در بررسی روایات تاریخی مربوط به تشنگی اصحاب و اهل بیت امام حسین (ع) و روایاتی که خبر از غسل و وضو و شست و شوی امام و اصحابش در صبح عاشورا می دهند؛ باید گفت که تنها چیزی که در این زمینه از قطعیات تاریخ است یکی محاصره ی کاروان امام (ع) از دسترسی آنها به آب و دیگری تشنگی امام حسین (ع) در لحظه ی شهادت است. اما نقل های دیگری که در کتب تاریخی آمده هیچکدام قطعی نیستند و سندهای کاملاً قابل اعتمادی ندارند.

اگر از اشکال سندی روایات بگذریم و بخواهیم تمام نقل های تاریخی را با هم معنا کنیم و جمع نماییم، باید چند نکته را متذکر شویم:

۱ – امام (ع) و یاران امام یقین به شهادت داشتند و خود را برای شهادت آماده کرده بودند. بنابر این امام خواستند این شهادت به زیباترین صورت ظاهری و باطنی محقق شود و قداست و پاکی در جزئی ترین بخش آن نیز موج بزند. و می دانیم غسل هم پاکی و تمیزی ظاهری است و هم زمینه ی پاکی باطنی و معنوی را ایجاد می کند. در ضمن باید توجه داشت (بر خلاف عادت ما) غسل کردن نیاز به صرف آب فراوان ندارد، بلکه با آب بسیار مختصر هم می توان غسل نمود.

۲ – محاصره و سخت گیری دشمن در زمینه ی آب، و گرمای هوا، با گذشت زمان شدیدتر می شده است؛ پس می توان گفت زمانی که امام امر به غسل، نظافت و شست و شو داده اند امکان فراهم کردن آب به هر ترتیبی وجود داشته و بعد از این که محدودیت و اعمال فشار دشمن بیشتر و گرمای هوا شدیدتر شده کاروان امام در بعد از ظهر با تشنگی شدید مواجه شده باشد.

۳ – احتمال می رود آبهایی که برای غسل استفاده می شد از آبهای غیر قابل شرب بوده است.

بنابراین می توان هر دو دسته روایات را پذیرفت.

مدارک و شواهدی که در مورد تشنگی امام حسین(ع) و یاران و بسته شدن آب به روی ایشان به دست ما رسیده به شرح زیر است:

۱ – تقریباً تمام نقل های تاریخی متفق اند که حدود سه روز قبل از شهادت امام (ع) و اصحاب، آب به روی آنان بسته شد. ابن زیاد به عمر سعد(لع) امر کرد که میان حسین بن علی(ع) و آب مانع شود و اجازه ی دستیابی آب را به آنان ندهد؛ و عمر سعد، عمرو بن حجاج را با ۵۰۰ نفر مسئول بستن راه ورودی به آب کرد؛ و گفته اند که این ممانعت سه روز قبل از شهادت امام و یارانش بود.[۱]

۲ – از نقل های تاریخی شیعه[۲]و اهل سنت،[۳]و روایات پیامبر(ص) [۴] و ائمه معصومین (ع)[۵] و زیارتنامه ها[۶] می توان گفت شهادت امام حسین(ع) با لب تشنه، امری مسلم و یقینی است و اخبار متواتر بر آن دلالت دارند.

۳ – در بسیاری از نقل ها به طور واضح تشنگی امام (ع)، اصحاب و اهل بیت، در روز عاشورا بیان شده است از جمله:

الف) روایتی که تشنگی حضرت علی اکبر را در هنگام نبرد نقل می کند که خطاب به پدر می گوید: العطش قد قتلنی «تشنگی مرا کشت».[۷]

ب) روایتی که بیان می کند حضرت عباس قبل از شهادت برای تهیه آب و رفع تشنگی بچه ها به طرف میدان حرکت می کنند.[۸]

ج) کلام جناب حر (ره) خطاب به کوفیان: حسین (ع)، زنان و بچه ها و اهلش را از آب فرات منع کرده اید در حالی که یهود و نصاری و مجوس از آن می نوشند و خوک ها و سگ ها در آن زبان می زنند و این اصحاب و اهل بیت حسین اند که از شدت تشنگی بیهوش شده اند.[۹]

اما با وجود مدارک بالا، نقل هایی در کتب تاریخی و روایی موجود است که به بیان های مختلف دستیابی کاروان امام به آب را در مدت محاصره به تصویر کشیده است از جمله:

الف) شکسته شدن محاصره ی آب توسط حضرت عباس(ع). بسیاری روایت کرده اند که بعد از بسته شدن آب به روی امام و اصحاب، وقتی تشنگی آنها شدید شد امام (ع)، حضرت عباس(ع) را با عده ای فرستاد تا آب را به کاروان برسانند. این گروه به سوی شریعه رفتند و درگیری هایی بین آنها و سپاه عمرو بن حجاج روی داد.

درباره ی نتیجه ی این عملیات اکثر منابع (عمدتاً منابع اهل سنت) گفته اند آنها موفق شدند و با مشک های پر به خیمه ها بازگشتند.[۱۰] اما انساب الاشراف بعد از بیان این مطلب می گوید: گفته شده به دلیل ممانعت سپاه عمر سعد آنها نتوانستند آب زیادی به اردوگاه امام برسانند.[۱۱] و کتاب مثیر الاحزان نیز بعد از نقل اعزام عده ای از یاران امام برای دسترسی به آب فقط از ممانعت عمرو بن حجاج خبر می دهد و از رسیدن آب به اردوگاه امام خبر نمی دهد.[۱۲]

ب) بعضی نقل کرده اند بعد از بسته شدن آب، امام (ع) به پشت خیمه ها رفتند و چندین جا از زمین را حفر کردند و چشمه هایی جاری شد که همه ی اصحاب سیراب شدند و مشک هایشان را پر نمودند. اما وقتی عمر سعد مطلع شد دستور داد از آن جلوگیری کنند.[۱۳]

ج) نقل هایی که به بیان غسل و نظافت امام و اصحاب قبل از شروع جنگ پرداخته اند. شیخ صدوق از امام صادق(ع) نقل می کند که: امام حسین (ظاهراً در صبح روز عاشورا) به اصحاب خود فرمود: آب بنوشید که این آخرین ذخیره ی آب شماست و وضو بگیرید و غسل کنید و لباس هایتان را بشویید که کفن های شما خواهد بود و سپس نماز صبح را با آنها اقامه می کنند.[۱۴]

با توجه به مدارک تاریخی موجود که خلاصه آنها ذکر شد نکات و نتایج زیر حاصل می شود:

۱ – مسلم است که سپاه عمر سعد سه روز قبل از شهادت امام و اصحابش سعی در ممانعت از دستیابی کاروان امام به آب داشته اند و این نشان می دهد که اصحاب امام در مضیقه ی شدید آب بوده اند و برای دستیابی به آب در روزهای محاصره مجبور به جنگیدن بوده اند.

۲ – هر مسلمان و مورخی یقین دارد که امام حسین (ع) سبط پیامبر(ص) و سید جوانان اهل بهشت با لب تشنه به شهادت رسیدند و هیچ یک از دشمنان سنگ دل در لحظات آخر عمر شریف امام اجازه ی دستیابی به آب را به ایشان ندادند.

۳ – درباره ی نقل های دیگری که در کتب تاریخی آمده نمی توان به طور قطع نظر داد؛ چون نه شیوع و تعدادشان به حد تواتر می رسد، و نه هیچکدام از نظر سندی به طور کامل قابل اعتماد هستند. چون یا در بین راویان آنها فاصله زیاد وجود دارد و یا بعضی راویان نا شناخته و یا غیر قابل اعتماد هستند. پس به تمام آنها باید به دید گمان و احتمال نگاه کرد.

بنابراین نه می توان به طور قطع قائل به دو یا سه روز تشنگی کاروان امام شد نه می توان به وجود فراوانی آب در حرم اباعبدالله (ع) معتقد شد.پ

۴ – اگر از اشکال سندی روایات بگذریم و بخواهیم تمام نقل های تاریخی را با هم معنا کنیم و جمع نماییم، باید چند نکته را متذکر شویم:

الف. امام و یاران یقین به شهادت داشتند و خود را برای شهادت آماده نموده بودند. شواهد و قرائن ظاهری نیز به گونه ای بود که اولا: نتیجه ی جنگ جز شهادت و کشته شدن امام و یاران چیز دیگری نمی توانست باشد. و ثانیا: علی القاعده مدت جنگ و مبارزه نباید طولانی باشد چون تعداد یاران امام در برابر افراد دشمن بسیار کم بوده است. و کشتن حدود صد نفر توسط چند هزار نفر، زمان زیادی نمی خواهد. چنانکه تاریخ هم نشان می دهد که حدود پنجاه نفر یعنی بیش از نیمی از یاران امام(ع) در همان حمله اول صبح عاشورا به شهادت رسیدند[۱۵]. بنابراین امام خواستند این شهادت به زیبا ترین صورت ظاهری و باطنی محقق شود و قداست و پاکی در جزئی ترین بخش آن نیز موج بزند. و می دانیم غسل هم پاکی و تمیزی ظاهری است و هم زمینه ی پاکی باطنی و معنوی را ایجاد می کند. در ضمن باید توجه داشت بر خلاف عادت ما غسل کردن نیاز به صرف آب فراوان ندارد، بلکه با آب بسیار مختصر هم می توان غسل نمود.

ب.باید توجه داشت از یک سو محاصره و سخت گیری دشمن در زمینه ی آب[۱۶]؛ و از سوی دیگر گرمای هوا، با گذشت زمان شدیدتر می شده است و در نتیجه هر چه زمان می گذشت دسترسی به آب برای امام و یاران سخت تر می شد و کسانی که دیرتر به شهادت می رسیدند بیشتر تشنه بودند پس می توان گفت زمانی که امام امر به غسل، نظافت و شست و شو داده اند امکان فراهم کردن آب به هر ترتیبی وجود داشته و بعد از این که محدودیت و اعمال فشار دشمن بیشتر و گرمای هوا شدیدتر شده کاروان امام در بعد از ظهر با تشنگی شدید مواجه شده است.

ج.احتمال می رود آبهایی که برای غسل استفاده می شد از آبهای غیر قابل شرب بوده است.

در هر صورت به نظر می ر سد با توجه به این نکات می توان تا حدی تناقض موجود در این روایات را برطرف نمود.

منبع: اسلام کوئست

[۱] ر.ک: تاریخ طبری، ۵/۴۰۹؛ البدایه والنهایه، ۸/۱۷۵؛ الاخبار الطوال، ۲۵۵؛ الانساب الاشراف ۳/۱۸۱؛ روضه الواعظین، ۱/۱۸۲؛ الارشاد، ۲/۸۶؛ و با همین مضمون: کشف الغمه، ۲/۴۷؛ اعلام الوری، ۲۳۵؛ الامامه والسیاسه، ۲/۱۱٫

[۲] اللهوف، ۱۱۷؛ بحارالانوار، ۴۵/۵۶٫

[۳] البدء و التاریخ، ۶/۱۱؛ الاخبار الطوال، ۲۵۸٫

[۴] بحارالانوار، ۴۴/۲۴۵٫

[۵] کامل الزیارات، ۱۳۱؛ وسائل الشیعه، ۳/۲۸۲ و ۲۵/۲۷۸؛ مستدرک الوسائل، ۱۰/۲۳۷ و ۱۰/۲۳۹٫

[۶] کامل الزیارات، ۱۵۱ و ۱۶۸ و ۱۳۱٫

[۷] بحارالانوار، ۴۵/۴۳؛ الفتوح، ۵/۱۱۵٫

[۸] بحارالانوار، ۴۵/۴۱٫

[۹] بحارالانوار، ۴۵/۱۰؛ الارشاد، ۲/۱۰۰؛ اعلام الوری، ۲۴۲؛ تاریخ طبری، ۵/۴۲۸؛ الکامل، ۴/۶۵٫

[۱۰] تاریخ طبری، ۵/۴۱۲، الاخبار الطوال، ۲۵۵، الفتوح، ۵/۶؛ انساب الاشراف، ۳/۱۸۱؛ بحار، ۴۴/۳۸۷ و با این مضمون الامامه والسیاسه، ۲/۱۱/

[۱۱] انساب الاشراف، ۳/۱۸۱٫

[۱۲] مثیر الاحزان، ۷۱٫

[۱۳] بحارالانوار، ۴۴/۳۸۷؛ الفتوح، ۵/۹۱٫

[۱۴] الامالی الصدوق، ۱۵۰٫

[۱۵] بحار الانوار، ج۴۵، ص۱۲٫

[۱۶] بحارالانوار، ۴۴/۳۸۸٫