مجلس خبرگان رهبرى یکى از نهادهاى اساسى کشور است که هرچند نقش آن در فرایندهاى خُرد کشور، محسوس نیست، ولى از جایگاه بسیار مهم و حیاتى در امر مدیریت کلان نظام اسلامى، تداوم و کارآمدى آن برخوردار مى باشد. تبیین دقیق ضرورت و فلسفه وجود این مجلس و اهمیت آن براى کشورمان، نیازمند بررسى مبانى فقهى و حقوقى مجلس خبرگان و کارکردهاى این مجلس در نظام اسلامى است که در ادامه به بررسى آن پرداخته مى شود:

الف. لزوم حکومت فقیه

براساس آموزه هاى اسلامى و منابع معتبر دینى، فقهاى واجد شرایط، به صورت عام، از طرف امامان معصوم (علیه السلام)  جهت اداره و رهبرى جامعه اسلامى در عصر غیبت، منصوب گردیده و همه داراى ولایت مى باشند، آنان موظفند در زمینه اداره امور جامعه و تشکیل حکومت، اقدام نمایند. چنانکه امام صادق (علیه السلام)  در روایت مقبوله عمر بن حنظله، مى فرماید: «… مَنْ کَانَ مِنْکُم مِمَّنْ قَدْ رَوَى حَدیثَنَا وَ نَظَرَ فِى حَلَالنَا وَ حَرَامنَا وَ عَرَفَ اَحکَامَنَا فَلیَرضُوْا بِهِ حَکَماً فَاِنِّى قَدْ جَعَلْتُهُ عَلَیْکُمْ حَاکِماً فَاِذَا حَکَمَ بِحُکمِنَا فَلَمْ یُقبَلْ مِنهُ فَاِنَّمَا استخَفّ بِحُکْمِنَا وَ عَلَینَا رَدٌّ وَ الرَّادُّ عَلَینَا کَالرَّادُّ عَلَى اللّهِ وَ هُوَ عَلَى حَدِّ الشِّرکِ بِاللّهِ»؛[۱] «مردم باید به کسانى از شما (شیعیان ) که حدیث و سخنان ما را روایت مى کنند و در حلال و حرام ما به دقت مى نگرند و احکام ما را به خوبى باز مى شناسند (عالم عادل )، مراجعه کنند و او را به عنوان حاکم بپذیرند. من چنین کسى را بر شما حاکم قرار دادم. پس هرگاه به حکم ما حکم کند و از او پذیرفته نشود، حکم خدا کوچک شمرده شده و بر ما رد شده است و آن که ما را رد کند، خدا را رد کرده است و چنین چیزى در حد شرک به خداوند است».[۲]

نتیجه استدلال این است که فقهاى جامع شرایط ـ علاوه بر منصب هاى ولایت در افتا، اجراى حدود و اختیارات قضایى، نظارت بر حکومت و امور  حسبیه ـ در مسائل سیاسى و اجتماعى نیز ولایت دارند و این مناصب و اختیارات، از اطلاق ادله ولایت فقیه استفاده مى شود. بدیهى است امام (علیه السلام)  شخص معینى را به حاکمیت منصوب نکرده؛ بلکه به صورت عام تعیین نموده است. روایات متعدد دیگرى نیز دلالت بر این موضوع دارد؛ نظیر توقیع مبارک حضرت ولى عصر(عج ) که مى فرماید: «وَ اَمَّا الحَوَادِثُ الوَاقِعَه فَارْجِعُوا فِیهَا اِلى رَوَاهُ حَدیِثنَا فَاِنَّهُمْ حُجَّتى عَلَیکُمْ وَ اَنَا حُّجَهُ اللّه »[۳] و همچنین روایت، «اَلعُلَمَاءُ حُکَّامٌ عَلَى النَّاسِ»[۴] و روایت امام حسین (علیه السلام)  از  حضرت  امیر (علیه السلام) : «اِنَّ مَجارِى الاُْمُورِ وَالاْحْکامِ عَلى اَیْدى الْعُلَماءِ بِاللّه  اَلْأُمَناءِ عَلى حَلالِهِ وَ حَرامِهِ».[۵]

بر این اساس در اصل پنجم قانون اساسى کشورمان آمده: «در زمان غیبت حضرت ولى عصر(عج )، در جمهورى اسلامى ایران ولایت امر و امامت امت بر عهده فقیه عادل و با تقوى، آگاه به زمان، شجاع، مدیر و مدبر است» و در اصل پنجاه و هفتم آن نیز مى خوانیم: «قواى حاکم در جمهورى اسلامى ایران عبارتند از: قوه مقننه، قوه مجریه و قوه قضائیه که زیر نظر ولایت مطلقه امر و امامت امت بر طبق اصول آینده این قانون اعمال مى گردند». بنا بر مبانى دینى و حقوقى فوق حکومت فقیه جامع الشرایط در عصر غیبت امرى کاملاً ضرورى است.

ب. وحدت در رهبرى

از طرف دیگر على رغم اینکه تمامى فقهاى واجدالشرایط براى اداره جامعه اسلامى در زمان غیبت امام معصوم (علیه السلام)  منصوب گردیده اند؛ اما در عین حال، باید توجه داشت که ولایت و رهبرى نظام واحد، براى ملتِ واحد و کشورِ واحد، تعددپذیر و تفکیک پذیر نمى باشد. بر این اساس تصوّر وجود رهبرى هاى متعدد و ولایت هاى موازى در یک حکومت به دلیل اینکه موجب هرج و مرج، آنارشى و بهم ریختگى نظام اجتماعى و گسستن شیرازه نظم و انسجام ملى یک مملکت است؛ غیرقابل قبول بوده که عقل سلیم به هیچ وجه نمى تواند آن را بپذیرد. البته نفس تعددِ ولایت، مشکل زا نیست؛ بلکه تداخل در مقام اجرا و اعمال ولایت است که به هرج و مرج مى انجامد. به عبارت دیگر در صورت تزاحم یا احتمال آن بین فقیهان واجد شرایط، نمى توان قائل به جواز اعمال ولایت براى همه شد و تنها یکى از آنان، باید اعمال ولایت کند.

ج. ولایت فقیه برتر

براساس دیدگاه نصب و حتى برخى قرائت هاى نظریه انتخاب،[۶] ولایت امر، از آنِ فرد اصلح و فقیه برتر است و با وجود او، نوبت به فرد صالح نمى رسد. بنابراین باید یکى از فقهایى را که داراى ملاک ترجیح و برترى در امورى نظیر؛ «اعلم بودن، برجستگى در فضایل اخلاقى، مقبولیت بیشتر، صلابت و استوارى، مدیریت قوى تر، تدبیر استوارتر و…»، نسبت به دیگران است، به رهبرى برگزید.

د. تخصصى بودن تشخیص مصداق رهبرى

شناسایى فقیه جامع شرایط برتر به عنوان رهبرى یک جامعه، که داراى شئون گوناگونى در سیاست، فرهنگ، اقتصاد، جنگ و صلح و بحران هاى منطقه اى و جهانى مبتنى بر آموزه هاى اسلامى است، امرى کاملاً تخصصى و پیچیده است. بر این اساس، تشخیص رهبرى باکارآیى مطلوب و شرایط لازم، که از اسلام گرفته شده اند، بسیار دشوار است؛ به ویژه اگر دارندگان شرایط، متعدد باشند که در این صورت، تشخیص اصلح، پیچیدگى کار را بیشتر مى کند. با این توصیف، شناخت فرد اصلح و صفات وى، به ویژه اجتهاد، نه تنها از عهده مردم عادى بر نمى آید، بلکه از توان افراد تحصیل کرده اى که از اطلاعات لازم دراین باره برخوردار نیستند، نیز بیرون است.[۷] بر خلافِ بسیارى از نظام هاى مبتنى بر انتخابات، که براى دست یابى به بالاترین مقام اجرایى کشور، شرایطى ساده در نظر گرفته شده و همین که داوطلبان از نظر «سنّ»، «تابعیت» و «اقامت»، واجد شرایط باشند، مى توانند خود را کاندیداى ریاست کنند؛ و این شرایط به سهولت براى افراد عادى نیز قابل تشخیص مى باشد.

ه. استفاده از کارشناسان

رجوع به افراد خبره و کارشناس، سیره و اصلى عقلانى، عقلایى و رایج در میان مردم است و همه انسان ها بدون در نظر گرفتن دین، نژاد و ملیّت، در انجام امورى که تخصص ندارند، به متخصصین آن امر رجوع مى کنند؛ چنانکه براى گزینش مهندس مُتبحّر یا پزشک حاذق، به متخصصین آن امر رجوع مى شود و هرگز در این زمینه به رأى عمومى اکتفا نمى شود. و حتى خود پزشکان هم گاهى ممکن است به پزشکان متخصص دیگرى مراجعه کنند و نظر آنان را معتبر بدانند. در جهان امروز نیز به جهت گسترش علم و تخصصى شدن مسائل و رشته هاى علمى، عمل به این اصل عقلانى اهمیت بیشترى پیدا کرده است و اگر این نباشد، اصل نظام اجتماعى و زندگى بشر، مختل مى شود. از سوى دیگر، رجوع به خبره و کارشناس نه تنها امرى عقلانى است؛ بلکه مورد تأیید و تأکید آموزه هاى اسلامى نیز مى باشد، چنانکه آیه شریفه «فَاسْئَلوُا اَهْلَ الذِّکْر اِنْ کُنْتُمْ لاتَعْلَموُنَ »؛[۸] «اگر نمى دانید،  از آگاهان بپرسید»، به صراحت بیان مى کند که در امورى که تخصص و آگاهى ندارید، به آگاهان و افراد خبره رجوع کنید.

علامه طباطبایى ذیل این آیه شریفه مى فرماید: «به هر حال، آیه یاد شده، به یک اصل عمومى عقلایى ارشاد مى کند و آن اصل، رجوع جاهل به خبره است».[۹] از سوى دیگر همان گونه که بیان گردید؛ شناسایى فقیه جامع شرایط برتر امرى کاملاً تخصصى است، و نیز اهمیت و حساسیت جایگاه آن، با توجه به گستردگى نفوذ و کارکردهاى رهبرى در جامعه اسلامى و شناخت معیارها و ضوابطى که براساس آن ها بتوان مصداق اصلح را شناسایى کرد، اقتضا مى نماید تا در تشخیص و شناسایى فقیه جامع شرایط برتر از میان سایر فقها، حتماً به کارشناسان و خبرگان امر مراجعه شود.

البته در بعضى از موارد رجحان، برترى و افضل بودن یک فقیه نسبت به سایر فقیهان هم عصر خویش، کاملاً واضح و روشن است؛ به گونه اى که هیچ رقیبى براى او وجود ندارد تا زمینه تحیّر و تردید پدید آید. در چنین مواردى، نیاز به اقامه بینه یا گزارش کارشناسانه خبرگان نیست و حق حاکمیت با اقدام فقیه و پذیرش مستقیم و بى واسطه مردم اعمال مى شود؛ نظیر پذیرش رهبرى بى بدیل امام خمینى (رحمه الله)  از سوى آحاد مردم که از شروع انقلاب، ولایت ایشان به نحو تعیّن و کاملاً مشخص، بر همگان روشن بود. در چنین مواردى بعد از اینکه فقیه واجد شرایط، اقدام به تشکیل حکومت کرد، تمامى افراد جامعه ـ حتى فقهاى معاصر او ـ موظّف به تبعیت از او مى باشند.[۱۰] بدیهى است چنین اتفاقى، گرچه عقلاً امکان پذیر است، اما عادتاً بسیار مشکل یا نادر است. در نتیجه، رجوع به خبرگان، ضرورت عملى دارد و در حقیقت تا زمانى که  معرفى خبرگان و متخصصان امر نباشد، توده مردم به افضلیت فرد پى  نخواهند برد. حتى درباره امام (رحمه الله)  نیز چنین بود؛ یعنى گرچه در زمان تشکیل حکومت، مردم به صورت مستقیم به ایشان رجوع کرده، ولایت ایشان را پذیرفتند و از لحاظ حقوقى، انتخاب مستقیم انجام گرفت، اما در واقع، این عمل، براساس شناخت قبلى مردم از امام، بواسطه معرفى علما و فرهیختگان جامعه صورت گرفت؛ همان گونه که در مسئله مرجعیت، که حساسیت و پیچیدگى هاى آن، به مراتب از رهبرى کم تر است، تا زمانى که اعلمیت فقیهى میان علما و خبرگان مطرح نباشد، میان مردم شیوع نخواهد یافت.[۱۱] از این رو على رغم اینکه در قانون اساسى مصوب ۱۳۵۸ هر دو راه کار (مردم و خبرگان ) براى شناسایى و کشف رهبر وجود داشت؛ در بازنگرى قانون اساسى، تنها راه کار دوم (تشخیص و شناسایى به وسیله خبرگان ) رسمیت یافت. مطابق اصل یکصد و هفتم قانون اساسى جمهورى اسلامى ایران: «پس از مرجع عالى قدر تقلید و رهبر کبیر انقلاب جهانى اسلام و بنیان گذار جمهورى اسلامى ایران، حضرت آیه اللّه  العظمى، امام خمینىـ قدس سرّه ـ که از طرف اکثریت قاطع مردم، به مرجعیت و رهبرى شناخته و پذیرفته شدند، تعیین رهبر به عهده خبرگان منتخب مردم است. خبرگان رهبرى درباره همه فقهاى داراى شرایط مذکور در اصول پنجم و یکصدونهم بررسى و مشورت مى کنند. هر گاه یکى از آنان را اعلم به احکام و موضوعات فقهى یا مسائل سیاسى و اجتماعى یا داراى مقبولیت عامه یا واجد برجستگى خاص در یکى از صفات مذکور در اصل یکصدونهم تشخیص دهند، او را به رهبرى انتخاب مى کنند و دراین صورت، یکى از آنان را به عنوان رهبر انتخاب و معرفى مى کنند. رهبر منتخب خبرگان، ولایت امر و همه مسئولیت هاى ناشى از آن را بر عهده خواهد داشت. رهبر در برابر قوانین با سایر افراد کشور، مساوى است».

و. تقویت رهبرى

همان گونه که در مرحله شناسایى و انتخاب رهبر وجود خبرگان ضرورى است؛ در مرحله بقاى شرایط رهبرى نیز، لازم است تا جمعى از خبرگان بر این موضوع نظارت دقیق داشته باشند و در صورت نیاز راهکارهاى لازم را براى عزل فرد فاقد شرایط و انتخاب فقیه جامع شرایط برتر جدید آماده سازند. براساس اصل یکصدویازدهم قانون اساسى: «هرگاه رهبر از انجام وظایف قانونى خود ناتوان شود، یا فاقد یکى از شرایط مذکور در اصول پنجم و یکصد و نهم گردد، یا معلوم شود از آغاز، فاقد بعضى از شرایط بوده است، از مقام خود برکنار خواهد شد. تشخیص این امر، بر عهده خبرگان مذکور در اصل یکصدوهشتم مى باشد.» در واقع مجلس خبرگان از یک سو بر عدالت، فقاهت، شجاعت و تدبیر «رهبرى امروز»، اشراف دارد و از طرف دیگر هوشیارانه، در اندیشه «رهبرى» فردا مى باشد و بدیهى است چنین کارکردى نقش بسیار مهمى در سلامت، تقویت و افزایش کارآمدى نهاد ولایت فقیه به عنوان مهمترین رکن نظامى اسلامى خواهد داشت. براین اساس حتى در مواردى که مى توان با انتخاب مستقیم مردم به این گزینش دست یافت، ولى باز براى تصمیم گیرى درباره «کناره گیرى» رهبر و «نظارت» بر او، به گروه خاصى نیاز است.

مقام معظم رهبرى در مورد اهمیت این موضوع مى فرمایند: «کار مهم خبرگان در درجه… دوم، نظارت بر وضع رهبر موجود و حاضر، که متوجه باشند و ببینند آیا صلاحیت ها در او باقى است؟ آیا علم او، تقواى او، مدیریت او، تدبیر او، خلوص او و صدق او باقى است؛ یا از حد نصاب پایین افتاده است؟ باید نظارت داشته باشند. این کار مهم مجلس خبرگان است. هیچ دستگاه دیگرى در کشور وجود ندارد که بتواند این کار مهم را انجام بدهد و قانون به آن چنین اجازه اى را داده باشد و چنین تکلیفى را کرده باشد، بنابراین انتخابات مجلس خبرگان بسیار حساس است.»[۱۲]

ز. تداوم نظام اسلامى

واقعیت این است مجلس خبرگان، رکن اصلى نظام جمهورى اسلامى و استمرار بخش اصل مترقى ولایت فقیه که نقش بسیار حساس و تعیین کننده اى در این زمینه بر عهده دارد، مى باشد؛ مثال روشن آن، پس از وفات امام (رحمه الله)  است که خبرگان در کم تر از ۲۴ ساعت، رهبر را تعیین و معرفى کردند و مانع از ایجاد خلأ رهبرى در جامعه شدند و بیش از هر چیز، در استحکام و ثبات نظام مؤثر بودند. چنانکه در اصل یکصدویازدهم قانون اساسى مى خوانیم: «… در صورت فوت یا کناره گیرى یا عزل رهبر، خبرگان موظفند در اسرع وقت، نسبت به تعیین و معرفى رهبر جدید اقدام کنند. تا هنگام معرفى رهبر، شورایى مرکّب از رئیس جمهور، رئیس قوه قضائیه و یکى از فقهاى شوراى نگهبان، به انتخاب مجمع تشخیص مصلحت نظام، همه وظایف رهبرى را به طور موقت به عهده مى گیرد و چنان چه در این مدت، یکى از آنان به هر دلیل نتواند انجام وظیفه نماید، فرد دیگرى به انتخاب مجمع، با حفظ اکثریت فقها در شورا به جاى وى منصوب مى گردد». این شورا در خصوص وظایف بندهاى ۱ و۲ و ۳ و ۵ و ۱۰ و قسمت هاى «د» و «ه» و «و» بند ۶ اصل یکصدودهم، پس از تصویب سه چهارم اعضاى مجمع تشخیص مصلحت نظام اقدام مى کند. هرگاه رهبر، بر اثر بیمارى یا حادثه دیگرى، موقتاً از انجام وظایف رهبرى ناتوان شود، در این مدت، شوراى مذکور در این اصل، وظایف او را عهده دار خواهد بود». بنابراین، مجلس خبرگان، مهم ترین نقش را در تداوم اصل مترقى ولایت فقیه و تثبیت نظام جمهورى اسلامى بر عهده داشته و مسئول گزینش داناترین و کارآمدترین فرد نسبت به امر «تدبیر» و «نظارت» بر دولت، هستند. نگاه هوشمندانه این مجلس بر شیوه اداره کشور، سلامت و تداوم نظام را تأمین مى کند؛ چنانکه در سایه کارآمدى مجلس خبرگان رهبرى و به تبع آن رهبرى و هدایت مقام معظم رهبرى طى ۲۷ سال گذشته، نظام اسلامى در برابر خطرات، تهدیدات دشمنان مصون بوده و گام هاى متعددى در جهت تحقق اهداف متعالى انقلاب اسلامى و پیشرفت مادى و معنوى کشورمان برداشته است.[۱۳]

ح. پیوند اسلامیت و جمهوریت

مجلس خبرگان رهبرى پیوند دهنده، مظهر و نماد تبلور جمهوریت و اسلامیت نظام جمهورى اسلامى ایران است؛ از آن جا که رهبرى، از ارکان حکومت جمهورى اسلامى است و رأس هرم قدرت به شمار مى رود، تقویت جنبه هاى مردمى آن، موجب تثبیت هر چه بیش تر جنبه مردمى نظام ـ که قانون اساسى بر آن تأکید دارد ـ خواهد شد. و در این میان، مجلس خبرگان رهبرى، نقشى بسیار مهم در تقویت و ایجاد زمینه مشارکت هر چه بیش تر مردم در عرصه قدرت، ایفا مى نماید. در واقع، مجلس خبرگان، پل ارتباطى بین رهبرى و مردم است و تبلور حضور آگاهانه مردم و اعلام وفادارى آنان به رهبرى نظام و عاملى براى شناسایى بهترین فرد داراى شرایط رهبرى و معرفى وى به مردم به شمار مى آید. از آن جا که تحقق حکومت اسلامى، بدون وجود این دو شرط (مقبولیت و پذیرش عمومى و شناسایى شایسته ترین فرد جهت رهبرى )، عملاً و عقلاً امکان پذیر نیست، مى توان گفت که مجلس خبرگان، در تشکیل و تداوم حکومت اسلامى، نقش کلیدى دارد.[۱۴]

ط. از منظر امام (رحمه الله)  و رهبرى

حضرت امام (رحمه الله)  درباره جایگاه و اهمیت این مجلس فرمایشات متعددى دارند؛ به عنوان نمونه مى فرمایند: «مجلس خبرگان یک مجلسى است که باید شما و ملت بدانند که این مجلس پشتوانه کشور است براى حفظ امنیت کشور و حفظ استقلال کشور و حفظ آزادى براى کشور»[۱۵] و از همین رو، در وصیت نامه الهى ـ سیاسى خود هشدار دادند که «مسامحه در انتخاب خبرگان آسیب زیادى بر اسلام و کشور جمهورى اسلامى وارد خواهد کرد و احتمال این مطلب براى مردم تکلیف الهى ایجاد مى کند».

مقام معظم رهبرى نیز درباره اهمیت این مجلس مى فرمایند: «مجلس خبرگان پایگاه و جایگاه بسیار رفیع و با عظمتى دارد، در حساس ترین و خطرناکترین لحظات زندگى ملت و نظام ما این مجلس است که باید به داد ملت برسد، این منتخبان ملتند که باید در آن لحظه خطیر دین خودشان را به ملت ایفا کنند». و همچنین؛ «مجلس خبرگان در حقیقت یک پشتوانه ى عظیمى براى نظام است؛ مثل صندوق ذخیره ى ارزى معنوى نظام. یک پشتوانه و یک ذخیره ى معنوى است که باید حاضر باشد، آماده باشد، پا به کار باشد و به روز باشد براى هنگام لازم و مورد نیاز؛ همچنان که کشورها نیروهاى مسلحشان را آماده نگه مى دارند، سال هاى متمادى در پادگان هایشان هستند و عملاً کارى انجام نمى دهند؛ لیکن براى لحظه ى مورد نیاز به روز و آماده نگه مى دارند. مسئله مجلس خبرگان، یک چنین چیزى است. اگر این مجلس نباشد، در آن ساعت فقدان و خلأ رهبرى، هیچ دست و انگشتى گره گشاى مشکلى که پیش خواهد آمد، نخواهد بود. این، آن مجلسى است که کار آن در لحظه بحران و در لحظه ى لزوم گره گشایى اساسى است. این مجلس باید همیشه باشد، همیشه آماده به کار باشد، متوجه اوضاع باشد، مسائل جارى، مهم و اساسى کشور را دائماً مورد سنجش قرار دهد و براى آن لحظه اى که نیاز هست، آن کار اصلى خودش را ـ که انتخاب رهبرى است ـ انجام دهد. این، اهمیت مجلس خبرگان را نشان مى دهد. در لحظه بحران، نقش آفرینى منحصر به این مجلس است».[۱۶]

نتیجـه :

در هر صورت فلسفه وجودى و ضرورت مجلس خبرگان و جایگاه آن در کشور، با توجه به مبانى فقهى و حقوقى آن و موضوعاتى نظیر؛ اسلامى بودن نظام سیاسى و لزوم حکومت فقیه، لزوم وحدت در رهبرى و حاکمیت فقیه برتر، تخصصى بودن تشخیص مصداق رهبرى و لزوم رجوع به افراد خبره و کارشناس و سایر کارکردهاى حساس این مجلس در امر نظارت دقیق بر رهبرى و عزل وى در صورت از دست دادن شرایط، انتخاب دقیق، شایسته و سریع رهبرى جدید و جلوگیرى از بحران جانشینى، تقویت رهبرى و تداوم نظام اسلامى، پیوند اسلامیت و جمهوریت، حفظ امنیت، استقلال و آزادى کشور، معنا پیدا نموده و قابل تحلیل و ارزیابى است.

پی نوشت ها

[۱] – ر.ک: محمد بن یعقوب کلینى، اصول کافى، دارالتعارف، ۱۴۰۱ق، ج ۱، ص ۶۷ ؛ محمد بن حسن عاملى، وسائل الشیعه، تهران: انتشارات اسلامى، ج ۱۸، ص ۹۸٫

[۲] – جهت آشنایى کامل با تفسیر و تبیین این روایت، ر. ک: سید روح اللّه  موسوى خمینى، ولایت فقیه، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام (رحمه الله) ، ۱۳۷۴، صص ۸۰، ج ۷۷ و صص ۱۰۶ ـ ۱۰۲٫

[۳] – وسائل الشیعه، پیشین، ج ۱۸، ص ۱۰۱، ح ۸ .

[۴] – میرزا حسین نورى، مستدرک وسائل الشیعه، قم: مؤسسه آل البیت، ۱۴۰۹ ق، باب ۱۱ از ابواب صفات قاضى ، ح ۳۳٫

[۵] – همان، ح ۱۶ ؛ و براى آگاهى بیشتر درباره دلایل روایى ولایت فقیه ر.ک: امام خمینى، ولایت فقیه، بحث ولایت فقیه به استناد اخبار، صص ۱۴۸ـ۴۸٫

[۶] – بنابر نظریه «انتخاب»، در زمان غیبت، ولى فقیه از سوى مردم انتخاب مى شود و با همین رأى و انتخاب و بیعت، حکومت وى مشروعیت مى یابد ؛ یعنى مشروعیت فقیه و رهبر، از سوى مردم است و انتخاب او هم از پایین به بالا است. مردم با انتخاب خود، حق تسلطى را که بر خود دارند، به او واگذار مى کنند. بر این اساس مردم ولى فقیه را باید انتخاب کنند و مشروعیتش به رأى آنان است، به گونه اى که اگر مردم نباشد، مشروعیت ندارد ؛ یعنى نه تنها مقبولیت ندارد، بلکه مشروعیت هم ندارد. این نظریه سابقه فقهى ندارد و تنها از سوى برخى فقهاى معاصر مطرح شده است. در میان فقهاى شیعه، همان نظریه انتصاب، مشهور و از پشتوانه مستحکمى برخوردار است. ر. ک: محمد سروش، دین و دولت در اندیشه اسلامى، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى، ۱۳۷۸، صص ۴۹۱ـ۴۴۵ .

[۷] – پرسش ها و پاسخ هایى درباره مجلس خبرگان رهبرى، پیشین.

[۸] – نحل ۱۶ ، آیه ۴۳ ؛ انبیا (۲۱ )، آیه ۷٫

[۹] – ر. ک: محمد حسین طباطبایى، المیزان فى تفسیر القران، دفتر نشر اسلامى، ۱۳۶۳، ج ۱۲، ص۲۵۹٫

[۱۰] – ر.ک: پیرامون وحى و رهبرى، آیه اللّه  عبداللّه  جوادى آملى، تهران: نشر فاطمه الزهرا، ۱۳۶۷، ص ۴۴۸٫

[۱۱] – پرسش ها و پاسخ هایى درباره مجلس خبرگان رهبرى، پیشین.

[۱۲] – خطبه هاى نماز عید سعید فطر، ۲/۸/۸۵٫

[۱۳] – جهت آشنایى با این دستاوردها ر. ک:

محمّدرضا مرندى، درآمدى بر کارنامه نظام جمهورى اسلامى، ماهنامه ناظرامین، ش ۱۳و۱۴ ؛ محمّدباقر حشمت زاده، آثار و نتایج انقلاب اسلامى ایران، تهران: مؤسسه فرهنگى دانش و اندیشه معاصر، ۱۳۷۹ ؛ على ذوعلم، ولایت فقیه از تئورى تا تجربه، خبرگزارى فارس، ۱۶/۳/۱۳۸۳ ؛ سید ضیاء مرتضوى، کارآمدى نظام جمهورى اسلامى ایران، حکومت اسلامى، ش ۱۴ ؛ علیرضا محمّدى، کارآمدى انقلاب اسلامى مرورى بر دستاوردهاى اقتصادى انقلاب اسلامى ، فصلنامه معرفت، شماره ۸۹ .

[۱۴] – پرسش ها و پاسخ هایى درباره مجلس خبرگان رهبرى، پیشین.

[۱۵] – صحیفه نور، ج ۱۷، ص ۸۸٫

[۱۶] – بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامى در دیدار خبرگان منتخب ملت ۹/۶/۸۵٫