اشاره

دبیرخانه سازمان کنفرانس اسلامی در سال ۱۴۳۲ق، کتابی را به نام «المملکه العربیه السعودیه ومنظمه الموتمر الاسلامی دعم متواصل وتطور مشهود[۱]» منتشر کرد که اطلاعات مفیدی از نفوذ عربستان در این سازمان دارد. در این کتاب، سخنی از احسان اوغلو، دبیرکل سازمان آورده شده که حکومت سعودی را از پایه گذارانِ هم بستگی و اخوت اسلامی معرفی و از تلاش های ملک عبدالعزیز، فیصل، فهد و عبدالله، به سبب رفع مشکلات امت اسلامی و هدیه آوردنِ ارمغان امنیت و صلح برای آنان تقدیر می کند.[۲] نکته قابل تأمل این است که او افغانستان را از جمله کشورهایی برمی شمرد که تلاش های عربستان از طریق سازمان کنفرانس اسلامی باعث شد که نیروهای شوروی از آن خارج شوند و صلح و امنیت به این کشور باز گردد. همچنین او عربستان را سکان دار سازمان کنفرانس اسلامی می داند که ملک فیصل نقش اساسی را در به وجود آمدن آن داشته است.[۳] در این مقاله، سعی شده است توسعه وهابیت از طریق سازمان های فراملیتی ارزیابی شود.

سازمان کنفرانس اسلامی

سازمان کنفرانس اسلامی بزرگترین سازمان، بعد از سازمان ملل متحد است که ۵۷ کشور عضو آن اند[۴] و بیش از ۴۰ سال از تأسیس این سازمان از ۱۳۹۸ق/ ۱۹۶۹م می گذرد. مقر اصلی سازمان کنفرانس اسلامی و مراکز بزرگ آن در جده عربستان است.[۵] تنها بخش کمی از مراکز این سازمان در کشورهای ترکیه، پاکستان، بنگلادش و مغرب است. عربستان به تنهایی ده درصد کل بودجه سازمان کنفرانس اسلامی را تأمین می کند که بالاترین رقم در بین کشورهای اسلامی است.[۶] در آخرین تلاش عربستان، ساختمان جدید دبیرخانه سازمان کنفرانس اسلامی در جده در زمینی با مساحت ۴۰ هزار مترمربع با مبلغ ۱۰۰میلیون دلار از سال ۱۴۳۲ق درحال ساخت است.

ملک فیصل (۱۳۸۴ـ ۱۳۹۵ق) سومین پادشاه عربستان، با شعار دفاع از بیت المقدس و مقابله با صهیونیسم و کمونیسم و ناسیونالیسم عرب و استعمار، به کمک سران برخی از کشورها نظیر ایران، مغرب، مراکش، اردن، سومالی و پاکستان، سازمان کنفرانس اسلامی را تأسیس کرد.[۷] شرایط جدید منطقه و قدرت گرفتنِ ناسیونالیسم عربی مهمترین تهدید برای آل سعود بود. فیصل که افکار انقلابی جمال عبدالناصر را تهدیدی جدی برای ستون اصلی قدرت و مشروعیت خویش می دانست، از طریق حمایت از جنبش های اسلامی و اشاعه سلفیت، به مقابله آن برخاست.

ناسیونالیسم عرب را که بیشتر مسیحیان عرب طرح کرده بودند و با آن خواستار اعطایِ حقوق برابر به اعراب بودند، جنبه مذهبی نداشت[۸] و این فرصت برای آل سعود به دست آمد که به عنوان حامی اسلام و منادی وحدت زیر لوای اسلام، از راه انتشار وهابیت، نفوذ خود را بین کشورهای اسلامی گسترش دهد. جمال عبدالناصر هم تلاش های فیصل را برای ممانعت از پیش روی انقلاب عربی به باد استهزا می گرفت و حمایت فیصل از اسلام را برای حفظ سلطنت و استبداد خویش می دانست. زمانی ملک فیصل در پارلمان اندونزی گفته بود: «خداوند مرا لایق خدمت به حرمین شریفین دانسته است و همه دوستان باید ما را در مقابل خراب کارها وانقلابی ها و مارکسیست ها یاری دهند.» ناصر هم در جواب گفته بود: «این منطق صهیونیسم ها در قدس است که خدا به ما وعده زمین موعود از نیل تا فرات را داده است.»[۹]

با این حال، فیصل مصمم به حرکتی که آغاز کرده بود پیش می رفت و به پشتوانه دلار های نفتی که در آن سال ها مقارن با صعود ناگهانیِ قیمت نفت به دست آورده بود نفوذ خود را از طریق اشاعه سلفیت گسترش می داد؛ به طوری که در یک دوره ۹ ماهه در ۱۹۶۵م، از کشورهای اردن، سودان، تونس، گینه، مالی، مراکش، ایران، ترکیه و پاکستان دیدار کرد و رهبران این کشورها رادر جریان اهداف خارجی خود که همانا مبارزه با کمونیسم و صهیونیسم و ناصریسم بود قرار می داد. در سفر دیگرش به آفریقا در۱۹۷۲م، ازکشورهای اوگاندا، چاد، سنگال، موریتانی و نیجر دیدن کرد. در این دیدارها، رهبران کشورهای آسیایی وآفریقایی از این که خود را سهیم در ثروت های عربستان می دیدند به ملک فیصل پاسخ مثبت دادند.[۱۰] نکته حایز اهمیت این است که وهابیت در این دوره، مورد حمایت سران کشورهای اسلامی نبود و تنها در مقابل کمک های مالی عربستان، با حضورعالمان و مراکز وهابیت در این کشورها موافقت شد. در واقع، نوعی داد و ستد سیاسی در جریان بود که به نام سازمان کنفرانس اسلامی و دعوت به اسلام اصیل و به کام اندیشه وهابیت گسترش می یافت. اما پس از انقلاب اسلامی ایران، تعالیم فرقه وهابیت به دست آویز اصلی برای جلوگیری ازگسترش تفکرهای نواندیشانه این انقلاب شیعی، در این کشورها تبدیل شد.[۱۱]

در این دوره، عربستان سرمایه گذاریِ هنگفتی برای تأسیس دانشکده ها و مراکز اسلامی و معهدهای علمی و تأسیس مساجد و دارالتحفیظ قرآن در کشورهای اسلامی کرد و عده ای از علمای وهابی را به آن کشورها اعزام کرد و در نتیجه، جریان شکل گیریِ گرایش های وهابیت در کشورهای اسلامی قدرت بیشتری گرفت. در این سال ها، جنگ اعراب و اسرائیل واقع شد و فیصل در اعتراض به حمایت آمریکا از اسرائیل و برای دفاع از اعراب، فروش نفت به آمریکا را برای مدت ۵ ماه قطع کرد، که موجب بدترین بحران کمبود بنزین در تاریخ آمریکا شد.[۱۲] طبق نظر برخی از تحلیل گران، همین امر مقدمات ترور ملک فیصل به دست برادرزاده اش را فراهم آورد.[۱۳] در سخنی از سلطان بن عبدالعزیز، ولیعهد عربستان، آمده است که در ملاقات خود با نهرو، نخست وزیر هند، ابراز می کند که در عربستان دو امتیاز بزرگ وجود دارد، اولین امتیاز کعبه است و نهرو مدتی سکوت کرد و من تصور کردم که دومین امتیاز، را نفت می داند، اما او بعد از مدتی، امتیاز دوم را فیصل دانست.[۱۴] در واقع، فیصل اصول و مبانی مهندسی دیپلماسیِ عربستان را برای سیطره بر افکار مسلمانان جهان روشن کرد.[۱۵]

این سیاست را بعدها ملک فهد ادامه داد. نکته قابل تأمل در سخنانِ احسان اوغلی، دبیرکل سازمان کنفرانس اسلامی، این است که او افغانستان را از جمله کشورهایی بر می شمرد که تلاش های عربستان از طریق سازمان کنفرانس اسلامی باعث شد که آرامش به آن با اخراج نیروهای شوروی از آن باز گردد. شکی نیست که در دوره فهد، سرسپردگی و عمل گرایی محض با غرب، سیاست اصلی عربستان شد. در این دوره، آمریکا از اسلام به عنوان تاکتیکی برای ستیز با کمونیسم و ناسیونالیسم عربی و در نهایت، محدودکردنِ نفوذ شوروی بهره می جست. هم زمان با کودتای کمونیستی و اشغال افغانستان توسط ارتش شوروی و وقوع انقلاب اسلامی ایران، منافع آمریکا در منطقه به شدت در خطر بود. به همین دلیل رسانه های غربی در آسیای مرکزی و بیشتر کشورهای منطقه، با اختصاص بسیاری از برنامه های خود به ترویج اسلام، تلاش بسیاری برای تحریک اشتیاق مذهبی و در نتیجه، مقاومت در برابرکمونیسم انجام دادند. بنابر برآورد آماری، ۹۰درصد برنامه های رادیو آزادی، رادیو اروپای آزاد و صدای آمریکا به برنامه های اسلامی اختصاص داشت.[۱۶] هم چنین، دیوبندیه در پاکستان، با سیاست های ضیاء الحق و حمایت عربستان به شدت گسترش یافت و از ۹۰۰مدرسه در ۱۹۷۱م به ۸۰۰۰ مدرسه رسمی و۲۵۰۰۰ مدرسه غیررسمی در ۱۹۸۸م ارتقا یافت ونیم میلیون طلبه درآن مشغول به تحصیل بود.[۱۷] عربستان به شدت بر گسترش افکار وهابی بین آن ها تأکید داشت.[۱۸] یکی از نمونه های بزرگ این مدارس، مسجد و دانشگاه اسلامی ملک فیصل است. این مسجد با ظرفیت ۱۰هزار نمازگزار به همراه دانشکده و معهدهای علوم اسلامی در اسلام آباد پاکستان در ۱۴۰۸ق تأسیس شد. در این مدارس، مبارزان جوانی پدید آمدند که نیروهای جهادی طالبان را شکل دادند و خواستار برپاییِ حکومت اسلامی درکشور پاکستان و افغانستان شدند. عربستان بین سال های ۱۹۸۰ تا ۱۹۹۰ نزدیک به چهار میلیارد دلار کمک رسمی به مجاهدین پرداخت کرد و در این مدت، کمک های غیررسمیِ بسیاری نیز از طریق مراکز اسلامی و خیریه برای آن ها فرستاده شد.[۱۹] مجاهدین، جوانان بین ۱۴ تا ۲۴ ساله ای بودند که در مدارس، قرآن و احادیث نبوی را از معلمان کم سواد می آموختند و بدون فراگیریِ علوم دیگر، در صف مجاهدین قرار می گرفتند و هم چون سپاهیان ابن سعود، خود را اخوان می نامیدند.[۲۰] طالبان بعد از تسخیر کابل در ۱۹۹۶م، هیئت امر به معروف و نهی از منکر، هم چون حکومت سعودی، تشکیل داد و افراطی ترین قوانین را به اجرا گذاشت. آن ها مدارس دخترانه را تعطیل و زنان را از کارکردن در خارج از خانه منع کردند. تلویزیون ها را شکستند و پوشیدن کلیه لباس های ورزشی و اعمال تفریحی را ممنوع کردند و به تمام مردان دستور دادند که ریش های خود را بلند کنند.[۲۱] علمای عربستان نظیر بن باز، مفتی اعظم عربستان، و محمد بن جابر، رئیس دادگستری عربستان، نقش مهمی در پیشتیبانی از طالبان ایفا کردند. یکی از رهبران طالبان، ملا ربانی در ملاقاتی که با ملک فهد در ریاض داشت، ابراز کرد: از آن جایی که عربستان مرکز دنیای اسلام است، ما مایلیم با عربستان همکاری داشته باشیم. ملک فهد نیز از اجرای شریعت و گزینش معیارهای خوب در افغانستان به دست طالبان ابراز خوشحالی کرد. او به طالبان قول داد که تا جایی که می تواند به آن ها کمک کند.[۲۲]

ملک فهد در۱۹۹۲م، اولین کنفرانس بین المللی برای شناساییِ اقلیت های مسلمان درکشورهای بیگانه وگرفتن استراتژیک مناسب و درک شرایط و نگرانی های آنان برگزار کرد. او به فعالیت های گذشته عربستان درکشورهای غربی وشرقی در مورد اقلیت های مسلمانان بسنده نکرد. این فعالیت ها مدت ها قبل، از طریق سازمان هایی نظیر «رابطه العالم الاسلامی و هیئه الإغاثه الإسلامیه» و «الندوه العالمیه للشباب الإسلامی» با مدیریت سازمان کنفرانس اسلامی در این کشورها گسترش می یافت.[۲۳] در طول زمام داریِ فهد، از طریق رابطه العالم الاسلامی ۶۰۰ مرکز اسلامی و ۱۵۰ مسجد و ۱۵۰۰ مدرسه در جهان تأسیس شد و ۶ میلیارد ریال سعودی در رابطه العالم الاسلامی هزینه شد.[۲۴] هم سوییِ عربستان با سیاست های آمریکا در منطقه[۲۵] باعث شد که عربستان امتیازهایی را برای حضور در کشورهای غربی به دست آورد: ساخت مساجد و آکادمی هایِ علوم اسلامی و عربی در بهترین مناطق شهرهای اروپا و آمریکا و تأسیس کرسی های اسلام شناسی در معتبرترین دانشگاه های جهان مانند دانشگاه هاروارد و کالیفرنیا و لندن و مسکو به عنوان قرائت اصیل از اسلام از جملۀ آن هاست.[۲۶] این فعالیت ها دست آویزی برای توجیه عموم مسلمانان برای گسترش تعامل با غرب بود. مسجد به عنوان بارزترین نشانۀ وجود مسلمانان در هر شهری است که روزها برای نماز و مراسم های مختلف، بزرگترین تجمع مسلمانان را شکل می دهد. مسلمانان بومیِ این کشورها تواناییِ تأمین هزینه های ساخت و برگزاری مراسم ها را ندارند. عربستان برای دست یافتن به این پایگاه، سرمایه های عظیمی را صرف ساخت و مدیریت آن ها کرد؛ برای نمونه می توان از مسجد و مرکز اسلامی در ژنو، پایتخت سوئیس؛ بروکسل، پایتخت بلژیک؛ مادرید، پایتخت اسپانیا؛ رم، پایتخت ایتالیا و شهرهای نیویورک، واشنگتن، کالیفرنیا در آمریکا نام برد. برخی از این مساجد گنجایش ۴ هزار نفر نمازگزار را دارند.[۲۷] در عوض، ملک فهد جلسه ای مشتمل بر ۳۵۰ تن از علما را تشکیل داد تا آن ها را برای صدور فتوا به منظور اجازۀ استقرار ارتش آمریکا در عربستان، طی جنگ با عراق متقاعد کند. در نتیجه، عبدالعزیز بن باز، متنفذترین عالم عربستان و رئیس هیئت کبار العلماء، چنین فتوایی صادر کرد: «هرچند آمریکایی ها عقاید مذهبیِ محافظه کارانه هم چون کافران دارند و مسلمان نیستند، اما سزاوار پشتیبانی اند، زیرا آن ها در این جا هستند تا از اسلام دفاع کنند.»[۲۸] ملک فهد پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، درکشورهای تحت تأثیر او مانند جمهوری های آسیای مرکزی، اروپای شرقی، چین و روسیه فعالیت گسترده ای را آغاز کرد. مساجد و مدارس اسلامی فراوانی درآن جا تأسیس و آنان را سرپرستی کرد. با دعوت او، بسیاری از مسلمانان چین برای حج و تحصیل در دانشگاه های عربستان راهی آن دیار شدند و ترجمۀ قرآن و کتاب های مورد نیاز را به صورت رایگان در اختیار آن ها گذاشت.[۲۹] درپیِ چندین سال فعالیت آنان، حکمرانان ازبکستان، قزاقستان و قرقیزستان وهابیت را بزرگ ترین تهدید سیاسی برای ثبات در کشورهای خود خواندند.[۳۰]

با رشد جمعیت حاجیان بیت الله الحرام، ملک فهد توسعۀ حرمین شریفین را به صورت جدی آغاز کرد. در توسعۀ شهر مکه و مدینه ۷۰ میلیارد ریال سعودی هزینه شد.[۳۱] در این دوره، تمرکز بسیاری بر آشنایی حجاج با تفکر سلفی انجام گرفت. کنفرانس و همایش های بسیاری در ایام حج در مقر رابطه العالم و دیگر مراکز برگزار می شد و کتاب ها و مجلات فراوانی در بین حجاج توزیع می شد.

رابطه العالم الاسلامی

از آغاز قرن چهاردهم/ بیستم، تبلیغات اسلامی به یک هدف اصلیِ سازمان ها و نهادهای اسلامی نوبنیاد تبدیل شد. در مصر، دو سازمان رقیب، یعنی اخوان المسلمین[۳۲] و جماعه الشّبان المسلمین،[۳۳] نه تنها یک کناره گیریِ موقت از جامعه (هجرت) را تبلیغ می کردند، بلکه بر پایۀ آیۀ ۱۰۴ سورۀ آل عمران،[۳۴] جوانان مسلمان را به پیوستن به گروه های اسلامیِ جدید فرا می خواندند. در هند به گونه ای متفاوت، یکی از پرنفوذترین و فراگیرترین جنبش تبلیغ اسلامی، با نام جماعه التبلیغ و الدعوه ـ بیشتر با عنوان جماعت تبلیغی ـ شروع به کار کرد. این جنبش به رهبری مولوی محمد الیاس کاندهلوی م۱۳۶۳ق صورت گرفت که متوجه شبه قاره و کشورهای همسایه شد. در آفریقا نیز فرقه های تیجانیه، سنوسیه، احمدیه و اسماعیلیه اندیشۀ اسلام را برای نفوذ در میان نومذهبان به کار می بردند. اما فعالیت های تبلیغیِ سازمان هایِ اسلامی هنوز محدود به فعالیت پراکندۀ چند مرکز آموزش اسلامی بود. تنها پس از جنگ جهانی دوم بود که تشکیلات اسلامیِ فراملی به یک ضرورت اساسی تبدیل شد.[۳۵]

 رابطه العالم الاسلامی بزرگ ترین مرکز تبلیغات اسلامی در جهان است که با بیش از ۵۰ سال فعالیت، نقش اساسی در ترویج وهابیت در جهان ایفا کرده است. اکنون نیز وهابیت بر این سازمان ـ که مرکزی اش در مکه است ـ سیطره دارد. شورایی که در ابتدا این سازمان را اداره می کردند، متشکل از ابوالحسن ندوی (از هند)، سعید رمضان (از مصر)، ابوالاعلی مودودی (از پاکستان) و علّال الفاسی (از مراکش) از جمله حامیان جریان های گوناگون سلفیۀ نوین بودند[۳۶] و ریاست شورا برعهدۀ مفتی اعظم عربستان سعودی، محمدبن ابراهیم آل شیخ، قرار داشت و محمد سرور الصبّان، تاجر مکی و نخستین دبیر کل سازمان، به شدت از نگرش وهابی دفاع می کرد و بدین طریق، نفوذ وهابی ها در این سازمان اسلامی تأمین شده بود.[۳۷] سران عربستان همیشه در تبرئۀ خویش برای استفادۀ ابزاری از این سازمان کوشیده اند، اما شکی نیست که رابطه العالم منادی تفکرات وهابیت بوده است.[۳۸] پس از مرگ محمدبن ابراهیم آل الشیخ، عالم وهابی دیگر، عبدالعزیزبن باز، ریاست شورای مؤسسان را بر عهده گرفت و در حال حاضر، عبدالعزیزبن عبدالله آل الشیخ ریاست آن را عهده دار است که هر سه رئیس هیئت کبار العلماء عربستان هستند.[۳۹] اهمیت این سازمان به حدی است که عضو ناظر در سازمان ملل متحد برای شرکت در سازمان های اقتصادی و اجتماعی دارد و به عنوان عضو مراقب در سازمان کنفرانس اسلامی، یونسکو و یونیسف حضور دارد.[۴۰] گرچه در اساسنامۀ آن ذکر شده که این سازمان بین المللی اسلامی برای ترویج پیام اسلام و تعلیم اصول و مبانی آن و مبارزه با توطئه های ضد اسلامی است و به هیچ کشوری تعلق ندارد،[۴۱] به دلیل این که ۹۰درصد بودجۀ آن را عربستان تأمین می کند،[۴۲] سیاست های آن را نیز عربستان مشخص می کند.

 «رابطه» در دهۀ ۱۹۷۰م، به تدریج فعالیت های خود را در زمینه های هماهنگی بین مراکز اسلامی و تبلیغ در سراسر جهان گسترش داد و کوشید شوراهای قاره ا ی (پنچ شورا در ۱۹۸۵م) و شوراهای اسلامی محلی در ۲۸ جامعه اقلیت مسلمان به وجود آورد. رابطه یک مجمع جهانی مساجد (المجلس العالَمی للمساجد) به وجود آورد که کارش هماهنگ کردنِ فعالیت هایِ تبلیغی در جهان بود. از آغاز تأسیس «رابطه»، عالمان وهابی خواستار تأسیس یک شورای فقهی شده بود که وظیفۀ شرح و بسط احکام و قوانین فقهی را، که مورد پذیرش جهانی اند، برعهده گیرد. این مجمع در ۱۹۷۶م بوجود آمد که به عنوان نمایندۀ رسمی مسلمانان، با دیگر آکادمی های اروپا و دیگر نقاط جهان همکاری داشت.

یکی از زیر مجموعه های رابطه العالم الاسلامی، سازمان بین المللی امداد اسلامی (هیئه الإغاثه الإسلامیه العالمیه) است که موظف به کمک رسانی به کشورهای اسلامی است. عربستان از طریق بانک توسعۀ اسلامی ۷۷ میلیارد ریال به ۳۵ کشور اسلامی و عربی کمک کرد که بعد از آمریکا، دومین رتبه را درکمک رسانی به کشورهای عربی اسلامی دارد. این کشور بین ۱۴۱۴ تا ۱۴۱۶ق بیش از دو میلیارد و هفتصد میلیون ریال سعودی در بوسنی و هرزگوین هزینه کرده است. ۸۷۷ مدرسه تحت کفالت آن هاست و۱۵۰ مسجد ترمیم و تجهیز شده است. سه میلیون ریال سعودی کتاب به آن جا فرستاده و ۶۴ دورۀ آموزش زبان عربی برگزار شده است.[۴۳]

در کنفرانس جهانی که برای بررسی تلاش های عربستان در ترویج اسلام در۱۴۳۲ق برگزار شد، گفته شد که در طول سه دهۀ اخیر، عربستان ۳۷۵ میلیارد ریال سعودی برابر با ۱۰۰ میلیارد دلار به ۹۵ کشور درحال توسعه کمک کرده است. این پول برابر چهار درصد سود ناخالص ملیِ این کشور است.[۴۴]

رابطه العالم برای تربیت مبلغان در پیش برد اهداف خود به صدها دانشجو از سراسر جهان نیاز داشت. از بین دانشگاه های هفت گانۀ عربستان، سه دانشگاه بزرگ برای آموزش و پژوهش در علوم اسلامی و عربی به وجود آمد: الجامعه الاسلامیه در مدینۀ منوره، جامعه الامام محمد بن سعود الاسلامیه در ریاض، جامعه ام القری در مکه مکرمه.[۴۵]

دانشگاه الامام محمد بن سعود الاسلامیه: تا به حال انشعاب هایی از این دانشگاه، به صورت دانشکده های فقه و مطالعات اسلامی، در کشورهای آمریکا، ژاپن، اندونزی، امارت، موریتانی، جیبوتی تأسیس شده است. حدود نود هزار دانشجو دراین مراکز تحصیل کرده اند که تا ۱۴۱۹ق بیش از بیست و یک هزار نفر از این افراد از دانشکده های خارج از عربستان در رشته های علوم اسلامی و زبان عربی فارغ التحصیل شده اند. هم چنین مسئولان دانشگاه در پیِ توافق با بسیاری از دانشگاه های کشورهای اسلامی و غربی، استادان این دانشگاه را به صورت مهمان برای تدریس مباحث اسلام شناسی با گرایش سلفی گری اعزام می کنند، که تاکنون ۲۰۰ حلقۀ علمی برگزار شده است.[۴۶]

الجامعه الاسلامیه: این دانشگاه به دستور ملک سعود در۱۳۸۱ق در شهر مدینه تأسیس شد.[۴۷] او دریافته بود که به منظور نشر وهابیت، باید مراکز بزرگ و مجهز برای تحصیل تا سطح عالی تأسیس کند تا پس از جذب دانشجو از سراسر دنیا، به خصوص آسیا و آفریقا و آموزش آنان، به کشور خود باز گردانده شوند و درآن جا، با حمایت های مادی و معنویِ عربستان، وهابیت را گسترش دهند. به همین منظور، یکی از دانشگاه های مهم دینی در مدینه منوره در سال ۱۳۸۱ق با نام الجامعه الاسلامیه تأسیس شد. این مرکز با بودجۀ سنگین و خصوصی سه میلیون ریال سعودی کارش را آغاز کرد.[۴۸]

در همان ابتدای حرکت این دانشگاه، گروهی از استادان آن، مانند استاد فاسی و استاد عبد السلام هاشم تأکید کردند که این دانشگاه باید به سرعت مانند دانشگاه الازهر مصر شود، با این تفاوت که هدف این دانشگاه، دعوت به عقیده سلفیه در سطح جهان است و دانشجویان آن هر یک نماینده این کشور در شهرهای دوردست خواهند بود.[۴۹]

در این دانشگاه، فراگیری اسلام بر اساس کتاب های سلفیه مورد تأکید است و هرگونه تفکر خارج از آن تخطئه می شود. برخی اسلوب دانشگاه را در نقد آرای دیگران بدون حضور صاحب نظر، از ضعف هایِ دانشگاه برشمرده اند.[۵۰] ۸۵ درصد دانشجویان این دانشگاه از خارج از عربستان بورسیه می شوند و پانزده درصد نیز سهمیه تحصیل مردم عربستان است[۵۱].

این دانشگاه پنج دانشکده دارد: دانشکده شریعت، دانشکده دعوت واصول دین، دانشکده قرآن کریم و مطالعات اسلامی، دانشکده ادبیات عرب و دانشکده حدیث که تا سال ۱۴۲۸ق، تعداد فارغ التحصیلان این دانشکده ها بیش از ۱۰۰۰۰ نفر بوده است.[۵۲] علاوه بر این دانشکده ها، پنج مرکز مطالعات اسلامی زیر نظر این دانشگاه مشغول آموزش هستند. در آماری که در سال ۱۴۱۹ق منتشر شد، گفته شد که تعداد ۲۵۰۶۲ نفر از ۱۷۹ کشور جهان برای تحصیل به این دانشگاه آمده اند.[۵۳] این افراد در پیِ بازگشت به کشورهای خویش، برای امام جماعت، تدریس و تربیت، مورد حمایت عربستان قرار می گیرند و با ایجاد مراکز علمی و فرهنگی و ترجمه کتاب های سلفیه از عربی به زبان بومی سهم بسیاری در گسترش سلفیت دارا می باشند.[۵۴] حدود۲۴۰۰ نفر از فارغ التحصیلان تا ۱۴۱۸ق از این دانشگاه، برای تدریس به مراکز مختلف جهان فرستاده شده اند[۵۵].

یکی از دانشکده های اساسی در دانشگاه هایِ علوم اسلامی عربستان، دانشکده تبلیغات اسلامی (کلیه الدعوه) است که به امور محتوایی و روش های تبلیغات می پردازد. بیش از ده هزار طلبه دینی ازاین دانشکده ها در سطح کارشناسی ارشد و دکترا فارغ التحصیل و در این امر متمرکز شده اند. سران این تفکر بر این امر پافشاری می کنند و تصمیم دارند از این راه ندای سلفیت را به گوش جهانیان برسانند. برای این منظور، با تأسیس وزارت «الشؤن الاسلامیه و الاوقاف و الدعوه و الارشاد»، سیاست گذاریِ تبلیغ سلفیت در سراسر جهان و داخل عربستان به صورت جدی پی گیری می شود.

منابع

۱ – اصلاحات از درون، قدیری، نیلوفر، «همشهری» ۲۴/۶/۸۲ ۱۳٫  

۲ – اغتیال الملک فیصل والخلافه السعودیه، خلیل، نبیل خلیل، دارالفارابی، بیروت، ۲۰۰۷م.

۳ –  انقلاب اسلامی زمینه ها و پیامدها، محمدی، منوچهر، انتشارات نهاد، قم، ۱۳۸۱ش.

۴ –  تاریخ آل سعود، السعید، ناصر، مطبعه الاتحاد، بیروت، [بی تا].

۵ –  تاریخ الملک سعود الوثیقه والحقیقه، سلمان بن سعود، دار الساقی، بیروت، ۲۰۰۵م.

۶ –   ترکش های وهابیت در مراکش، رشیدی، الهام، «روزنامه شرق»، ۱۳/۱۰/۱۳۸۲٫  

۷ – ترور فیصل به دست برادرزاده خود، بی نام، مجله «درسهایی از مکتب اسلام»، شماره ۸، سال۴۰، ۱۳۷۹ش.

۸ –  تعلیم ابناء المسلمین من خلال منح الدارسه، المغامسی، سعید، مجموعه مقالات المملکه العربیه السعودیه فی ماه عام بحوث ودارسات، داره الملک عبدالعزیز، ریاض، ۱۴۲۸ق.

۹ –  برای دیدن این منبع بنگرید به:

۹ http://www.darah.org.sa/bohos/0.htm. 

جهود خادم الحرمین الشریفین الملک فهد بن عبد العزیز فی دعم الأقلیات المسلمه، وزاره الشئون الإسلامیه و الأوقاف و الدعوه و الإرشاد، ریاض، ۱۴۲۳ق.

۱۰ – جهود المملکه العربیه السعودیه فی الدعوه الی الله، بی نام، وزاره الشؤون الاسلامیه و الاوقاف و الدعوه و الارشاد، ریاض، ۱۴۱۹ق.

۱۱ – حرکه طالبان من النشوء الی السقوط، سرافراز، محمد، دارالمیزان، بیروت، [بی تا].

۱۲ – دائره المعارف جهان نوین اسلام، زیر نظر جان ل. اسپوزیتو سرپرست، ترجمه حسن طارمی و دیگران، نشر کتاب مرجع و نشر کنگره، تهران، ۱۳۸۸ش.

۱۳ – رابطه العالم الإسلامی فی ۲۵ عاماً إنجازات وتطلعات، دبیرخانه رابطه، چاپ رابطه، ۱۴۰۷ق؛ ۱۹۸۷م.

۱۴ – رابطه العالم الاسلامی حقایق وارقام، تحریریه رابطه، انتشارات رابطه، مکه، ۱۴۲۲ق.

۱۵ – ریشه های بحران در خاور میانه، احمدی، حمید، انتشارات کیهان، تهران، چاپ سوم، ۱۳۸۸ش.

۱۶ – السعودیون النموذج والرساله، سعود بن سلمان آل سعود، مجموعه مقالات المملکه العربیه السعودیه فی ماه عام بحوث ودارسات، داره الملک عبدالعزیز، ریاض، ۱۴۲۸ق.

۱۷ – برای دیدن این منبع بنگرید به:

  http://www.darah.org.sa/bohos/0.htm17.

سیاست و حکومت در عربستان سعودی، سید داود آقایی، انتشارات تهران، ۱۳۶۸ش.

۱۸ – سیاسی گرایی اسلام در آسیای مرکزی در دوره پس از شوروی، آکینز، شیرین، فصلنامه «مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز»، شماره ۴۵، ۱۳۸۳ش.

۱۹ – طالبان زنان تجارت مافیا و پروژه عظیم نفت در آسیای مرکزی، رشید، احمد، ترجمه نجله خندق، نشر بقعه، تهران، ۱۳۸۲ش.

۲۰ – عبدالعزیز بن عبدالرحمن آل سعود والاصلاح الاسلامی المعاصر، الکیلانی، کمال، الأمانه العامه للاحتفال بمرور مائه عام علی تأسیس المملکه العربیه السعودیه، ریاض، ۱۴۱۹ق.

۲۱ – عناصر القوه فی توحید المملکه العربیه السعودیه، محمد الفقیر، بدر بن عادل، الأمانه العامه للاحتفال بمرور مائه عام علی تأسیس المملکه العربیه السعودیه، ریاض، ۱۴۱۹ق.

۲۲ – فیصل شاهد و شهید، بی نام، مجله «المنظمه»، ش۸، ص۴۸، ۲۰۰۸م.

۲۳ – مساهمات المملکه العربیه السعودیه لقضایا المسلمین فی الصین، چونگ چین، مجموعه مقالات المملکه العربیه السعودیه فی ماه عام بحوث ودارسات، داره الملک عبدالعزیز، ریاض، ۱۴۲۸ق.

۲۴ – برای دیدن این منبع دیجیتالی بنگرید به:

  http://www.darah.org.sa/bohos/0.htm24.

المکانه الدینیه للمملکه العربیه السعودیه، السدلان، صالح،، مجموعه مفالات المملکه العربیه السعودیه فی ماه عام بحوث و دارسات، داره الملک عبدالعزیز، ریاض، ۱۴۲۸ق؛

۲۵ – برای دیدن منبع دیجیتالی بنگرید:

 http://www.darah.org.sa/bohos/0.htm25.

 الملک فهد مسیره التنمیه، المسلم، ابراهیم، الدار الثقافیه للنشر، قاهره، ۱۴۲۳ق.

۲۶ –  ملک فیصل والتضامن الاسلامی، سندی، عبدالله محمد، مجله الداره، شماره ۲، سال پنجم، ۱۴۰۰ق.

۲۷ – المملکه العربیه السعودیه وخدمتها للاسلام والمسلمین فی الغرب، الترکی، عبدالله بن عبدالمحسن، وزاره الشئون الإسلامیه و الأوقاف و الدعوه و الإرشاد، عربستان، ۱۴۱۷ق.

۲۸ – المملکه العربیه السعودیه ومنظمه الموتمر الاسلامی دعم متواصل و تطور مشهود، إداره الإعلام بالأمانه العامه لمنظمه المؤتمر الإسلامی، جده، ۱۴۳۲ق.

۲۹ – منظمه المؤتمر الإسلامی تعیش عصرها الذهبی فی عهد خادم الحرمین، الزهرانی، عبدالرزاق، روزنامه «الریاض»، ۱۶/۱/۱۴۳۲ق.

۳۰ – نبذه عن منظمه الموتمر الاسلامی، بی نام، مجله «المنظمه»، ش۱۰، ص۷۸، ۲۰۰۹م.  

۳۱ – علماء الاسلام تاریخ و بنیه الموسسه الدینیه فی السعودیه بین القرنین الثامن عشر و الحادی عشر، ملین، محمدنبیل، ترجمه محمد الحاج سالم و عادل بن عبدالله، الشبکه العربیه للابحاث و النشر، بیروت، ۲۰۱۱م.

 پی نوشت ها                                     

[۱]. عربستان و سازمان کنفرانس اسلامی، پشتیبانی پیوسته و پیشرفتی آشکار.

[۲]. منظمه المؤتمر الإسلامی تعیش عصرها الذهبی فی عهد خادم الحرمین، روزنامه الریاض، ۱۶/۱/۱۴۳۲ق.

[۳]. المملکه العربیه السعودیه ومنظمه الموتمر الاسلامی، مقدمه کتاب.

[۴]. نبذه عن منظمه الموتمر الاسلامی، مجله المنظمه، ش۱۰، ص۷۸٫

[۵]. گرچه سازمان کنفرانس اسلامی متعلق به ۵۷کشور اسلامی است، اما مراکز بزرگ زیرمجموعه آن در عربستان است؛ مانند صندوق التضامن الإسلامی، البنک الإسلامی للتنمیه(بانک توسعه اسلامی) هیئه الإغاثه الإسلامیه العالمیه (سازمان بین المللی امداد اسلامی)، وکاله الأنباء الإسلامیه(خبرگزاری اسلامی)،منظمه العواصم الإسلامیه(سازمان پایتختهای اسلامی)، منظمه الإذاعات الإسلامیه (سازمان رادیو و تلویزیون های اسلامی)، مجمع الفقه الاسلامی و صندوق القدس.

[۶]. http://www.mofa.gov.sa/Detail.asp?InSectionID=5715&InNewsItemID=79500.

[7]. ملک فیصل والتضامن الاسلامی، مجله الداره، شماره ۲، سال پنجم.

[۸]. ریشه های بحران در خاور میانه،۱۱۹٫۱۲۳٫

[۹]. تاریخ آل سعود، ص۸٫

[۱۰]. عناصر القوه فی توحید المملکه العربیه السعودیه، ص۱۸۱؛ سیاست و حکومت در عربستان سعودی، ص۱۲۸٫

[۱۱]. ترکش های وهابیت در مراکش، روزنامه شرق، ۱۳/۱۰/۸۲، به نقل ازپرفسور ظریف.

[۱۲]. اصلاحات از درون،همشهری۲۴/۶/۸۲ به نقل از تایمز؛ فیصل شاهد و شهید، مجله المنظمه، ش۸، ص۴۸٫

[۱۳]. اغتیال الملک فیصل والخلافه السعودیه، ص۶۳٫۱۸۰؛ ترور فیصل به دست برادر زاده خود، درسهایی از مکتب اسلام، سال۴۰، شماره ۸٫

[۱۴]. عبدالعزیز بن عبدالرحمن آل سعودو الاصلاح الاسلامی المعاصر، ص۱۱۹٫

[۱۵]. السعودیون النموذج والرساله، مجموعه مقالات.

[۱۶]. سیاسی گرایی اسلام در آسیای مرکزی در دوره پس از شوروی، فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، شماره۴۵٫

[۱۷]. طالبان، ص۱۸۵٫۱۹۵٫

[۱۸]. حرکه طالبان، ص۷۶٫

[۱۹]. طالبان، ص۴۰۴٫

[۲۰]. همان، ص۷۸،۸۰٫

[۲۱]. همان، ص۷۴ و۴۱۲٫

[۲۲]. همان، ص۴۱۲٫

[۲۳]. المللکه العربیه السعودیه ومنظمه الموتمر الاسلامی، مقدمه کتاب.

[۲۴]. الملک فهد ومسیره التنمیه، ص۱۴۸٫

[۲۵]. ظهور بی سابقه یک جنبش اسلامی که موفق به تشکیل حکومت اسلامی در ایران شد و در پی ایفای نقش قاطع در جهان اسلام و عرصه بین الملل بود، مبدل به بزرگترین تهدید برای وهابیت شد. درسال۱۳۵۹ش هنری کسینجر برای مقابله با صدور انقلاب اسلامی ایران درمیان سایر جوامع اسلامی پیشنهاد کرد که بهترین راه این است که با ایجاد یک حرکت هدایت شده اسلامی در میان اهل سنت که در عین حال مطابق سیاست ها و خواسته های آمریکا باشد به مقابله با انقلاب اسلامی ایران برخیزیم. کارتر رئیس جمهور وقت آمریکا به ملک فهد ولیعهد عربستان گفت: تصور نمی کنم هیچ ملت دیگری وجود داشته باشدکه ما با آنها رابطه ای بهتر و احساس همکاری عمیق تری در مقایسه با عربستان داشته باشیم. سخنی که وی در ۳۱ دسامبر ۱۹۷۷م با لحن دیگری به شاه ایران گفته بود. (انقلاب اسلامی زمینه ها و پیامدها، ص۲۳۲٫۲۳۳؛ تکاپوی جهانی، ص۱۹۶) به همین دلیل زمینه های فعالیت وتقویت اسلام گرایان وهابی در کشورهای اسلامی تدارک دیده شد.

[۲۶]. جهود خادم الحرمین الشرفین الملک فهد، ص۱۰۰٫

[۲۷]. المملکه العربیه السعودیه وخدمتها للاسلام و المسلمین فی الغرب، ص۲۰٫

[۲۸]. طالبان، ص۴۱۱٫

[۲۹]. مساهمات المملکه العربیه السعودیه لقضایا المسلمین فی الصین، مجموعه مقالات.

[۳۰]. طالبان،ص۴۱۰٫

[۳۱]. عبدالعزیز بن عبدالرحمن آل سعود و الاصلاح الاسلامی المعاصر،ص۱۲۰٫

[۳۲]. حسن البنّا آن را در  ۱۹۲۸م تأسیس کرد.

[۳۳]. عبدالحمید بای سعید و دیگران آن را در ۱۹۲۷م تأسیس کردند و افرادی چون حسن البنّا نیز در آن نقش داشتند.

[۳۴]. ولتکن منکم امه یدعون الى الخیر و یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر و اولئک هم المفلحون؛ و باید از میان شما گروهى باشد که دعوت به خیر و امر به معروف و نهى از منکر کنند و آن ها رستگاران اند».

[۳۵]. سازمان های دولتی مانند «المجلس الاعلی للشؤون الاسلامیه» در ۱۹۶۰م در قاهره و سازمان های نیمه دولتی و تحت نظارت دولت تأسیس شد؛ مانند «رابطه العالم الاسلامی» که مرکز اصلی آن عربستان بود (تأسیس در ۱۹۶۲م) و «جمعیه الدعوه الاسلامیه» که با حمایت دولت لیبی در ۱۹۷۲م تأسیس شد. ر.ک: دایره المعارف جهان نوین اسلام، ج۲، ص۶۰۱٫

[۳۶]. شورای مؤسسان از ۲۷ نفر تشکیل شده بود که پیروان مکاتب اشعری، ماتریدی، صوفی و…در آنها دیده می شد اما در عین حال گرایش به اهل حدیث، تفکرات ابن تیمیه و محمد بن عبدالوهاب در این افراد مشهود است.(علماء الاسلام، ص۲۰۶).

[۳۷]. دائره المعارف جهان نوین اسلام، ج۲، ص۶۵۷٫

[۳۸]. مصاحبه با اولیوویه دالاژ (نویسنده کتاب ژئوپلتیک عربستان سعودی)، روزنامه ایران، ۱۷/۷/۱۳۸۶٫

[۳۹]. رابطه العالم الاسلامی حقایق وارقام، ص۵٫

[۴۰].  سایت رابطه العالم اسلامی،

  http://www.themwl.org/Profile/default.aspx?l=AR

[41]. رابطه العالم الإسلامی فی ۲۵ عاماً، ص۲۵٫

[۴۲].  تعلیم ابناء المسلمین من خلال منح الدارسه، مجموعه مقالات.

[۴۳]. جهودخادم الحرمین الشرفین الملک فهد، ص۱۲۵٫

[۴۴].http://www.sayidaty.net/article.view.php?aid=7652

[45]. المکانه الدینیه للمملکه العربیه السعودیه، مجموعه مقالات.

[۴۶]. تعلیم ابناء المسلمین من خلال منح الدارسه، مجموعه مقالات و سایت دانشگاه امام محمدبن سعود:

http://www.imamu.edu.sa/support_deanery/pnircs/aslam/Pages/Role of the university.aspx

[47]. تاریخ الملک سعود، ج۳، ص۱۳۶٫

[۴۸]. همان، ج۳، ص۱۵۹٫

[۴۹]. جهود المملکه العربیه السعودیه فی الدعوه الی الله، ج۱، ص۲۳۸٫

[۵۰]. بنگرید به اعتراض عبدالله الشمری در کنفرانسی در جامعه الاسلامیه:

http://saudiyoun.com/index.php?option=com_content&view=article&id=448

[51]. جهود خادم الحرمین الشرفین الملک فهد، ص۹۷٫

[۵۲]. برای اطلاع ازآمار به سایت دانشگاه مراجعه شود:

  http://iu.edu.sa/web/content.aspx?id=115

[53]. برای اطلاع از آمار دقیق تعداد دانشجویان هر کشور، تعداد فارغ التحصیلان کارشناسی ارشد و دکتری هر کشور، ر.ک: تعلیم ابناء المسلمین من خلال منح الدارسه، همان.

[۵۴]. تعلیم ابناء المسلمین من خلال منح الدارسه، همان.

[۵۵]. جهود خادم الحرمین الشرفین الملک فهد، ص۱۰۴٫