شأن نزول و تفسیر آیه ۱۰۵ سوره نساء چیست؟
شأن نزول و تفسیر آیه ۱۰۵ سوره نساء چیست؟
پاسخ اجمالی
شخصى از قبیله ای معروف، مرتکب سرقتى شد. چون موضوع به اطلاع پیامبر(ص) رسید، آن سارق، گناه را به گردن شخص دیگرى انداخت که در خانه اش زندگى می کرد.
متّهم دوم، با شمشیر به متهم اول حمله کرد و خواستار اثبات این ادّعا شد. سارقان واقعی او را آرام کرده و یکى از سخنوران قبیله را براى تبرئه خود خدمت پیامبر فرستادند. پیامبر نیز طبق ظاهر و بر اساس گواهى آنان، سارق واقعى را تبرئه کرد و گواه سرقت واقعی را(به نام قتاده) سرزنش نمود، ولى قتاده که می دانست گواهى طرف مقابل دروغ و ساختگی است به شدّت اندوهگین شد.
آیه ۱۰۵ سوره نساء برای اثبات حقّانیت قتاده و صحنه سازى و گواهى دروغ طرف مقابل نازل شد.
پیامبر اسلام(ص) وظیفه داشت طبق مجارى عادى قضاوت کند و به همین دلیل خواست آن شخص را تبرئه کند و کسى که زره در خانه او پیدا شده بود را محکوم نماید، اما خداوند با نزول این آیه، واقعیت را برای همگان آشکار نمود و به پیامبرش فرمود که بعد از کشف واقعیت، دیگر به نفع خیانتکار حکم ندهد.
محتوای این آیه، توبیخ پیامبر نیست بلکه نشانگر آن است که در مواقع حساس، خدا به کمک او آمده و او را به حقیقت راهنمایی می کند تا مبادا رسولش ناخواسته و بر اساس ضوابط قانونی، حکم ناحقی را صادر کند؛ وگرنه روشن است پیامبر(ص) با آن نفس قدسى، هرگز آگاهانه و با تعمّد برای خوشنودی دیگران حکم بناحق نمی کند.
پاسخ تفصیلی
خداوند در قرآن کریم خطاب به رسول خود می فرماید: «إِنَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ لِتَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ بِما أَراکَ اللَّهُ وَ لا تَکُنْ لِلْخائِنینَ خَصیماً»؛[۱] ما این کتاب را بحق بر تو نازل کردیم تا به آنچه خداوند به تو آموخته، در میان مردم قضاوت کنى و از کسانى مباش که از خائنان حمایت نمایى!
شان نزول
در شأن نزول این آیه مطالب مفصلى نقل شده است که چکیده اش چنین است:
طایفه بنى ابیرق طایفه اى نسبتاً معروف بودند، سه برادر از این طایفه به نام های بشر، بشیر و مبشر بودند. بشیر به خانه مسلمانى به نام رفاعه دست برد زد و شمشیر، زره و مقدارى از مواد غذایى را به سرقت برد. برادر زاده او به نام قتاده که از مجاهدان بدر بود، جریان را خدمت پیامبر اسلام(ص) نقل کرد، ولى آن سه برادر، مسلمانی به نام لبید را که در آن خانه با آنها زندگى می کرد، در این سرقت متهم ساختند.
لبید از این تهمت ناروا سخت برآشفت، به سوى آنها آمد، شمشیر کشید و فریاد زد که مرا متهم به سرقت می کنید در حالی که شما به این کار سزاوارترید؟!
شما همان منافقانى نیستید که پیامبر خدا را نکوهش کرده و اشعار مذمت خود را به قریش نسبت می دادید؟!
یا باید این تهمت را که به من زده اید ثابت کنید، یا با شمشیر شما را از پای در خواهم آورد!
برادران سارق که چنین دیدند با او مدارا کردند، وقتی با خبر شدند که جریان به وسیله قتاده به گوش پیامبر(ص) رسید، نزد مردى از قبیله خود به نام اسید بن عروه که فردی سخنور و بلیغ بود رفته و جریان را برایش شرح دادند. اسید به حضور پیامبر اسلام(ص) مشرف شد و گفت: یا رسول اللّه! قتاده بن نعمان اهل بیت ما را که اهل شرف و حسب و نسب می باشند به سرقت متهم نموده و نسبتى به ایشان داده که در وجود آنان نیست. پیامبر(ص) از این جریان فوق العاده نگران شد. هنگامی که قتاده به حضور آن بزرگوار مشرف شد، آن حضرت متوجه وى گردید و فرمود: آیا جا دارد که تو خانواده شریف و با حسب و نسبى را به سرقت متهم نمایى!؟
سپس آن حضرت قتاده را مورد سرزنش قرار داد. قتاده پس از این که فوق العاده ناراحت شد، نزد عموى خود مراجعت کرد و گفت: اى کاش مرده بودم و با پیامبر تکلم نکرده بودم؛ زیرا آن بزرگوار سخنانى به من فرمود که برایم ناگوار بود. عمویش گفت: خدا یاور ما خواهد بود.
این جا بود که خداوند حقیقت را به رسولش نمایاند، این مرد بی گناه را تبرئه کرد و خائنان واقعى را مورد سرزنش شدید قرار داد.[۲]
البته ضحاک جریان را به گونه دیگری نقل می کند. وی می گوید: این آیه در باره مردى از انصار که زرهى را به امانت گرفته و منکر آن شده بود نازل گردید. گروهى از اصحاب پیامبر(ص) او را خائن شمردند، بستگان او خشمگین شده، خدمت پیامبر گفتند: به این مرد که مسلمانى امین است، نسبت خیانت می دهند و آبروى او را می برند. پیامبر وى را معذور داشت و رأی به برائت و پاک دامنى وی داد. با نزول این آیه، این راز از پرده برون افتاده و خیانت مرد انصارى بر ملا شد. طبرى نیز همین وجه را پذیرفته است؛ زیرا به عقیده وى، خیانت، مربوط به ودیعه و امانت است نه دزدى.[۳]
تفسیر
رسول خدا(ص) طبق وظیفه عمل به ظاهر، شهادت اسید بن عروه را پذیرفت و قتاده را مورد سرزنش قرار داد. این جا بود که خداوند متعال، رسول خود را مخاطب ساخته، می فرماید: ما این کتاب را بحق بر تو نازل کردیم تا به آنچه خداوند به تو آموخته، در میان مردم قضاوت کنى. مبادا کسانى را که به مال یا جان مسلمانى یا هم پیمانى، خیانت می کنند، کمک کنى و از ایشان در مقابل کسى که حق خودش را مطالبه می کند، دفاع و جانبدارى نمایى.
ظاهر «حکم بین مردم»، داورى در بین آنان در درگیری ها و اختلافاتی است که با یکدیگر دارند، منازعاتى که تا حکم حاکمى در کار نباشد بر طرف نمی شود. خداى تعالى در این آیه شریفه داورى بین مردم را غایت و نتیجه انزال کتاب قرار داده است.[۴]
پیامبر اسلام(ص) که وظیفه داشت طبق مجارى عادى قضاوت کند، خواست آن شخص را تبرئه کند و کسى را که زره در خانه او پیدا شده بود محکوم نماید. این آیه نازل شد و با اشاره به واقعیت ماجرا، به پیامبر دستور داد که بعد از کشف واقعیت دیگر مدافع خائنان نباشد.
در حقیقت این آیه حامل سه پیام است؛ یکى خطاب به پیامبر(ص)، دیگرى خطاب به آن شخص، و سومى خطاب به کسانى که شهادت داده اند.
۱ – پیامى که مربوط به پیامبر اسلام(ص) است؛ این است که می فرماید: ما قرآن را بر تو نازل کردیم تا میان مردم به آنچه خداوند بر تو نشان داده قضاوت کنى. و هیچ گاه مدافع و طرفدار خائنان نباش و از خدا طلب آمرزش کن که خدا آمرزنده و بخشایشگر است. همچنین به رسول خدا پیام می دهد که از طرف کسانى که بر خود خیانت کرده اند مجادله و ستیز نکن و از آنها طرفدارى مکن.[۵]
۲ – پیام دیگر که مربوط به آن شخص خائن و سارق بوده؛ این است که خداوند خیانت پیشگان گنه کار را دوست ندارد. این پیام اگرچه کوتاه است، اما بسیار پر معنا است. از سوی دیگر از این شخص به عنوان خیانت پیشه و اهل گناه نام می برد، و از طرف دیگر اعلام می کند که خدا او را دوست ندارد و این بدترین حالت معنوى براى انسان است که خداوند رؤف و مهربان او را دوست نداشته باشد.
۳ – پیام سوم براى گروهی است که با شهادت دروغین نزد پیامبر خیانت سارق واقعی را پنهان کردند. این پیام دو قسمتی طولانی تر از دو پیام قبلى است. قسمت اول به صورت اخبار است و کار ناپسند آنها را به پیامبر(ص) نقل می کند و قسمت دوم به صورت خطاب مستقیم به آنها است. در قسمت اوّل می فرماید: اینها این کار زشت را از مردم پنهان می کنند ولى نخواهند توانست که آن را از خدا پنهان کنند؛ چرا که خداوند همواره با آنها است. حتى آن زمان که شبانه با یکدیگر مشورت کردند و سخنانى را که مورد رضایت خدا نیست به زبان آوردند، خدا با آنها بود و حرف هاى آنها را می شنید و خدا به هر نوع کارى که انجام دهند احاطه و تسلط دارد.
در قسمت دوم خطاب به آنها می فرماید: اگر شما در دنیا و زندگى این جهان از خائنان دفاع کردید، پس در آخرت در برابر خدا چه کسى از آنها دفاع خواهد کرد؟ و یا وکیل و یاور او خواهد بود؟ یعنى شما با دفاع خود، از مجازات دنیایى او جلوگیرى کردید، ولی از مجازات اخروى او که نمی توانید جلوگیرى نمایید.[۶]
گفتنی است که این آیه دلیل آن نیست که رسول خدا(ص) می خواست حکم بناحق نماید؛ زیرا که در محل خود روشن گردید که پیامبران از کبیره و صغیره معصوم اند.[۷]
در واقع این آیه و امثال آن که دلالت بر تهدید دارد، مانند: «لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ»،[۸] حالت پیش گیرى دارد و این رمز معصوم بودن پیامبر است که در مواقع حساس خدا به کمک او می آید؛ او را به حقیقت رهنمون می شود؛ دست او را می گیرد و او را یارى می دهد که مبادا رسولش تمایل به طرف دارى آن مرد دزد مسلمان پیدا کند؛ زیرا روشن است پیامبر(ص) با آن نفس قدسى، هرگز برای خوشنودی دیگران حکم بناحق نمی کند.[۹]
البته، برخی از مفسران معتقدند صحت این شأن نزول ها مورد تردید است، اگر هم شأن نزول این آیه صحیح باشد، باید گفت این آیه پیش از صدور حکم از سوی پیامبر، به آن حضرت نازل شد و رسول خدا با توجه به شهادت شاهدان می خواست بر اساس ظاهر حکم به تبرئه آن دزد بدهد که آیه نازل شد و پیامبر را متوجه واقعیت کرد و آن حضرت این حکم را نداد؛ زیرا علاوه بر این که عصمت پیامبر اقتضا می کند که خطایى از او سرنزند، جمله اى در آیه آمده که مؤید این نظر بوده و آن «بِما أَراکَ اللَّهُ» است. از این جمله فهمیده می شود که خداوند واقعیت قضیه را به پیامبر نشان داد؛ لذا از او خواست که مطابق با آنچه خدا به او نمایانده است حکم کند.[۱۰]
منبع:اسلام کوئست
پی نوشت:
[۱]. نساء، ۱۰۵٫
[۲]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی، محمد جواد، ج ۳، ص ۱۶۰- ۱۶۱، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش؛ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ۴، ص ۱۱۰-۱۱۱، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش؛ نجفی خمینی، محمد جواد، تفسیر آسان، ج ۳، ص ۳۷۷- ۳۷۸، تهران، اسلامیه، تهران، چاپ اول، ۱۳۹۸ق.
[۳]. مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج ۳، ص ۱۶۲٫
[۴]. طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۵، ص ۷۱، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
[۵] البته، چنین عتاب هایى با مقام عصمت پیامبر منافاتى ندارد و این که فرموده به نفس خود خیانت کرده اند از آن جهت است که انسان هر گناهى که مرتکب شود بر خود ظلم و خیانت کرده است.
[۶]. جعفری، یعقوب، کوثر، ج ۲، ص ۵۵۴- ۵۵۵، بی تا، بی جا.
[۷]. ر. ک پاسخ های: عصمت انبیا از دیدگاه قرآن، ۱۱۲؛ عصمت انبیاء، ۷۵۶۴؛ معنای عصمت، ۱۷۳۸.
[۸]. زمر، ۶۵٫
[۹]. بانوی اصفهانی، سیده نصرت امین، مخزن العرفان در تفسیر قرآن، ج ۴، ص ۱۵، تهران، نهضت زنان مسلمان، ۱۳۶۱ش.
[۱۰]. کوثر، ج ۲، ص ۵۵۶٫
پاسخ دهید