تعالیم عاشورا عبارت‌اند از:
۱ – فرهنگ شهادت،
۲ – فرهنگ مبارزه مستمر حق با باطل،
۳ – فرهنگ طاغوت ستیزى و طاغوت زدایى،
۴ – اصل پیروى از رضاى خدا و مصالح مسلمین،
۵ – فرهنگ پیشگیرى از جرم و فساد قبل از وقوع آن در فرهنگ نظارت عمومى و امر به معروف و نهى از منکر.[۵]
این مؤلفه‌ها در پیدایش و پیروزى انقلاب اسلامى، نقش و تأثیر بسزایى داشته و حفظ و تداوم انقلاب اسلامى نیز در گرو حرکت در این چارچوب مى‌باشد. اکنون جهت آگاهى بیشتر بحث را در چند محور با کمى تفصیل بیشتر پى مى‌گیریم:
یک. تأثیر فرهنگ عاشورا در پیدایش انقلاب اسلامى
۱ – تأثیر بر اهداف و انگیزه‌هاى انقلابیان
هدف و انگیزه مردم ایران از انقلاب اسلامى، نابودى ظلم، استبداد و استکبار و بر پایى حکومت عدل الهى و اجراى احکام اسلامى به عنوان «معروف» و جلوگیرى از وابستگى به اجانب و بیگانگان به عنوان «منکر» بود. اینها همان انگیزه و هدف امام حسین (علیه‌السلام) از قیام عاشورا بود آنجا که مى‌فرماید: «انما خرجتُ لطلب الاصلاح فى امه جدّى ارید ان آمر بالمعروف و انهى عن المنکر و اسیر بسیره جدّى و ابى على ابن ابى طالب (علیه‌السلام) ».
اگر یزید بن معاویه تجاهر به فسق و فجور داشت، خاندان پهلوى نیز همان گونه عمل مى‌کردند و به عنوان نمونه باید گفت: اسلام زدایى را تا آنجا رساندند که به طور رسمى تاریخ هجرت پیامبر اکرم صلى‌الله‌علیه‌و‌آله را به تاریخ شاهنشاهى تبدیل کردند: امام راحل رحمه‌الله درباره تأثیر عاشورا بر اهداف و انگیزه‌هاى انقلاب اسلامى مى‌فرماید: «حضرت سید الشهدا به همه آموخت که در مقابل ظلم، در مقابل ستم، در مقابل حکومت جائر چه باید کرد».[۶]
برخى از علماى اسلامى بر این عقیده‌اند که مهم‌ترین انگیزه امام حسین (علیه‌السلام) از این قیام، ایجاد حکومت اسلامى بوده است. امام خمینى رحمه‌الله، در این زمینه مى‌فرماید: «زندگى سیدالشهدا، زندگى حضرت صاحب (علیه‌السلام) ، زندگى همه انبیاى عالم، همه انبیا ـ از اول، از آدم تا حالا ـ همه‌شان این معنا بوده است که در مقابل حکومت جور، حکومت عدل را مى‌خواستند درست کنند».[۷]
ازاین‌رو یکى از مهم‌ترین شعارهاى انقلابیون انقلاب، این بود:
«نهضت ما حسینیه، رهبر ما خمینیه»
۲ – تأثیر بر رهبرى انقلاب
وجود رهبرى حسین‌گونه همچون امام خمینى رحمه‌الله، یکى از مهم‌ترین تأثیرات نهضت عاشورا در پیدایش انقلاب اسلامى بود.
مردم ایران، صلابت، شهامت، شجاعت، قاطعیت، سازش ناپذیرى و روح حماسى حضرت امام حسین (علیه‌السلام) را در شخصیت امام خمینى رحمه‌الله متجلى مى‌دیدند و شرایطى که امام حسین (علیه‌السلام) براى رهبر و حاکم جامعه اسلامى توصیف مى‌نمود، در او مى‌یافتند.
شعار انقلابیان «خمینى، خمینى تو وارث حسینى» مبیّن این امر است.
۳ – تأثیر بر شیوه مبارزه
در فرهنگ مکاتب مادى نباید مشت به نبرد با درفش برود؛ اما مردم ایران تحت تأثیر نهضت عاشورا، روحیه شهادت‌طلبى امام حسین (علیه‌السلام) و اصحابش را در خاطره‌ها مجددا تکرار مى‌کردند. هنگامى جوانان انقلابى با شعارهاى «اللّه‌اکبر» و «توپ، تانک، مسلسل، دیگر اثر ندارد …» با تانک‌ها و مسلسل‌هاى رژیم ستم شاهى مقابله مى‌نمودند، امام راحل مى‌فرمود:
«کیفیت مبارزه را اینکه قیام در مقابل یک حکومت قلدرى که همه جا را در دست دارد، با یک عده معدود باید چه طور باشد، اینها چیزهایى است که حضرت سیدالشهدا به ملت آموخته است».[۸]
مردم از فرد ستیزى به دور بوده و تحت تأثیر رأفت اسلامى و با الهام از سیره امام حسین (علیه‌السلام) با دشمنان خود (مانند حر بن یزید ریاحى و …) با شعار «گل در مقابل گلوله»، فریاد مى‌زدند: «ارتش ایران حسینى شده، رهبر ایران خمینى شده».[۹]
۴ – تأثیر از طریق ایام و اماکن عزادارى
ایام عزادارى امام حسین (علیه‌السلام) و اماکن ـ از قبیل مساجد، تکایا و خیمه‌هاى عزادارى امام حسین (علیه‌السلام) ـ به عنوان مهم‌ترین زمان و مکان براى فعالیت نیروهاى انقلاب و بیدارى مردم از مفاسد حکومت پهلوى و سازماندهى آنان براى راهپیمایى، تظاهرات و فعالیت‌هاى انقلابى، محسوب مى‌گردید.
اساسا در طول دو ماه محرم و صفر در سال اوج‌گیرى انقلاب اسلامى، نقطه اوج آن؛ یعنى، همان تاسوعا و عاشوراى حسینى بود که به کلى پایه‌هاى اسلامى رژیم ستم‌شاهى لرزید.
سران ساواک در تحلیل‌هاى درون سازمانى خود گفته بودند: اگر ما بتوانیم ماه محرم را به خوبى پشت سر بگذاریم، رژیم پهلوى ماندنى است و همه دیدیم که بعد از اربعین حسینى در سال ۱۳۹۹ ه.ق رژیم ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهى در کمتر از یک ماه ساقط شد.[۱۰]
دو. تأثیر فرهنگ عاشورا در پیروزى انقلاب اسلامى
با مرورى بر مقاطع سرنوشت‌ساز در پیروزى انقلاب اسلامى، مشخص مى‌شود که نقطه آغازین آنها از ایام عزادارى امام حسین (علیه‌السلام) و با الهام از آموزه‌هاى نهضت عاشورا بود:
۱ – قیام ۱۵ خرداد ـ که نقطه عطفى در تاریخ انقلاب شمرده مى‌شود ـ به دنبال سخنرانى شدیداللحن حضرت امام رحمه‌الله در بعدازظهر عاشورا (۱۳ خرداد ۱۳۴۲) به وقوع پیوست. ایشان در مورد قیام ۱۵ خرداد فرمود:
«ملت عظیم الشأن در سالروز این قیام فاجعه انفجارآمیزى که مصادف با ۱۵ خرداد ۴۲ بود، با الهام از عاشورا آن قیام کوبنده را به بار آورد. اگر عاشورا و گرمى و شور انفجارى آن نبود، معلوم نبود چنین قیامى بدون سابقه و سازماندهى، واقع شود».[۱۱]
۲ – ۱۷ شهریور نیز یکى از مقاطع مهم انقلاب بود که تحت تأثیر عاشورا و فرهنگ آن شکل گرفت: «۱۷ شهریور مکرر عاشورا و میدان شهدا مکرر کربلا و شهداى ما مکرر شهداى کربلا و مخالفان ملت ما مکرر یزید و وابستگان او هستند».[۱۲]
۳ – اعلامیه تاریخى امام خمینى رحمه‌الله در روز ۲۱ بهمن ۱۳۵۷ مبنى بر شکستن کودتا و حکومت نظامى رژیم ـ که تصمیم داشتند رهبران اصلى انقلاب را دستگیر کرده، و به زعم خویش به انقلاب براى همیشه پایان دهند ـ عملاً نوعى حماسه عاشورایى محسوب مى‌شد.
مردم تحت تأثیر اعلامیه و فرمان حسین زمان خویش، به خیابان‌ها ریخته و توطئه‌هاى رژیم را درهم شکستند.
امام راحل رحمه‌الله در این زمینه مى‌فرماید:
«اگر قیام حضرت سیدالشهدا (علیه‌السلام) نبود، امروز هم ما نمى‌توانستیم پیروز بشویم. تمام این وحدت کلمه‌اى که مبدأ پیروزى ما شد، براى خاطر این مجالس عزادارى مجالس سوگوارى و این مجالس تبلیغ و ترویج اسلام شد».[۱۳]
سه. تأثیر فرهنگ عاشورا بر حفظ و تداوم انقلاب اسلامى
فرهنگ عاشورا نه تنها عامل پیدایش اصل انقلاب و زمینه‌ساز پیروزى آن در مراحل مختلف بوده است؛ بلکه همین فرهنگ عامل اساسى حفظ و تداوم انقلاب اسلامى نیز محسوب مى‌گردد.
اگر انقلاب اسلامى بخواهد بر مبناى آن فرهنگى که شکل گرفته است تداوم یابد؛ باید توجه مستمرى به همان فرهنگ داشته باشد: روحیه شهادت‌طلبى، آزادگى و شرف، عزت نفس، مبارزه با فروع ظلم و ستمگرى، مخالفت با تخطّى از احکام اسلام و … در عرصه‌هاى مختلف سیاست خارجى و روابط با دیگر کشورها و نیز عرصه سیاست داخلى ـ از سیاست‌گذارى در ابعاد مختلف اقتصادى، اجتماعى، سیاسى، فرهنگى و غیره گرفته تا بخش‌هاى اجرایى و … .
همه باید پایبند به آموزه‌هاى نهضت امام حسین (علیه‌السلام) و فرهنگ عاشورا باشند. اگر انقلاب اسلامى توانسته است از کلیه توطئه‌ها جان سالم به در برد؛ اگر جنگ تحمیلى هشت ساله ـ که از سوى تمامى قدرت‌هاى جهانى پشتیبانى مى‌شد ـ نتوانست این انقلاب مردمى و اسلامى را از پاى درآورد؛ اگر تهدیدهاى دشمنان اسلام، امپریالیسم تبلیغاتى، محاصره اقتصادى، کودتاى نظامى و … هیچ‌کدام کوچک‌ترین خللى در عزم و اراده نظام اسلامى وارد نکرده است، همه و همه به دلیل همان فرهنگ عاشورایى ملت ایران بوده است.[۱۴]
امام خمینى رحمه‌الله در این زمینه مى‌فرماید:
«این محرّم را زنده نگه دارید. ما هر چه داریم از این محرم است. از این قتل سیدالشهدا است و شهادت او است. ما باید به عمق این شهادت و تأثیر این شهادت در عالم برسیم و توجه کنیم که تأثیر او هم امروز هم هست. اگر این مجالس وعظ و خطابه و عزادارى و اجتماعات سوگوارى نبود، کشور ما پیروز نمى‌شد. همه در تحت بیرق امام حسین (علیه‌السلام) قیام کردند. الان هم مى‌بینید که در جبهه‌ها وقتى که نشان مى‌دهند آنها را، همه با عشق امام حسین (علیه‌السلام) است که دارند جبهه‌ها را گرم نگه مى‌دارند».[۱۵]
ایشان در جاى دیگر مى‌فرماید:
«فداکارى حضرت سیدالشهدا (علیه‌السلام) است که اسلام را براى ما زنده نگه داشته است … باید بدانید که اگر بخواهید نهضت شما محفوظ بماند، باید این نهضت‌ها را حفظ کنید».[۱۶]
نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها
نویسنده:گروه مؤلفان
[۱] – به عنوان نمونه ر.ک: زنجانى، عمید، انقلاب اسلامى ایران و ریشه آن؛ روحانى، سید حمید، نهضت امام خمینى رحمه‌الله؛ محمدى، منوچهر، تحلیلى بر انقلاب اسلامى؛ دوانى، على، نهضت روحانیون ایران؛ کدیور، جمیله، رویارویى انقلاب اسلامى ایران و آمریکا و … .
[۲] – میشل فوکو، ایرانى‌ها چه رؤیاى در سر دارند؟ ترجمه حسین معصومى همدانى.
[۳] – به نقل از ضیافت‌هاى نظرى بر انقلاب اسلامى «مجموعه مقالات» عبدالوهاب فراتى، ص۲۹۷٫
[۴] – همان.
[۵] – هاشم هاشم زاده هریسى، اصول فرهنگ و تعالیم عاشورا، چکیده مقالات گنگره بین المللى امام خمینى رحمه‌الله و فرهنگ عاشورا؛ مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى رحمه‌الله، ص۱۸۹٫
[۶] – قیام عاشورا در کلام و بیان امام خمینى رحمه‌الله، ص۵۵٫
[۷] – همان، ص۳۸٫
[۸] – صحیفه امام، ج۱۷، ص۵۶٫
[۹] – کواکیان، مصطفى، هفت قطره از جارى زلال اندیشه امام خمینى رحمه‌الله، ص ۲۲۹٫
[۱۰] – راهپیمایى عظیم مردم ایران در روز اربعین برابر با ۲۹/۱۰/۱۳۵۷ بود که پس از ۲۳ روز در ۲۲/۱۱/۱۳۵۷ انقلاب اسلامى پیروز شد.
[۱۱] – صحیفه امام، ج۱۶، ص ۲۹۰٫
[۱۲] – همان، ص۳۴۶٫
[۱۳] – صحیفه امام، ج ۱۶، ص ۳۴۶٫
[۱۴] – هفت قطره، همان، ص۲۳۵٫
[۱۵] – صحیفه امام، ج ۱۷، ص ۵۸٫
[۱۶] – همان، ج ۱۵، ص ۳۳۱ و ۲۳۰ و جهت مطالعه درباره تأثیرات فرهنگ عاشورا بر انقلاى اسلامى ر.ک: فراتى، عبدالوهاب، ضیافتى نظرى بر انقلاب اسلامى مجموعه مقالات، ص ۹۱؛ فصلنامه حکومت اسلامى، سال هشتم، شماره اول بهار ۸۲، (ش ۲۸)، ص ۳۹۶٫
پاسخ دهید