در قرآن جمله «ما ادراک» در مواردی آمده است. آن را توضیح دهید، چرا خداوند آن را به کار برده است؟ چه دلیلی دارد؟

پاسخ اجمالی

ادبیات هر زبانی در بردارنده اصطلاحات و جملات گوناگون کنایی و ادبی است که می توان با آنها مفاهیم مختلفی چون تعجب، ترس، احترام و مانند آن را به مخاطب منتقل کرد. قرآن نیز در آیاتی؛ مانند «الْحَاقَّهُ. مَا الْحَاقَّهُ .وَ ما أَدْراکَ مَا الْحَاقَّه»[۱] و سیاق های مانند آن، از این صنعت ادبی به خوبی بهره برده و منزلت قیامت و ترس از آن را با نهایت زیبایی در دل خواننده جای می دهد. برای فهم بهتر این عبارت آن را از نظر دستور عربی مورد بررسی قرار می دهیم.

همان گونه که در زبان فارسی برای جلب توجه بیشتر مخاطب، کلمه مبهمی را در اول جمله ذکر می کنیم، در زبان عربی نیز از همین فن برای بیان مطالب مهم استفاده می شود؛ مثلاً می گوییم «روز قیامت، چیست آن روز؟» و وقتی بخواهیم عظمت مطلب را بیشتر به تصویر بکشیم خود کلمه را دوباره تکرار می کنیم: «روز قیامت، چیست روز قیامت؟». در آیه ذکر شده در بالا نیز به جای آن که گفته شود «الحاقه ما هی؟»[۲] جهت بیان عظمت و بزرگی قیامت گفته شده است «الْحَاقَّهُ مَا الْحَاقَّهُ».

با توجه به دستور زبان عربی کلمه « الْحَاقَّهُ» اول مبتدا و تمام جمله « مَا الْحَاقَّهُ » خبر برای آن است که در جمله خبر نیز کلمه «ما» برای استفهام بوده و مبتدا قرار گرفته است.

در آیه دوم، یعنی « وَ ما أَدْراکَ مَا الْحَاقَّه »، نهایت عجز و ناتوانی مخاطب در درک عظمت قیامت به رخ کشیده می شود. فعل «أدری» از ریشه (د ر ی) به معنای علم و دانایی است، و کلمه «ما» در ابتدای جمله برای استفهام است. بنابر این، عبارت « ما أَدْراکَ » بدین معنا است: «چه چیز به تو علم داده و تو را فهمانیده است؟». به این نوع پرسش در زبان عربی، استفهام انکاری می گویند که به مراتب از اعلام یک خبر، تأثیر بیشتری در انکار مفهوم جمله دارد. مثلاً وقتی گفته می شود «چه کسی اجازه انجام فلان کار را به تو داد؟»، با تأکید می فهماند که او هیچ اجازه ای نداشت. در این آیه از قرآن نیز وقتی با این نوع استفهام سؤال می شود، یعنی با تأکید بیشتری خبر می دهد و می فهماند که هیچ چیز و هیچ کس، علم و درک چیستی قیامت را به انسانها نداده است.

به گفته بسیاری از مفسران و اندیشمندان نحوی، استفاده از این تعبیر کنایی، نشان از نهایت اهمیت یک چیز داشته و گاه با بزرگ داشت قدر و منزلت آن چیز، ترس و بیم را نیز در دل مخاطب خود می نشاند.[۳]

با توجه به قواعد دستور زبان عربی، فعل «أدری» به معنای «أعلم»[۴] و سه مفعولی بوده که در مثال ما، جمله «ما الحاقه» جانشین مفعول دوم و سوم آن شده است.

منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱] . الحاقه، ۱ -۳٫

[۲] . حاقه هم خانواده با کلمه «حقّ» بوده و مقصود از آن قیامت است؛ و از آن جهت که قیامت یک حقیقت ثابت و انکار ناپذیر است و یا به دلیل این که در روز قیامت حق هر کس از خیر و شر داده می شود، به آن حاقه گفته اند. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، تحقیق، میردامادی، ج۱۰، ص۵۴، دار الفکر، بیروت، ۱۴۱۴ق؛ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۱۹، ص ۳۹۲، دفتر انتشارات اسلامى، قم، ۱۴۱۷ق.

[۳] . زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض القرآن، ج ۴، ص ۵۹۸، دارالکتاب العربی، بیروت، ۱۴۰۷ق؛ المیزان، همان.

[۴] . امام باقر(ع) نیز در حدیثی فرموده اند: «هر جا عبارت ما أدرک آمده است، به معنای ما أعلمک می باشد». قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، ج ۲، ص ۴۲۳، تحقیق موسوی جزائری، دار الکتاب، قم، ۱۴۰۴ق.