مقدمه

استعمار با دامن زدن به اختلافات موجود میان مسلمانان، در پی دگرگونی جغرافیای جهان اسلام و تغییر مفاهیمِ دارالاسلام و دارالحرب میان مسلمانان است. اصطلاحاتِ «دارالاسلام» و «دارالحرب» (دارالکفر) جنبه سیاسی دارند و در مسائلِ مربوط به «روابط خارجی» مسلمانان با غیرمسلمانان مطرح می شوند.[۱]

با عنایت به توجه ویژه قدرت های استعماری به بروز تفرقه و تضاد در جهان اسلام، لازم است در کنار مطالعاتِ نظری و بنیادین درباره وحدت اسلامی و تفرقه، پاره ای از مطالعاتِ دانشگاهی نیز به شیوه اطلاعات – عملیات، به شناسایی و ردیابی جریان های داخلی و خارجی موجود در جهان اسلام اختصاص یابند. رویکرد نظری این گونه از مطالعات بر پایه این اصل قرار دارد که باید به دوستان و دشمنان وحدت اسلامی در قالب مجموعه ای از شبکه ها (گاه پیدا و گاه ناپیدا) توجه داشت و از بررسی آنها به مثابه مجموعه ای از ذرّات جدا از هم خودداری کرد. آن ذرّات وقتی معنا پیدا می کنند و دارای نقش می شوند که تبدیل به انواع شبکه ها شوند. قدرت کشورها در عرصه روابط بین الملل در گرو یافتن و بهره برداری از این شبکه ها، از طریق رصد منظم و مستمر آنها است. زمانی که گروهی کوچک از «جهان گردان ایرانی» (در اسفند ۱۳۹۱) وارد مصر شدند شبکه وسیعی از دشمنان وحدت اسلامی در آن کشور فعال شدند و تا صدور فتاوی تکفیری علیه شیعیان و ایرانیان پیش رفتند.[۲] در صورتی  که خاستگاه اعتقادی آنان رصد شود، شبکه ای پنهان از تربیت شدگان رژیم سعودی آشکار می شود. مثال مذکور، نمونه ای است هرچند خُرد ولی رسا در تبیین اهمیت مفهوم بَسامد (frequency). مطالعهٔ «هنجار» و «انحراف از هنجار» یا به تعبیر دیگر «جُور» و «ناجُور»، بودن یا نبودنِ یک واقعه یا اندیشه ای به اندازه بسامد آماری آنها ارزش ندارد. دانستن بسامد اندیشه ها و وقایع، موجب می شود امورِ اتفاقی و استثنایی، از رویه های مستمر و متناوب جدا شوند و پژوهش در مسیر موضوعاتِ پیش پاافتاده و کم اهمیت حرکت نکند. در هر دوره ای سبک و سیاقِ فرهنگی خاصی در جریان است که به  صورت بافتِ طبیعی آن دوره حضور دارد. این وضعیت از شمارهٔ دفعاتِ متناوبِ تکرار پدیده یا اندیشه شناخته می شود. در صورتی  که به بَسامد محل تحصیل شیوخ سلفی تکفیری مخالف شیعه و ایران، در چهار دهه اخیر توجه کنیم، خواهیم دید که به تدریج بر تعداد فارغ التحصیلان مصری در دانشگاه های سعودی افزوده می شود و از سوی دیگر، به تدریج شیوخ تحصیل کرده در عربستان سعودی، تعالیم خود را در موطنشان بومی می کنند؛ بنابراین، جمع کثیری، از طریق یک یا چند واسطه، و چه بسا بی آنکه خود بدانند، معارف عربستان سعودی را می آموزند و به کشور خود منتقل می کنند. این نشان از سیاستی تدریجی و رویکردی درازمدت در منطقه است. تغییر بافت های اجتماعی و فرهنگی معمولاً در گرو تغییرات فرهنگی عمیق تری، به ویژه در حوزهٔ آموزش و پژوهش، روی می دهد که در طی چندین دهه فعالیت هدفمند فراهم  شده  است؛ چنان که عبدالملک الزغبی، یکی از مخالفان وحدت اسلامی در مصر، بر ضرورت تغییر ساختار علمی و فرهنگی جهان اسلام و تربیت امت مطابق با منهج سلفیه عربستان سعودی که به  زعم او، اسلام معتدل و به  دور از غلو است(!) تأکید می کند.[۳]

مقاله حاضر با تأکید بر اهمیت کسب چنین شناختی، به بررسی موضوع فوق از خلال سیاستِ کلان عربستان سعودی در دو بخش سیاست های آموزشی و رسانه ای می پردازد که به  طور محسوسی شاملِ موضوع ایران هراسی نیز می شود.

الف. سیاست های آموزشی عربستان سعودی

پیوند تاریخی وهابیت با پادشاهی سعودی

جریان اصلی سلفیه وهابی، سلفیه رسمی است که به  موجب معاهده ای تاریخی در سال ۱۱۵۷ ه.ق.، میان محمد بن عبدالوهاب با محمد بن سعود (حاکم وقت نجد)، ملتزم به حفظ حکومتِ آل سعود است. از آن دوران تاکنون، شیعه شناسی شیوخ سلفی و وهابی در چهار طبقه شکل گرفته است که محور اصلی بحث ما در اواخر طبقه سوم و طبقه چهارم آن است. آن طبقات عبارت اند از:

ـ طبقه اول: دوران دعوت شیخ محمد بن عبدالوهاب (۱۱۱۵-۱۲۰۶ ه.ق.)

ـ طبقه دوم: عصر محمود شکری آلوسی (متوفای ۱۳۴۲ ه.ق.) و موسی جارالله ترکستانی (متوفای ۱۳۶۹ ه.ق.)

ـ طبقه سوم: عصر عبدالعزیز بن عبدالله بن باز (۱۳۳۰-۱۴۲۰ ه.ق.) و محمد ناصرالدین آلبانی (۱۳۳۳-۱۴۲۰ ه.ق.)

ـ طبقه چهارم: عصر شاگردان بن باز و آلبانی (مطالعات دانشگاهی از حدود ۱۹۷۵ به بعد)

به اعتبار حکومت سیاسی، موضوعِ محل بحث، شامل دوران جدید حکومت در عربستان سعودی می شود که از سال اشغال شهر ریاض در ۱۹۰۲، با پادشاهی ملک عبدالعزیز (پادشاهی ۱۹۰۲-۱۹۵۳) و فرزندانش آغاز شد. با اکتشاف نفت در عربستان (در سال های ۱۹۳۳ و ۱۹۳۸) بر قدرت آل سعود افزوده شد. پس از مرگ عبدالعزیز، مطابق وصیت او، به ترتیب پسران ارشدش حکومت را به دست گرفتند که عبارت اند از: سعود (۱۹۵۳-۱۹۶۴)، فیصل (۱۹۶۴- ۱۹۷۵)، خالد (۱۹۷۵-۱۹۸۲)، فهد (۱۹۸۲-۲۰۰۵)، عبدالله (۲۰۰۵- ۲۰۱۵)، سلمان (۲۰۱۵-).

در دوران حکومت فرزندان عبدالعزیز آل سعود (۱۹۵۹- تاکنون ۲۰۱۶)؛ و به ویژه از دوران ملک فیصل و ملک خالد، برنامه های هدفمندی در آموزش و تبلیغ فرقه وهابیت در گستره ای بسیار وسیع تر از عربستان سعودی، یعنی در سطح جهان اسلام دنبال شد، از جمله:

ـ تأسیس دانشگاه اسلامی مدینه در دوران حکومت ملک سعود (۱۳۸۱ ه.ق./۱۹۶۱ م. در مدینه)

ـ تشکیل هیئت کبار علمای سعودی در دوران ملک فیصل (۱۹۷۱ در ریاض)؛ هیئت مذکور انتصاب پادشاه سعودی و نماینده گفتمانی است که بر مراکز رسمی آموزش سلفی در عربستان حاکم است.[۴]

ـ تأسیس دانشگاه اسلامی امام محمد بن سعود در دوران حکومت ملک خالد (۱۳۹۵ ه.ق./ ۱۹۷۵ م. در ریاض)

ـ توسعه دانشگاه ملک سعود در دوران حکومت ملک خالد (۱۳۹۵ ه.ق./ ۱۹۷۵ م.) واقع در ریاض

ـ جایزه جهانی ملک فیصل، تأسیس در دوران حکومت ملک خالد (اولین دوره آن در سال ۱۳۹۹ ه.ق. (۱۹۷۹ م.) در ریاض بود).

ـ تأسیس دانشگاه اسلامی ام القری در دوران حکومت ملک خالد (۱۴۰۱ ه.ق./ ۱۹۸۰ م. در مکه)

از دوران ملک فیصل فعالیت های دانشگاه اسلامی مدینه گسترش یافت که پیش از آن در زمان ملک سعود (۱۳۸۱ ه.ق./ ۱۹۶۱ م.) تأسیس  شده بود. توجه مسلمانان به شهرهای مقدس مکه و مدینه و انحصار جواز تدریس علوم اسلامی در میان شیوخ رسمی عربستان و بهره مندی از ثروت عظیم نفتی (استخراج نفت از اواخر دهه ۱۹۳۰ م.)، امکانات بسیار مناسبی را برای تبلیغات دینی در سطح جهان اسلام مهیا کرده بود. در دوران گسترش و نوسازی مدارس و دانشگاه های سلفی وهابی، تا اواخر دهه ۱۹۹۰ م دو ویژگی «آموزش سازمان یافته» و «آموزش فراملی در برنامه های دولتِ سعودی» مشهود است؛ تا جایی که اگر نقشه جهان اسلام را در مقابل خود بگذاریم و روی مراکز چاپ و انتشاراتی که به هدف تکفیر شیعه فعالیت می کنند، علامت بگذاریم و با خط کش آنها را به هم وصل کنیم و بار دیگر بر اساس ملیت نویسندگان و بار دیگر بر اساس محل تحصیل آنها، خطوطی با رنگ های متمایز از هم بکشیم، و همین طور این مسئله را با فعالان رسانه ای ضد شیعی تکرار کنیم، ناگهان خود را با شبکه ای متراکم و سازمان یافته از خطوط درهم تنیده می یابیم که رنگ ها به طرز معناداری در «عربستان سعودی» متراکم می شوند. بسیاری از وقایعی که در عربستان سعودی یا سوریه و بحرین و یمن و لبنان و مصر به غرض تکفیر شیعه در جریان است، در همین شبکه قابل درک اند.

همچنین، زمانی که نام های مهم ترین فعالان ضد شیعه در رسانه ها، دانشگاه ها، احزاب و گروه های سیاسی و طرفداران نظام پادشاهی عربستان سعودی، با هم مقایسه شوند، به  صورت معناداری با مجموعه نام های «تکراری» مواجه می شویم که هرچند شماره آنان فراتر از چند صد نفر نیست ولی به واسطه امکانات و سرمایه گذاری کلان مالی، مدعی اجماع امت بر محور عقاید سلفی- وهابی و ضدیت با مذهب امامیّه هستند. تبادل هدفمند استادان نیز یکی دیگر از آن شیوه ها است. در این زمینه، صالح العبود، رییس سابق دانشگاه اسلامی مدینه، می نویسد:

آنچه موجب افزایش تأثیرگذاری عقیده سلفی صالح و استمرار آن (در دیگر کشورها) شد، شکل گیری نهضت تعلیم در عربستان سعودی و استفاده از استادانی از مصر در دانشگاه اسلامی امام محمد بن سعود و دانشگاه اسلامی (مدینه) و دیگر دانشگاه های عربستان بود؛ چراکه آن استادان در زمان مراجعت به جوامع خود، متأثر از حال و هوای فضاهای آموزشی دانشگاه های سعودی، به نشر و تبلیغ آن در جوامعشان می پرداختند و البته این اختصاص به مصر ندارد، هرچند ظهور آن در مصر بیشتر است. برای مثال مستشار عبدالحلیم سعود، که رییس سابق اداره شئون حکومت در جمهوری عربی مصر و رییس کمیته اجرای اصول شریعت در «شورای عالی امور اسلامی»^[۵] و نیز عضو «شورای عالی نظارت بر هنر و ادبیات»[۶]مصر بود، در سال درسی ۱۳۹۵-۱۳۹۶ ه.ق.، مدتی را به  عنوان استاد مهمان، در دانشگاه اسلامی مدینه بود و او کسی است که پس از مراجعت به کشورش، کتابی را با عنوان الامام محمد بن عبدالوهاب أو انتصار المنهج السلفی نوشت که در مقدمه آن آورده است: «به دلیل اعتبار دستاوردهای ابن عبدالوهاب و نیاز عصر کنونی به تأسی از سخنان و بهره گیری از تمامی دستاوردهایش، این کتاب را نوشتم تا برای اهل بصیرت تذکری باشد که این تاریخ عظیم، یعنی تاریخ اسلام تکرار می شود … کشور عربستان سعودی کشوری پیشرو در جامعه جهانی و آموزگار جامعه اسلامی است».[۷]

البته سیاست دعوت از استادان اهل سنت دیگر کشورهای اسلامی برای جذب آنان به سلفیه رسمی سعودی، گاه موفقیت آمیز نبوده است، همچون شیخ محمد غزالی (۱۳۳۴-۱۴۱۶ ه.ق./ ۱۹۱۶-۱۹۹۶ م.)؛ اما مواردی همچون محمّد رشاد سالم (۱۳۴۷-۱۴۰۷ ه.ق./ ۱۹۲۷-۱۹۸۶ م.)، مصحح و محقق معروف آثار ابن تیمیه، نیز هست که رسماً به تابعیت سعودی درآمد و شاگردان شیعه ستیزی چون ناصر القفاری را تربیت کرد.

شیوه دیگر اثرگذاری، تبادل دانشجو بود. محمد امان بن علی جامی (۱۳۴۹-۱۴۱۶ ه.ق.) از شاگردانِ عبدالعزیز بن باز و از شخصیت های مهم سلفی در دانشگاه اسلامی مدینه، در کتاب العقیده الاسلامیه وتاریخها می نویسد:

امّا فقره دوم از آثار دعوت مبارکه، در شیوه درسی رایج در سعودی مجسم می شود؛ چنان که همه جهات تعلیم و آموزش در سعودی، بر پایه شیوه مقرر درباره دروس دینی، در تمام مراحل آموزش، از ابتدایی تا پایان مطالعات عالی دانشگاهی، شیوه ای سلفی است تا از این رهگذر، جوان سعودی، مطالعه عقیده بر پایه شیوه سلفی را از سال اول ابتدایی آغاز کند و آن را به تدریج با ارتقای سطوح علمی تا مقطع دکتری توسعه دهد.[۸]

و در باب تربیت جوانان جهان اسلامی نیز می نویسد:

دانشگاه اسلامی مدینه نبوی و دانشگاه اسلامی امام محمد بن سعود در ریاض، موضعی کریم، عملی صالح و فعالیتی ستودنی در انتشار عقیده سلفیه، حتی در مناطقی دور از آفریقا و شرق آسیا و قاره هند و در بسیاری از کشورهای عربی داشته اند. دانشجویانی از آن کشورها به  صورت مهمان وارد این دو دانشگاه می شوند، پس از مدتی با اتمام تحصیل و اخذ درجات علمی مختلف، به کشور خود مراجعه می کنند تا مردمانشان را اندرز دهند و در میانشان عقیده صحیح سلفی را منتشر کنند.[۹]

مثال هایی در تشریح سیاست آموزشی عربستان سعودی

با کمی بررسی میدانی از تحولات جاری در جهان اسلام، به سهولت می توان رد پای نفوذ سلفیه وهابی و کوشش برای سیطره بر گفتمان های اسلامی جهان اسلام را مشاهده کرد. مثال ها در این زمینه بسیار است، از جمله:

۱ – حسام تمام (۱۹۷۲-۲۰۱۱ م.) در پژوهشتسلف الاخوان تآکل الأطروحه الاخوانیه و صعود السلفیه فی جماعه الاخوان المسلمین[۱۰] که در فصلی از دیگر کتابش با عنوان الاخوان المسلمین سنوات ما قبل الثوره[۱۱] بازنشر شده، شواهد متعددی از سیاست عربستان سعودی در سلفی کردن تدریجی جماعت اخوان المسلمین عرضه کرده است.

۲ – حضور سعودی در کشورهای اسلامی با سیاست آموزشی آنها سخت گره خورده است. برای مثال، دولت سعودی با اعزام هیئتی به موگادیشو (پایتخت سومالی) به ریاست شیخ محمدناصر العمودی، معاون وقت دبیر کل رابطه العالم الاسلامی، در ۱۹۶۴ و ۱۹۶۸، تبلیغات خود را زیر پوشش کمک های خیریه و بشردوستانه آغاز کرد. متعاقب آن محصلانی با بورس سعودی، به دانشگاه های سعودی اعزام شدند و بعدها بسیاری از جریان های سلفی- وهابی سومالی را تحصیل کردگان مراکز سعودی شکل دادند؛ چنان که جماعت «أنصار السنه المحمدیه» سومالی را شیخ «نورالدین علی علو» (۱۹۱۵-۱۹۹۶ م.) بنیان نهاد، که از تحصیل کرده های مدارس و شیوخ سلفی سعودی پایه گذاری شده است؛^[۱۲]محمد هدایه نور وحید نیز، فعال سیاسی و رییس حزب عدالت اندونزی و از اعضای مجلس آن کشور، دانشجوی کارشناسی ارشد و دکتری دانشگاه اسلامی مدینه بوده است. او دوره کارشناسی ارشد خود را زیر نظر عبدالله بن محمد الغنیمان و دوره دکتری خود را زیر نظر عبدالمحسن بن حمد العباد گذرانیده است. پایان نامه های او سبک و سیاقی ضد شیعی دارد. رساله دکتری او «النوافض للروافض للبرزنجی» است که خلاصه کتاب النواقض لظهور الروافض تألیف میرزا مخدوم است و رساله مقطع ارشد او نیز «الباطنیون فی إندونیسیا» نام دارد. از دیگر مثال های جالب توجه، جلال الدین محمد صالح (متولد اریتره – ۱۹۵۶ م.) است که تمامی مقاطع تحصیلی خود را در دانشگاه اسلامی مدینه گذرانده و متأثر از استاد راهنمایش سعدی بن مهدی الهاشمی (نویسنده ابن سبأ حقیقه لا خیال) است. عنوان رساله دکتری او، «المهدی المنتظر عند الشیعه الاثنی عشریه» (۱۴۱۳ ه.ق) است. پدر او شیخ محمد صالح از داعیان سلفیه در اریتره و سودان بوده است.

۳ – مطابق گزارش رسمی وزارت علوم عربستان سعودی،[۱۳]از میان دانشجویان «دانشگاه های دولتی» عربستان سعودی در سال تحصیلی ۱۴۰۰-۱۴۰۱ ه.ق.، بیست وپنج درصد «خارجی» بوده اند. به عبارت  دیگر، ۴۰۷۰۱ نفر دانشجوی سعودی و ۱۳۸۰۸ نفر دانشجوی غیرسعودی به تحصیل اشتغال داشته اند. ملیّت دانشجویان مذکور، که نشان از اولویت های سیاست آموزشی دولت سعودی دارد، و توجه ویژه آن کشور را به تربیت نسل های آتی شیوخ سلفی مصر، اردن، فلسطین و یمن نشان می دهد، چنین است:

تصویر شماره ۱؛ ملیت دانشجویان خارجی «دانشگاه های دولتی» عربستان سعودی در سال تحصیلی ۱۴۰۰-۱۴۰۱ ه.ق.

در سال تحصیلی ۱۴۰۵-۱۴۰۶ ه.ق.، سه دانشگاه اسلامی امام محمد بن سعود، ام القری و دانشگاه اسلامی مدینه که در زمینه شیعه شناسی (به مثابه شیعه هراسی) در عربستان سعودی پرکارند، روی هم رفته ۳۵ درصد دانشجویان خارجی دانشگاه های سعودی آن سال را به خود جذب کرده اند. در آمار فوق به خوبی می توان سمت وسوی برنامه ریزی مدیران سعودی را برای تربیت نیروهایی که در سایر کشورها به آن نیاز دارند مشاهده کرد. این روند در سال های بعد نیز تقویت و تشدید شد و صرفاً منحصر به جذب دانشجو نماند.

با مطالعه آمار سال تحصیلی ۱۴۳۱-۱۴۳۲ ه.ق. دانشگاه های دولتی عربستان سعودی مشاهده می شود که این روند با سرعت و شتاب بیشتری ادامه یافته است. آمار دانشجویان مقطع دکتری در سال تحصیلی ۱۴۳۱-۱۴۳۲ ه.ق. به شرح زیر است:

۱ – دانشجویان جدید: ۷۸۷ دانشجوی سعودی در برابر ۱۴۸ دانشجوی خارجی؛

۲ – در حال تحصیل: ۴۰۰۷ دانشجوی سعودی در برابر ۶۸۲ دانشجوی خارجی؛

۳ – فارغ التحصیل سال قبل: ۳۳۵ دانشجوی سعودی در برابر ۳۱ دانشجوی خارجی؛

آمار دانشجویان مقطع کارشناسی ارشد در سال تحصیلی ۱۴۳۱-۱۴۳۲ ه.ق. چنین است:

۱ – دانشجویان جدید: ۷۶۳۸ نفر دانشجوی سعودی در برابر ۷۹۲ دانشجوی خارجی؛

۲ – در حال تحصیل: ۲۳۸۸۸ دانشجوی سعودی در برابر ۲۳۸۰ دانشجوی خارجی؛

۳ –  فارغ التحصیل سال قبل: ۱۷۳۸ دانشجوی سعودی در برابر ۹۰ دانشجوی خارجی؛

آمار کادر آموزشی استادان سال ۱۴۳۱-۱۴۳۲ ه.ق. کشور سعودی نیز جالب  توجه است. در مجموع، در این سال ۲۷۲۳۶ نفر سعودی و ۱۸۳۵۷ نفر استاد غیرسعودی در دانشگاه های دولتی عربستان سعودی فعالیت می کردند. در صورتی  که دانشگاه های غیرحکومتی را به آن اضافه کنیم این رقم به مراتب افزایش می یابد و شامل ۳۲۴۴۰ نفر عضو آموزشی سعودی و ۲۱۷۲۷ نفر عضو آموزشی غیرسعودی می شود. از میان این عده، ۹۵۱۱ نفر سعودی (۶۶۱۰ نفر مرد و ۲۹۰۱ نفر زن) و ۱۳۹۲۲ نفر غیرسعودی (۹۹۴۴ نفر مرد و ۳۹۷۸ نفر زن) دارای مدرک دکتری بوده اند. همچنین ۵۱۰۳ نفر سعودی (۲۲۴۰ نفر مرد و ۲۸۶۳ نفر زن) و ۵۰۸۷ نفر غیرسعودی (۲۸۵۹ نفر مرد و ۲۲۲۸ نفر زن) مدرک کارشناسی ارشد داشته اند.

ارقام فوق که فقط بیانگر بخش کوچکی از وقایع مهم جاری در دانشگاه های سعودی است، در واقع ترجمه آماری سخنان صالح العبود، رئیس سابق دانشگاه اسلامی مدینه، و محمد امان الجامی است که پیش تر به آنها اشاره شد.

مبانی نظری راهبردهای گسترش سلفیه وهابی

عبدالعزیز بن باز، صالح العثیمین و ناصرالدین آلبانی (مقیم اردن) از مؤثرترین چهره های مذهبی سلفیه رسمی در دوران معاصر بوده اند که نقش انکارناپذیری بر جریان آموزشی مخالفان تقریب مذاهب اسلامی، به ویژه در اردن و شمال آفریقا داشته اند. آلبانی همراه با سیاست های سعودی، معتقد بود پیشرفت سلفیه در جهان اسلام بستگی تام به دو فعالیت دارد که آنها را در دو واژه «تربیت» و «تصفیه» خلاصه می کرد.[۱۴] مراد وی از «تربیت»، آموزش نسلی است که قادر به تمییز روایاتِ صحیح از ضعیف (از دیدِ پیروان ابن تیمیه) باشد و بتواند آن را به نسل های بعدی منتقل کند. مفهوم «تصفیه» نیز از دید او مبتنی بر روایتی است که بر اساس آن، امت به واسطه معاملات حرام، گرفتارشدن در زندگی دنیوی و ترک جهاد دچار ذلت می شود و خروج از آن فقط منوط به بازگشت به دینشان است؛[۱۵] و این بازگشت از دید آلبانی باید بازگشت به کتاب و سنت بر پایه فهم سلف صالح باشد که مطابق عقیده جمهور سلفیه است. برای این بازگشت باید متون دینی و عقاید را از آنچه سلفی ها بدعت می دانند، تصفیه کرد. او می گوید هیچ چاره ای نداریم مگر آنکه از تصفیه و تربیت آغاز کنیم. هر گونه حرکتی که بر این اساس نباشد، فایده ای نخواهد داشت.[۱۶]

بنابراین، سیاست تصفیه شامل پردازش مجدد منابع اسلامی در سه گروه عقیده اسلامی، فقه اسلامی و تفسیر و حدیث، از احادیث و مطالبی شد که وهابیان آنها را ضعیف و موضوعه و از اسرائیلیات محسوب کرده و از آرای فقهی نادرست شمرده اند. آلبانی کتاب هایی همچون ضعیف أبی داود،ضعیف الجامع الصغیر، ضعیف الترغیب والترهیب و … را بازنویسی کرد[۱۷] که در حقیقت بازنویسی میراث جهان اسلام با معیارهایی بود که عمدتاً از محمد بن عبدالوهاب و ابن تیمیه اخذ شده است. اگر از زاویه درک الگوهای تصفیه و تربیت، به بررسی شاگردان شیعه ستیز آلبانی توجه کنیم، خواهیم دید که میراث آلبانی ناتوان از تربیت الگویی شایسته و وحدت آفرین میان امت اسلامی بوده است؛ برخی از شاگردان او عبارت اند از:

۱ – احسان الهی ظهیر؛[۱۸]

۲ – ابواسحاق الحوینی؛

۳ – عبدالعظیم بدوی، نایب رییس جمعیت انصار سنت مصر و مؤلفِ کتاب شرحکتاب بطلان عقاید الشیعه؛

۴ – عبدالله موصلی، مؤلف کتابِحقیقه الشیعه حتی لاننخدع؛

۵ – عبدالرحمن عبدالخالق، مؤلف کتاب های فضائح الصوفیه؛ حقیقه الاحتفال بالمولد النبوی؛ ابن عربی صاحب کتاب (فصوص الحکم) إمام من أئمه الکفر والضلال؛

۶ – ربیع بن هادی المدخلی مؤلف کتاب های من هم الارهابیون أهم السلفیون أم الروافض؟؛ المهدی بین اهل السنه والروافض؛

۷ – زهیر بن محمد الشاویش، ناشر المکتب الاسلامی عمان؛

۸ – عمر سلیمان الاشقر؛

۹ – مشهور حسن آل سلمان اردنی، مؤلف کتاب هایی چون کتب حذر منها العلماء؛ قاموس البدع مستخرج من کتب الامام العلامه محمد ناصرالدین الألبانی؛

۱۰ – علی حلبی اردنی، مؤلف کتاب های الدعوه السلفیه بین الطرق الصوفیه والدعاوی الصحفیه و کشف الصله بین التصوف والافکار (الشیعیه)؛ مجمل تاریخ الدعوه السلفیه فی الدیار الأردنیه – نشأه و انتشاراً؛ عاشوراء بین هدایه السنه الغراء و ضلاله البدعه الشنعاء؛

۱۱ – علی الرملی، اردنی؛

۱۲ – عدنان عرعور (متولد ۱۳۶۸ ه.ق.) از شیوخ تکفیری – تروریست سوری؛

۱۳ – مقبل بن هادی الوادعی یمنی، مؤلف کتاب هایی چون الطلیعه فی الرد علی غلاه الشیعه؛ صعقه الزلزال لنسف أباطیل أهل الرفض و الاعتزال؛ الالحاد الخمینی فی أرض الحرمین؛ الشفاعه؛

۱۴ – عبدالمحسن بن حمد العباد در دانشگاه اسلامی امام محمد بن سعود؛

۱۵ – عبدالعزیز البداح، در دانشگاه اسلامی امام محمد بن سعود که رساله دکتری او «حرکه التشیع فی الخلیج العربی» است.

ب. سیاست های رسانه ای

یکی از ابعاد اجرایی سیاست های آموزشی سعودی، در فعالیّت های ماهواره ای و اینترنتی شیوخ سعودی متبلور شده است. بیشتر وبگاه های اینترنتی در داخل شبکه هایی درهم تنیده و وابسته به هم فعالیت می کنند و کاربرد پیوندهایی (Links) با نمادهای f (فیس بوک) و t (توئیتر) و you tube (یوتیوب) در وبگاه های سلفی بسیار است. وبگاه ها از طریق پیوندها به هم متصل می شوند و پیوندها بیانگر یارگیری های فکری و اعتقادی مقابل هم در فضای اینترنت هستند. پیوندها بیانگر ترجیحات افراد هستند و از این رو مجموعه ای از آنها موجبِ شکل گیری اجتماعی هم زبان می شود که بر پایهٔ زمینه های اطلاعاتی مشترک فعالیت می کنند. برای مثال، در زمان نگارش مقاله، «سایت جامع فتاوی اهل سنت و جماعت» (islampp.com) از طریق لینک کردن، متصل به سه سایت مهتدین، «اسلام تکس» (islamtxt.net) و کتاب خانه عقیده (aqeedeh.com) است و کتاب خانه عقیده نیز زیرمجموعهٔ سایت البرهان است. توجه به این ارتباطات نشان می دهد که این سایت بر پایهٔ سیاست رسمی دولت عربستان فعالیت می کند و بی جهت نیست که پیوندهای شیوخ فتاوی آن به سه سایت بن باز، محمد بن صالح العثیمین، عبدالله بن عبدالرحمن الجبرین باز می گردد که مرجع اصلی فتاوی «سایت جامع فتاوی اهل سنت و جماعت» یا سایت «الاسلام – سؤال و جواب فتاوی» (islamqa.info/ar) هستند. شناخت این گونه ارتباطات در درکِ فعالیت آن وبگاه ها اهمیت دارد و معمولاً محقق را متوجه خط مشی سیاست های دولت عربستان سعودی در قبال شیعه و ایران می کنند.

در پژوهشی منتشرشده،[۱۹] درباره ۹۴ سایت ضد وحدت اسلامی، که پیوندها به آنها پربسامد بوده، مشخص شد که تمامی آنها از سرورهای کشورهای غربی استفاده می کنند (نک.: تصویر ۲).

این لزوماً به معنای متوجه کردن اتهام همکاری مستقیم آنان با استعمارگران غربی نیست، اگرچه استعمارگران بر مطالب چنین وبگاه هایی سوار می شوند. نیز این برداشت صحیح نیست که مسلمانان نباید از سرورهای بیگانه استفاده کنند. استفاده از ابزار بیگانه، باید در خدمت تحقق وحدت اسلامی و نمایش انسجام مسلمانان در برابر دشمنانشان باشد. حتی اگر سرورهای آنان غربی نبودند، باز هم قُبح تفرقه افکنی در میان مسلمانان به قوّت خود باقی بود.

تصویر ۳ – فهرست مهم ترین وبگاه های اینترنتی ضد تقریب مذاهب اسلامی تا سال ۲۰۱۲ م.

وبگاه های ضد شیعی و ضد تقریب مذاهب اسلامی عموماً در دههٔ ۲۰۱۰ میلادی طراحی شده اند. کانال های ماهواره ای سلفی نیز از همان زمان فعالیت خود را آغاز کردند. توجه به این بسامد آماری اهمیت دارد؛ زیرا نشان می دهد حملات به شیعه و وحدت مذاهب اسلامی از همان ابتدای عمومیت یافتن اینترنت در جهان عرب روندی رو به رشد داشته است و هم زمان در پیوند با شبکه های تلویزیونی ماهواره ای است.

فعالیت وبگاه های ضد شیعه (و ضد ایران) در چهار مرحله در خور بررسی است (تصویر شماره ۴ و ۵). ۱۵ درصد شکل گیری این وبگاه ها در فاصله ۴ سال آغازین آنها، یعنی ۱۹۹۸ تا ۲۰۰۲ م. بوده است. این مرحله با ظهور اینترنت در جهان اسلام همراه است و از همان زمان شیعه هراسی همراه با نقد اندیشه های والای امام خمینی و انقلاب اسلامی ایران بوده است.

۴۲ درصد پیدایش وبگاه ها از فاصله سال ۲۰۰۳ م. (تغییر رژیم صدام در عراق) تا ۲۰۰۶ م. (اعدام صدام) اتفاق افتاد. مضمون فعالیت های این دوره عموماً متوجه نگرانی از آنچه هلال شیعی نامیده شد، بود و به شیعیان اتهاماتی از قبیل کوشش برای نسل کشی اهل سنت یا یاری قدرت های غربی برای نابودی جوامع اسلامی زده شد. در همین دوره، شاهد استعمال وسیع ترکیباتی با دو اصطلاح «صفوی» و «مجوسی» در ادبیات شیعه هراسی هستیم که در قیام مردم بحرین و یمن به اوج خود رسید.

سال های ۲۰۰۷ تا ۲۰۰۹ م. (با ۳۱ درصد آمار تأسیس وبگاه ها) کماکان همان مضامین دنبال شده اند و البته موفقیت های محور مقاومت جنوب لبنان، که موجب محبوبیت مقاومت در جهان اسلام شد، تمرکز بیشتر سلفی ها را در پی داشت. مرحله سوم در سال ۲۰۱۰ م. شکل گرفت، که با اقدامات تحریک آمیز و مشکوک یاسر الحبیب در توهین آشکار به مقدسات اهل سنت همراه بود که در شهر لندن روی داد. در آن سال، مخالفان تقریب، ادبیات شیعه ستیزی را تشدید کردند[۲۰] (نک.: تصویر ۵). مرحله چهارم، قیام مردم بحرین و یمن و ظهور جریان های تکفیری در عراق و سوریه در سال های ۲۰۱۱ و ۲۰۱۲ م. به بعد است که اوج شیعه هراسی در منطقه است.

حلقه اصلی مخالفان وحدت اسلامی و ایران در اینترنت

شناخت حلقه اصلی مکفران شیعه و ایران در وبگاه های سلفی، امکان شناخت سیاست های راهبردی عربستان سعودی را فراهم می کند. افراد منتخب بالغ بر ۱۲۳ نفر هستند[۲۱] که به لحاظ ملیت، اتباع کشور عربستان (با ۳۴ درصد) و کشور مصر (با ۳۱ درصد) و پس  از آن کویت و اردن (هر کدام با پنج درصد) در صدر جدول قرار دارند؛ اما برای آنکه مشخص شود که آیا تعدد ملیت نشان از تنوع و پراکندگی دشمنان شیعه در جهان عرب است، مُعرف «خاستگاه اعتقادی و آموزشی» افراد مذکور محل توجه قرار گرفت که نتایجی کاملاً متفاوت از بررسی تابعیت افراد داشت.

چنان که در تصویر شماره هشت دیده می شود، از مجموع شیعه شناسان سلفی بررسی شده، ۳۴ درصد آنان ملیت سعودی داشته اند و در مراکز آموزشی آن کشور تحصیل کرده اند. علاوه بر این افراد، مجموعه ای از شیوخ سلفی غیرسعودی نیز حضور دارند که مستقیماً تربیت شده مراکز آموزشی عربستان سعودی هستند. به این معنا که یا در یکی از دانشگاه های سعودی تحصیل  کرده اند، یا آنکه تربیت شده یکی از شیوخ سلفی سعودی بوده اند. ایشان ۳۰ درصد جمعیت آماری را به خود اختصاص داده اند.

شماری دیگر از شیعه شناسان از شاگردان ناصرالدین آلبانی بوده اند که زمانی یکی از استادان دانشگاه اسلامی امام محمد بن سعود و دانشگاه اسلامی مدینه بود؛ یا با یک واسطه شاگردان شیوخ سلفی سعودی محسوب می شوند. تمامی ایشان گرایش به سلفیه رسمی سعودی (با شاخص هیئت کبار علمای سعودی) دارند. اینان بالغ  بر هفده نفر شدند که در واقع ۱۴ درصد جمعیت شیعه هراسان تحت بررسی را تشکیل می دهند.

چنان که در تصویر (۷) دیده می شود، فقط ۲۲ درصد شیعه شناسان سلفی به  صورت مستقیم یا با یک واسطه غیرمستقیم در مراکز رسمی سلفیه سعودی تربیت  نشده اند؛ یا آنکه در زمان نگارش این پژوهش اطلاعاتی در این خصوص به دست نیامد. هرچند تعداد جالب توجهی از آنان نیز کاملاً متأثر از ادبیات ابن تیمیه و محمد بن عبدالوهاب بوده اند و در پایگاه رسمی خود به آن صریحاً اعتراف کرده اند. نکته جالب اینکه این افراد در اثنای تحصیل در رشته دیگری (معمولاً پزشکی) جذب سلفیه شده اند.

نتیجه

تعامل مؤثر با جهان اسلام، نیازمند ایجاد امکاناتی برای رصدکردن مناطق مختلف جهان، به ویژه جهان اسلام و شناخت عملیاتی از وقایع و جریان های موجود در جهان اسلام است. از خلال مطالعه رویکردهای درهم تنیده آموزش و رسانه عربستان سعودی در قبالِ جهان اسلام، منابع کسب قدرت آنان در عرصه روابط بین الملل شناسایی می شود. در میان مسلمانان، پیروان سلفیه و سلفیه وهابی، بیش از سایرین، به صورتی سازمان یافته در اینترنت فعالیت می کنند. آنان به لحاظ تعداد در اقلیت هستند، اما باید توجه داشت که اقلیت فعّال، همواره ابتکار عمل را از اکثریت خاموش می گیرد. بر اساس نظریهٔ «مارپیچ سکوت»، هرچه اقلیت فعال باشد و اکثریت خاموش، به تدریج اقلیت در مکان و منزلت اکثریت قرار می گیرد و اکثریت به  مثابهٔ اقلیت در می آید.

امروزه بیشتر وبگاه های اینترنتی در داخل شبکه هایی درهم تنیده و وابسته به یکدیگر فعالیت می کنند و فعالیت در یکی مستلزم فعالیت در سایرین است. آموزش به حوزه های دیگری مانند سیاست، اقتصاد و رسانه متصل شده است. حجم معنادار فارغ التحصیلان دانشگاه های عربستان سعودی که به  عنوان کارشناس مسائل ایران یا شیعه شناس فعالیت می کنند و بسامد بالای آن، مشخص می کند که با حادثه ای اتفاقی در عرصه روابط منطقه ای مواجه نیستیم، بلکه راهبردی عظیم در راستای تغییرات گسترده در جهان اسلام در جریان است که نشان از رویکرد عربستان سعودی به تقویت نقش خود در عرصه های روابط بین الملل دارد. هرچند ملیت های افرادِ بررسی شده گوناگون است، اما به لحاظ اندیشه و اعتقاد، متعلق به سعودی هستند. حلقهٔ کارشناسان اصلی رسانه های مخالف شیعه، حلقه ای کوچک و محدود، اما پرکار است.

این چنین اگرچه تقسیم بندی سلفیه به سلفیه رسمی، جهادی، جامیه، سروریه و … به لحاظ شناخت دوستی ها و دشمنی های درونی سلفی ها جالب  توجه است، اما آنچه باید مدیران ما به آن توجه کنند، جریان های مهاجر و جریان های بومی سازی است که درصدد تغییر بافت سنتی جهان اسلام، از خلال جابه جایی گسترده استاد- دانشجو در عربستان سعودی هستند. همین جریان های مهاجر مانند دانش آموختگان سلفی مصری، وظیفه بومی سازی عقاید سعودی در جامعه مصر را بر عهده  دارند. افزون بر اینها، یکسانی خاستگاه های سلفیه رسمی، موجب شده است به  واسطه فعالیت شیوخ سلفی در شبکه های ماهواره ای مختلف، مضمون و محتوای تولیدات ضد شیعی آنها مشابه همدیگر باشد. این بدان معنا است که در مطالعهٔ پدیدهٔ شیعه هراسی در اینترنت، باید اولویت اول را به مراکز آموزشی شیعه شناسی در عربستان (و سپس مصر) اختصاص داد تا خود اینترنت.

عربستان سعودی از طریق امکانات عظیم مالی و بهره گیری از موقعیت جغرافیایی عالی خود، از طریق مراکز آموزشی اش، درصدد تغییر شجره نامه های علمی شیوخ اسلامی، به شجره نامه های سلفیه حجاز است که با رویکردِ نفی وحدت و برادری اسلامی میان شیعه و سنی، شبکه ای را ایجاد کند که حتی حضور گردشگران ساده ایرانی را در هیچ کشور اسلامی برنتابد.

منابع

۱ – ادریس، سعید «محمد موسی» حسین، الاربعون حدیثاً النبویه فی منهاج الدعوه السلفیه و یلیه دعوتنا للشیخ الامام محمد ناصرالدین الألبانی، قاهره: دار الامام، چاپ اول، ۱۴۲۹ق.

۲ – البانی، محمد ناصرالدین، التصفیه والتربیه و حاجه المسلمین الیهما، عمان: المکتبه الاسلامیه، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.

۳ – تمام، حسام، الاخوان المسلمین سنوات ما قبل الثوره، قاهره: دار الشروق، چاپ دوم، ۲۰۱۳م.

۴ – تمام، حسام، تسلف الاخوان تآکل الأطروحه الاخوانیه و صعود السلفیه فی جماعه الاخوان المسلمین، اسکندریه: مکتبه الاسکندریه، وحده الدراسات المستقبلیه، (مراصد ۱)، چاپ اول، ۲۰۱۰م.

۵ – جامی، محمد امان، العقیده الاسلامیه و تاریخها، قاهره: دار المنهاج، ۱۴۲۵ق.

۶ – زغبی، عبدالملک، «الشیخ محمد بن عبدالملک الزعبی فی الجزء الثانی من حواره مع الفرقان (۲-۲): لابد من تغییر المنظومه العلمیه والثقافیه والدینیه فی الأمه الاسلامیه»، (حاوره) علاء الدین مصطفی، مجله الفرقان، ش۶۲۸، ۱۵/۵/۱۴۳۲ق.

۷ – شیبانی، محمد ابراهیم، حیاه الالبانی آثاره و ثناء العلماء علیه، قاهره: مکتبه السداوی، چاپ اول، ۱۴۰۷ق.

۸ – صداقت ثمرحسینی، کامیار، شیعه شناسی اهل سنت؛ چالش های فراروی آن، جلد اول: کلیات، تهران پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با همکاری مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۱ش.

۹ – صداقت ثمرحسینی، کامیار، شیعه شناسی معاصر اهل سنت. جلد سوم: مطالعات نوین دانشگاهی مخالفان وحدت اسلامی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، بی تا (آماده انتشار).

۱۰ – صداقت ثمرحسینی، کامیار، شیعه شناسی معاصر اهل سنت، جلد دوم: اینترنت و مخالفان وحدت اسلامی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با همکاری مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.

۱۱ – عبود، صالح بن عبدالله بن عبدالرحمن، عقیده الشیخ محمد بن عبدالوهاب السلفیه وأثرها فی العالم الاسلامی، (المشرف) عبدالمحسن بن حمد العباد، مدینه: المجلس العلمی فی الجامعه الاسلامیه بالمدینه المنوره، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.

۱۲ – عفانی، سید بن حسین، زهر البسلاین من مواقف العلماء والربانیین، قاهره: دار العفانی، بی تا.

۱۳ – عمید زنجانی، عباس علی، وطن و سرزمین و آثار حقوقی آن از دیدگاه فقه اسلامی یا جغرافیای سیاسی اسلام، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ چهارم، ۱۳۶۶ش.

۱۴ – عیزری شوبالی، عبدالرحمن بن محمد، جهود الشیخ الألبانی فی الحدیث روایه و درایه، ریاض: مکتبه الرشد، ۱۴۲۵ق.

۱۵ – موصلی، عبدالله، حقیقه الشیعه حتی لا ننخدع، مصر: دار الایمان للطبع والنشر والتوزیع، چاپ دوم، ۲۰۰۶م.

۱۶ – net

۱۷ – com

۱۸ – gov.sa

۱۹ – net

پی نوشت ها:

[۱]. عمید زنجانی، عباس علی، وطن و سرزمین و آثار حقوقی آن از دیدگاه فقه اسلامی یا جغرافیای سیاسی اسلام، ص۱۲۸.

.[۲] برای مثال نک.: ملاح، مصطفی، خوفاً من المد الإیرانی الشیعی فی مصر، علماء و دعاه الأمه یعلنون الحرب علی الإیران. برای شرح بیشتر و نام چهره های ضد ایرانی و شیعی در مصر، نک.: صداقت ثمرحسینی، کامیار، شیعه شناسی معاصر اهل سنت، ج۳.

[۳]. زغبی، عبدالملک، «الشیخ محمد بن عبدالملک الزغبی فی الجزء الثانی من حواره مع الفرقان (۲- ۲): لابد من تغییر المنظومه العلمیه والثقافیه والدینیه فی الأمه الإسلامیه»، ص۱۸.

[۴]. موقع الرئاسه العامه للبحوث العلمیه والإفتاء؛ ابراهیم آل الشیخ رئیس اول آن هیئت بود (۱۹۷۱م.). سپس عبدالعزیز بن باز (۱۹۷۵ م.) و با مرگ او در سال ۱۹۹۹، عبدالعزیز آل الشیخ از شاگردان بن باز، به ریاست آن رسید.

[۵]. المجلس الأعلی للشئون الاسلامیه.

[۶]. المجلس الاعلی لرعایه الفنون والآداب.

[۷]. عبود، صالح بن عبدالله بن عبدالرحمن، عقیده الشیخ محمد بن عبدالوهاب السلفیه وأثرها فی العالم الإسلامی، ص۶۸۸-۶۸۹.

[۸]. جامی، محمد امان، العقیده الاسلامیه و تاریخها، ص۱۴۳-۱۴۲.

[۹]. همان، ص۱۴۶.

[۱۰]. نک.: تمام، حسام، تسلف الإخوان تآکل الأطروحه الإخوانیه و صعود السلفیه فی جماعه الإخوان المسلمین.

[۱۱]. تمام، حسام، الإخوان المسلمین سنوات ما قبل الثوره، صص۱۳۷-۹۵.

.[۱۲] نک.: عبدالعال، علی، «السلفیه فی الصومال … بدایات النشأه و مآلات الواقع»، در وبگاه الدین والسیاسه.

[۱۳]. نک.: www.mohe.gov.sa؛ برای شرح بیشتر در این زمینه نک.: صداقت ثمرحسینی، کامیار، شیعه شناسی معاصر اهل سنت، ج۳،مطالعات نوین دانشگاهی مخالفان وحدت اسلامی.

[۱۴]. البانی، محمد ناصرالدین، التصفیه والتربیه و حاجه المسلمین الیهما، ص۳ و صص۳۱-۳۰؛ در این زمینه حسن حلبی، از شاگردان البانی کتابی با عنوان التصفیه والتربیه و شوقی بناسی کتابی با عنوان التصفیه والتربیه عند الشیخ العلامه محمد ناصر الدین الألبانی نوشته اند.

[۱۵]. همان، ص۷؛ روایت از عبدالله بن عمر است: «إذا تَبَایعْتُمْ بِالْعِینَهِ وَأَخَذْتُمْ أَذْنَابَ البقر وَرَضِیتُمْ بالزرعِ وترکتم الجهادَ سلط اللهُ علیکم ذُلا لاَ ینْزِعُهُ حتی ترجعوا إلی دینِکم».

[۱۶]. همان، ص۳۱؛ حسین ادریس، سعید «محمد موسی»، الاربعون حدیثاً النبویه فی منهاج الدعوه السلفیه و یلیه دعوتنا للشیخ الامام محمد ناصرالدین الألبانی، ص۲۰۶؛ عیزری شوبالی، عبدالرحمن بن محمد، جهود الشیخ الألبانی فی الحدیث روایه و درایه، ص۱۰۰؛ شیبانی، محمد ابراهیم، حیاه الالبانی آثاره و ثناء العلماء علیه، ج۱، ص۳۸۸.

[۱۷]. حسین ادریس، سعید «محمد موسی»، الاربعون حدیثاً النبویه فی منهاج الدعوه السلفیه و یلیه دعوتنا للشیخ الامام محمد ناصرالدین الألبانی، ص۲۰۷.

[۱۸]. او از حمایت ویژه دولت سعودی برخوردار بود؛ نک.: عفانی، سید بن حسین، زهر البسلاین من مواقف العلماء والربانیین، ج۵، ص۲۱۴.

.[۱۹] برای فهرست کامل اسامی سایت های مذکور و معیارهای انتخاب آنها نک.: صداقت ثمرحسینی، کامیار، شیعه شناسی معاصر اهل سنت، ج۲، رسانه های اینترنتی مخالفان وحدت اسلامی.

[۲۰]. صداقت ثمرحسینی، کامیار، شیعه شناسی معاصر اهل سنت، ج۱، صص۸۸-۸۳.

[۲۱]. برای اسامی کامل آنها نک.: همان، ج۲، رسانه های اینترنتی مخالفان وحدت اسلامی.