آیا صفت بر موصوف مقدم می شود؟ لطفاً ضمن تشریح مطلب پاسخ دهید که اگر در زبان عربی، صفت بر موصوف مقدم شود در معنای آن چه تفاوتی ایجاد می  کند؟

پاسخ اجمالی

بسیاری از اندیشمندان ادبیات عرب، مقدّم شدن صفت بر موصوف خود را جایز دانسته اند. با مطالعه و بررسی سخن آنان چنین به دست می آید که هرگاه یک صفت پس از موصوف خود بیاید، نقش آن نعت است؛ مانند کلمه ی «طاهر» در جمله ی «جاء رجلٌ طاهرٌ» (مردِ پاکیزه آمد) و هرگاه صفت مقدّم شده و پیش از موصوف خود بیاید، نقش آن حال یا مبدلٌ منه است؛ مانند کلمه ی «طاهراً» و «الطاهر» در جملات «جاء طاهراً رجل» (مردی در حالت پاکیزگی آمد) و «جاء الطاهرُ محمدٌ» (فرد پاکیزه که همان محمد است آمد).[۱]

برای روشن تر شدن بهتر مسئله به توضیحی اجمالی در مورد نقش نعت و حال می پردازیم.

الف. نقش نعت: نعت، یک تابع است[۲] که با بیان یک صفت از اوصاف کلمه قبل از خود، معنای آن را تکمیل می کند.[۳] برای نمونه، در جمله «جاء رجلٌ شجاعٌ»، کلمه «شجاع» نعت بوده و مرد شجاع را از باقی مردان متمایز می کند.

ب. نقش حال: حال، جزئی از جمله است که غالباً برای بیان حالت و هیئت اسمی دیگر که در اصطلاح به آن «ذو الحال»(صاحب حال) می گویند، آورده می شود؛[۴] مانند کلمه ی «مرحاً» در آیه ی شریفه ی «وَ لا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحاً»[۵] که از راه رفتن با حالت نخوت و تکبر نهی می کند. از آن جا که بیان حالت و هیئت ذو الحال تنها در صورتی فایده دارد که ما خود صاحب حال را بشناسیم، از این رو، ذو الحال غالباً اسم معرفه خواهد بود. از جمله مواردی که ذو الحال می تواند اسم نکره باشد، در جایی است که حال بر ذو الحال مقدم شده باشد؛ مانند «جاء مقرئاً رجلٌ»، کارشناسان ادبیات عرب، در این موارد ادعا کرده اند که عبارت در اصل به  صورت موصوف و صفت بوده است؛ یعنی «جاء رجلٌ مقرئٌ»، که پس از مقدم شدن صفت، معنا تغییر نموده و به نقش حال تبدیل شده است. همچنین است در آیه ی «لِئَلاَّ یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَیْکُمْ حُجَّهٌ»[۶] که گفته اند در اصل به  صورت «حجه علیکم» بوده است و سپس صفتِ «علیکم» بر موصوف مقدم شده و نقش حال گرفته است.[۷]

بدین ترتیب، در برخی از آیات قرآن دو ترکیب متفاوت مطرح می شود. برای نمونه، در آیه ی مبارکه ی «وَ أَرْسَلْناکَ لِلنَّاسِ رَسُولاً»[۸] هم می توان جار و مجرور؛ یعنی «للنّاس» را متعلّق به فعل «ارسلنا» دانست و هم می توان آن را متعلّق به محذوف و حال برای «رسولاً» دانست؛ زیرا در اصل «رسولا للناس» بوده که در حال حاضر صفت بر موصوف خود مقدم شده است.[۹]

نکته: با دقت نظر در معنای نعت و حال به خوبی روشن است که انگیزه و قصدی که برای آوردن نعت وجود دارد غیر از قصدِ گوینده برای آوردن نقش حال است و این گونه نیست که هرگاه خواستیم بتوانیم صفت را بر موصوف مقدم کنیم. اگر هم می گوییم صفت با مقدم شدن بر موصوف خود، همواره نقش حال را می پذیرد، یک عبارت مسامحه آمیز است و تنها دلیل مقدم شدن آن، اهمیت بیشتر است که با توجه به شرایط گوینده سخن و شنونده آن پدید آمده است.[۱۰]

منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱]. حسن، عباس، النحو الوافی، ج ۳، ص۴۹۸، ناصر خسرو، تهران، چاپ هفتم، ۱۳۸۳ش؛ أبو البقاء، الکلیات، ص ۲۲۰، طبعه بولاق، چاپ دوم، بی تا؛ درویش، محیی الدین، إعراب القرآن و بیانه، ج۱، ص ۲۱۳، دار الإرشاد، سوریه، ۱۴۱۵ق؛ برخی نیز مانند مرحوم رضی مقدّم شدن صفت بر موصوف را تنها در صورتی جایز دانسته اند که بین نقش حال و نعت اشتباه پیش بیاید، مانند جایی که موصوف نکره بوده و صفت، مفردِ منصوب و یا جمله و شبه جمله باشد. ر.ک: استر آبادی، رضی الدین، شرح الرضی علی الکافیه، ج ۲، ص ۲۳، مؤسسه الصادق، تهران، بی تا.

 [۲]. تابع، کلمه ای است که پس از یک کلمه دیگر قرار می گیرد و در اعراب از آن تبعیت می کند. یعقوب، امیل بدیع، موسوعه النحو و الصرف و الإعراب، ص ۲۱۳، انتشارات استقلال، تهران، چاپ چهارم، ۱۳۸۵ش.

 [۳]. موسوعه النحو و الصرف و الإعراب، ص ۶۸۸٫

 [۴]. همان، ص ۳۳۵٫

 [۵]. إسراء، ۳۷: «و روى زمین، با تکبر راه مرو!». 

[۶] . بقره،۱۵۰: «تا برای مردم دلیلی بر ضد شما نباشد».

 [۷]. اعراب القرآن و بیانه، ج ۱، ص ۲۱۳؛ صافی، محمود بن عبدالرحیم، الجدول فی اعراب القرآن، ج ۲، ص ۳۰۵، دار الرشید، مؤسسه الایمان، دمشق، بیروت، ۱۴۱۸ق.

[۸] . نساء، ۷۹: «تو را به پیامبری برای مردم فرستادیم».

 [۹]. اعراب القرآن و بیانه، ج ۲، ص۲۷۱٫ 

[۱۰]. ر.ک: سامرائی، فاضل صالح، معانی النحو، ج ۲، ص ۲۵۱، مؤسسه التاریخ العربی، بیروت، ۱۴۲۸ق.